Οι ένοπλες μάχες μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, οι οποίες έχουν μακρά ιστορία εθνοτικών εντάσεων, κρατούνταν υπό σχετικό έλεγχο κατά τη διάρκεια της σοβιετικής κυριαρχίας.

Αλλά καθώς η Σοβιετική Ένωση άρχισε να καταρρέει, το ίδιο συνέβη και με την ειρήνη στην περιοχή. Εν μέσω της σοβιετικής διάλυσης το 1991, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ κήρυξε επίσημα την ανεξαρτησία του. Πόλεμος ξέσπασε μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για την περιοχή, με αποτέλεσμα περίπου 30.000 θύματα και εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες. Μέχρι το 1993, η Αρμενία είχε αποκτήσει τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και κατέλαβε το 20%  της επικράτειάς του.

Το 1994, η Ρωσία μεσολάβησε για μια κατάπαυση του πυρός γνωστή ως Πρωτόκολλο του Μπισκέκ, αφήνοντας το Ναγκόρνο-Καραμπάχ de facto ανεξάρτητο, με μια αυτοαποκαλούμενη κυβέρνηση στο Στεπανακέρτ, αλλά εξακολουθεί να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από στενούς οικονομικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς δεσμούς με την Αρμενία.

Δύο μεγάλης κλίμακας εντάσεις

Στις αρχές Απριλίου 2016 σημειώθηκαν οι πιο έντονες μάχες από το 1994, που οδήγησαν σε εκατοντάδες θύματα κατά μήκος της γραμμής του διαχωρισμού. Μετά από τέσσερις ημέρες μάχης, οι δύο πλευρές ανακοίνωσαν ότι συμφώνησαν να σταματήσουν τις εχθροπραξίες. Ωστόσο, η διακοπή των συνομιλιών είχε ως αποτέλεσμα και οι δύο πλευρές να αλληλοκατηγορούνται για παραβιάσεις της εκεχειρίας και η ένταση παρέμεινε υψηλή.

Οι δύο πλευρές δεν μπόρεσαν να καταλήξουν σε μια διαρκή ειρηνευτική διευθέτηση παρά τις προσπάθειες διαμεσολάβησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ρωσίας.

Στα τέλη Σεπτεμβρίου 2020, μετά από ένα καλοκαίρι διασυνοριακών επιθέσεων, ξέσπασαν σφοδρές μάχες κατά μήκος των συνόρων Αζερμπαϊτζάν-Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Περισσότεροι από 7 χιλιάδες στρατιώτες και πολίτες σκοτώθηκαν, ενώ εκατοντάδες άλλοι Αρμένιοι και Αζέροι στρατιώτες τραυματίστηκαν. 

Και οι δύο χώρες αρχικά απέρριψαν την πίεση των Ηνωμένων Εθνών, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ρωσίας για διεξαγωγή συνομιλιών και τερματισμό των εχθροπραξιών, και αντ’ αυτού υποσχέθηκαν να συνεχίσουν τις μάχες. Οι εντάσεις κλιμακώθηκαν περαιτέρω όταν και οι δύο πλευρές μεταπήδησαν από τους διασυνοριακούς βομβαρδισμούς σε πυροβολικό μεγαλύτερου βεληνεκούς και άλλο βαρύ οπλισμό. 

Μετά από αρκετές αποτυχημένες προσπάθειες της Ρωσίας, της Γαλλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών να διαπραγματευτούν μια κατάπαυση του πυρός, η Ρωσία μεσολάβησε επιτυχώς σε μια συμφωνία στις 9 Νοεμβρίου 2020, ενισχυμένη από Ρώσους ειρηνευτικές δυνάμεις, τερματίζοντας τον δεύτερο πόλεμο έξι εβδομάδων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. 

Το Αζερμπαϊτζάν διεκδίκησε το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους που έχασε δύο δεκαετίες πριν, αφήνοντας στην Αρμενία μόνο ένα τμήμα του Καραμπάχ. Η συμφωνία καθιέρωσε επίσης τον διάδρομο του Λατσίν, μια μικρή λωρίδα γης που θα παρακολουθείται από Ρώσους ειρηνευτικές δυνάμεις που θα χρησιμεύει ως οδός διέλευσης που συνδέει την Αρμενία με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.

Πρόσφατες εντάσεις

Η τρέχουσα κρίση ξεκίνησε στα τέλη του περασμένου έτους, όταν οι Αζέροι άρχισαν να αποκλείουν τον μοναδικό δρόμο προς το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τον διάδρομο Λατσίν προς την Αρμενία, από τον οποίο η περιοχή εξαρτάται για τρόφιμα και φάρμακα. Αυτή η κίνηση δεν συνιστά μεμονωμένο επεισόδια, αλλά τμήμα μιας ευρύτερης και συστηματικής πολιτικής του Αζερμπαϊτζάν με στόχο τον πλήρη διωγμό του λαού του Ναγκόρνο Καραμπάχ.

Το κλείσιμο έρχεται ενόψει των συνομιλιών με τη μεσολάβηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον Ιούλιο μεταξύ των ηγετών των πρώην σοβιετικών χωρών, και καθώς οι περιφερειακοί μεσολαβητές, η Ουάσιγκτον, οι Βρυξέλλες και η Μόσχα, αποσπώνται από τη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στη Λιθουανία.

Το σημείο ελέγχου αντιπροσωπεύει ένα ακόμη σφίξιμο του κλοιού γύρω από το Καραμπάχ, και οι εκκλήσεις για παρέμβαση από το εξωτερικό υπογράμμισαν πόσο λίγα μπορούν να κάνουν οι ίδιοι οι Αρμένιοι μπροστά στην αποφασιστικότητα του Αζερμπαϊτζάν να αποκαταστήσει τον πλήρη έλεγχο της επικράτειάς του και των δεκάδων χιλιάδων Αρμενίων που ζουν στο Καραμπάχ.

Εθνοκάθαρση

Αυτό που συντελείται στην περιοχή θεωρείται μία μορφή γενοκτονίας. Μπορεί να μην υπάρχουν ενεργές εχθροπραξίες, αλλά το να αποκλείεις περιοχές από τη δυνατότητα ανατροφοδότησης, οδηγεί σε σταδιακό αφανισμό του πληθυσμού τους.

Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν δήλωσε τον περασμένο μήνα ότι «η ανθρωπιστική κατάσταση στο Καραμπάχ έχει επιδεινωθεί δραματικά. Οι προμήθειες τροφίμων στο Καραμπάχ έχουν πρακτικά σταματήσει και οι ασθενείς δεν επιτρέπεται να μεταφέρονται σε νοσοκομεία στην Αρμενία για ιατρική περίθαλψη. Οι ενέργειες του Μπακού αποδεικνύουν ότι το Αζερμπαϊτζάν ακολουθεί μια πολιτική εθνοκάθαρσης στο Καραμπάχ».

Τον Φεβρουάριο, το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (ICJ) — το ανώτατο δικαστικό όργανο του ΟΗΕ — είχε διατάξει το Αζερμπαϊτζάν να διασφαλίσει την ελεύθερη κυκλοφορία στο δρόμο. Η Διεθνής Αμνηστία δήλωσε τότε ότι ο αποκλεισμός του διαδρόμου του Λατσίν «θέτει σε κίνδυνο τις ζωές χιλιάδων ανθρώπων» στο Καραμπάχ.

Ο πρώην γενικός εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, Luis Moreno Ocampo, περιγράφει πρόσφατη έκθεση τι συμβαίνει στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ με παρόμοιο τρόπο.

«Υπάρχει μια συνεχιζόμενη γενοκτονία κατά 120.000 Αρμενίων που ζουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Έχουμε την τάση να θεωρούμε τη γενοκτονία ως τη σφαγή μιας εθνικής ομάδας. Αλλά ο νομικός ορισμός στη Σύμβαση Γενοκτονίας του 1948 είναι ευρύτερος και δεν απαιτεί μαζικές δολοφονίες, εφόσον υπάρχουν ορισμένες “πράξεις που διαπράττονται με πρόθεση να καταστρέψουν” μια συγκεκριμένη εθνική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα».

Αυτό κάνει το Αζερμπαϊτζάν, υποστήριξε ο Moreno Ocampo, αποκλείοντας το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ώστε οι άνθρωποι να πεθάνουν ή να αναγκαστούν να φύγουν, καταστρέφοντας έτσι μια αρχαία κοινότητα.

Δεν υπάρχουν κρεματόρια, ούτε επιθέσεις με μαχαίρια. Η πείνα είναι το αόρατο όπλο της Γενοκτονίας. Χωρίς άμεση δραματική αλλαγή, αυτή η ομάδα Αρμενίων θα καταστραφεί σε λίγες εβδομάδες.

«Είναι εξαιρετικά σημαντικό να χαρακτηριστεί αυτό ως γενοκτονία», είπε ο Moreno Ocampo, και επίσης σημαντικό οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες παγκόσμιες δυνάμεις – συμπεριλαμβανομένης της Βρετανίας, η οποία ήταν πολύ ήσυχη – να εντείνουν την πίεση στο Αζερμπαϊτζάν.

Η έννοια της γενοκτονίας αναπτύχθηκε εν μέρει ως αντίδραση στη μαζική δολοφονία Αρμενίων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1915 και το 1916, επομένως η πείνα των Αρμενίων από το Αζερμπαϊτζάν σήμερα υποδηλώνει ότι η ιστορία κινδυνεύει να επαναληφθεί. 

Η ομάδα Genocide Watch κήρυξε «έκτακτη ανάγκη γενοκτονίας», το Lemkin Institute for Genocide Prevention εξέδωσε πρόσφατα «ενεργό προειδοποίηση γενοκτονίας» και η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονίας προειδοποίησε για «τον κίνδυνο γενοκτονίας» και κάλεσε το Αζερμπαϊτζάν να λογοδοτήσει για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Χωρίς επιτυχείς προσπάθειες διαμεσολάβησης, οι παραβιάσεις της εκεχειρίας και οι νέες εντάσεις απειλούν να αναζωπυρώσουν μια πλήρους κλίμακας σύγκρουση μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν.

Μια τέτοια σύγκρουση θα αποσταθεροποιήσει την περιοχή του Νοτίου Καυκάσου, διαταράσσοντας πιθανώς τις εξαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάν – το οποίο παράγει περίπου οκτακόσιες χιλιάδες βαρέλια πετρελαίου την ημέρα – προς την Κεντρική Ασία και την Ευρώπη. Η Ρωσία έχει δεσμευτεί με συνθήκη να υπερασπιστεί την Αρμενία σε περίπτωση στρατιωτικής κλιμάκωσης, ενώ η Τουρκία έχει δεσμευτεί να στηρίξει το Αζερμπαϊτζάν.

Η λεκτική υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αρμενία τα τελευταία χρόνια, παράλληλα με την τρέχουσα εμπλοκή της Ρωσίας στον πόλεμο στην Ουκρανία, θα μπορούσε να δημιουργήσει πρόσχημα για κλιμάκωση και να περιπλέξει περαιτέρω τις προσπάθειες για την εξασφάλιση της ειρήνης στην περιοχή. 

 

➪ Με πληροφορίες από: VOA new, Al Jazeera, The New York Times