Ο Γιούρι Γκαγκάριν υπήρξε ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε στο διάστημα. Πολύ γρήγορα έγινε ένα σημαίνον σύμβολο του Ψυχρού Πολέμου και κυρίως η ενσάρκωση των φιλοσοφικών και θρησκευτικών ερωτημάτων που απασχολούσαν την ανθρωπότητα για εκατοντάδες χρόνια.
Από αρχαιοτάτων χρόνων το διάστημα ήταν το απόλυτο μυστήριο για τους γήινους που καθηλωμένοι στον πλανήτη τους μπορούσαν μόνο μέσω της φαντασίας τους να ταξιδεύσουν στις αινιγματικές λεωφόρους του σύμπαντος. H ανθρώπινη νόηση- ατίθαση για να αποδεχτεί τα πεπερασμένα όρια των ανθρώπινων δυνατότητων- δεν σταμάτησε ποτέ να φαντάζεται τρόπους να προσεγγίσει το μεγάλο άγνωστο, να ανακαλύψει τα μυστικά του, να βρει κόσμους διαφορετικούς από το δικό του. Και γιατί όχι; Να στήσει νέους, συνώνυμους με την υπέρβαση των ανθρώπινων δεινών. Σε πλανήτες που τοποθετούνταν χιλιάδες μίλια από τη Γη η ζωή μπορούσε να λάβει άλλες μορφές ουτοπικές και αποκομμένες από τα γνωρίσματα της οικείας πραγματικότητας.
Στον ουρανό κάποιοι τοποθέτησαν τους Θεούς ή τον μοναδικό Θεό από όπου οι τελευταίοι επόπτευαν τις ανθρώπινες πράξεις. Σχεδόν κανένας δεν σταμάτησε ποτέ να κοιτάει προς τα πάνω είτε με την προσμονή της θείας πρόνοιας είτε με δέος και ευγνωμοσύνη για το θαύμα της ζωής με την πεποίθηση πως εκεί πάνω υπάρχει κάτι ανώτερο από την παρούσα ζωή. Πολλά μυθιστορήματα επηρεασμένα από την ταχεία πρόοδο της τεχνολογίας είχαν φανταστεί πως τελικά το όριο που χώριζε τη Γη από το Άπειρο που την περιβάλλει μπορούσε να ξεπεραστεί. Φαντάστηκαν τον άνθρωπο ικανό να μπορεί να επισκεπτεί τα μέρη που κατοικούσαν οι Θεοί, μια εξωγήινη μορφή και κάτι που ξεπερνά τα όσα γνωρίζει.
Ο πρώτος που κατάφερε να απαντήσει στις χιλιάδες ερωτήσεις που συσσωρεύτηκαν μέσα στους αιώνες ήταν ο Γιούρι Γκαγκάριν. Ήταν ο πρώτος που θα μπορούσε να νουθετήσει τον Ιούλιο Βερν, να δώσει έμπνευση σε όσους έστησαν με τα βιβλία τους μια γέφυρα προς τον ουρανό. Να δώσει απαντήσεις σε ό,τι εθεωρείτο αδιόρατο όνειρο: η πτήση στο διάστημα.
Με το Vostok 1 (θα ακολουθούσαν άλλες 5: καμία δεν απέκτησε την ίδια απήχηση) είχε το απίθανο προνόμιο να γνωρίσει όλα όσα οι άλλοι τα είχαν φανταστεί και να γίνει η μορφή-όχι μόνο της Σοβιετικής πλευράς-που αποδείκνυε πως τα σύνορα του πλανήτη μπορούσαν να ξεπεραστούν. Το μονίμως αθέατο από την ανθρώπινη κατανόηση σύμπαν ίσως μπορούσε να αποκωδικοποιηθεί και μαζί οι απόλυτες αλήθειες που απασχολούν τον άνθρωπο από τη γέννηση της φιλοσοφίας.
Η πτήση προς το διάστημα πρέπει να πιστωθεί στην προϊούσα αναμέτρηση των δυο υπερδυνάμεων του Ψυχρού πολεμου. Μετά την κατάκτηση της πυρηνικής ενέργειας και τις συνακόλουθες τρομακτικές της δυνατότητες το σχοινί της παγκόσμιας υπεροχης κρινόταν έξω απο τη Γη. Ένας αγώνας που αποσκοπούσε -όταν πλέον η κατά μέτωπο στρατιωτική αναμέτρηση είχε περιοριστεί στο πλαίσιο της αναβάθμισης πυρηνικών εξοπλισμών παρά στην αυτοκτονική χρήση τους- να κατακτήσει τα πρωτεία της τεχνολογικής υπεροχής που θα αποδείκνυαν την ανωτερότητα των αντιμαχόμενων ιδεολογικών στρατοπέδων.
Η Σοβιετική Ένωση ηταν η πρώτη που έστειλε το Sputnik 1 γύρω απο τη Γη για να ακολουθήσουν οι ΗΠΑ με τον Explorer 1. Η πρώτη επανδρωμένη αποστολή (μόνο άτυχα ζώα είχαν σταλθεί χωρίς επιστροφή στο διάστημα) ανήκε πάλι στην ΕΣΣΔ και ο θριαμβός της παρακίνησε τον αντίπαλό της όχι μόνο να αντεπεξέλθει στο ίδιο εγχείρημα, αλλά να το ξεπεράσει στέλνοντας τους πρώτους αστροναύτες στο φεγγάρι.
Όταν ο Γιούρι Γκαγκάριν αποχωρούσε από το σημερινό Καζακστάν στις 12 Απριλίου του 1961 για 108 λεπτά από τον πλανήτη μας προς το διάστημα άφηνε πίσω τις αντιπαλότητες και τους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς. Λίγες μέρες μετά η εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων στην επαναστατική Κούβα κατέληγε σε φιάσκο. Τον ίδιο χρόνο άρχιζε η ανοικοδόμηση του τείχους του Βερολίνου, το οποίο έγινε ένα εμβληματικό σύμβολο διαίρεσης που θα γκρεμιζόταν μαζί με την εποχή που το γέννησε το 1989. Ο Γιούρι Γκαγκάριν ήταν όμως ένα σύμβολολο που γυρίζοντας στη Γη μπορούσε έστω και για λίγο να γίνει οικουμενικό: μια ενσάρκωση των προμηθεϊκών δυνατοτήτων της ανθρωπότητας.
«Είμαι σοβιετικός σαν εσάς» -διηγόταν ο ίδιος- όταν τον αντίκρισαν τα έντρομα μάτια των χωρικών που τον είδαν να προσγειώνεται από τον ουρανό στη περιοχή του Σαράτοφ. «Κατέβηκα από το διάστημα και θέλω να πάρω ένα τηλέφωνο τη Μόσχα», συνέχισε να λέει μπροστά σε πρόσωπα γεμάτα απορία και δέος. Σύσσωμη η παγκόσμια κοινότητα είχε καταβληθεί από παρόμοια αισθήματα έκπληξης και θαυμασμού που έπρεπε να ακροβατούν με τις εύθραυστες ισορροπίες της εποχής. Αυτός ο κοντόσωμος άντρας, καταγόμενος από μια φτωχή αγροτική οικογένεια που βίωσε το δράμα της ναζιστικής εισβολής (τα προηγούμενα ήταν βασικοί προπαγανδιστικοί λόγοι της επιλογής για αποστολή) θα ταξίδευε μέχρι την Αγγλία όπου τον υποδέχονταν σαν λαϊκό ήρωα και το αιώνιο χαμόγελο ανταπέδιδε την εγκαρδιότητα όσων άλλαξε τη ζωή και την κοσμοθεωρία.
Ο Χρουστσόφ, λίγες μέρες μετά το επιτυχές πέρας της επιστροφής του, τον ειχε θέσει στο επίκεντρο εορτασμών που τιμούσαν το πρόσφατο ανεπανάληπτο εγχείρημα και τον αναγόρευαν ως ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης: έναν πρωτεργάτη των επιτυχιών της. Και όμως η φιγούρα του ξεπέρασε τα σύνορα των διαχωρισμών και έγινε μια φιγούρα ελπίδας και προσδοκίας καλύτερων ημερών. Αυτός ο άκρατος ενθουσιασμός γύρω από το πρόσωπό του, μια υποδοχή που δεν σταματούσε να ραίνει με δάφνες το πέρασμά του, ήταν στοιχεία που τον αποπροσανατόλισαν, διέρρηξαν την προσωπική του ευτυχία και τον ώθησαν στο ποτό: μια εξάρτηση που παρέμεινε μέχρι το τέλος της βραχύβιας ζωής του.
Ίσως να μην συνειδητοποιήσε ποτέ τι κατάφερε και τι συμβολίζει μέχρι και σήμερα. “Έφυγε” από τη ζωή στις 27 Μαρτίου του 1968, πολύ νωρίς και κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες: το αεροπλάνο του συνετρίβη και κανένας μέχρι σήμερα δεν μπορεί να δώσει πειστικές απαντήσεις για τα αίτια του συμβάντος μιας και τα αρχεία της πτήσης παραμένουν μέχρι και σήμερα περίκλειστα για τους ερευνητές. Ήταν αναντίρρητα ένας εξόχως τραγικός θάνατος για κάποιον που πέταξε τόσο ψηλά και κατάφερε να αλλάξει τον τρόπο που κοιτάμε πλέον προς τον ουρανό.
