Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει μια κοινωνία που βασίζεται στον καταναλωτή προκειμένου να διατηρήσει την ιδέα του κεφαλαίου. Ατελείωτες υπηρεσίες και ποικιλία αγαθών πωλούνται δημιουργώντας την τρέχουσα κοινωνική δομή που βασίζεται στην ιδέα της κατανάλωσης και της εμπορευματοποίησης.

Μια καταναλωτική κοινωνία αναγνωρίζεται από τις καταναλωτικές συνήθειες του ατόμου που ενισχύουν το καπιταλιστικό σύστημα στο οποίο επίκεντρο είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους και η εκμετάλλευση ολοένα και περισσότερων νέων αγορών. 

Γι’ αυτό η κουλτούρα που ακολουθεί αυτό το σύστημα έχει δομηθεί στην απόλυτη ιδέα της κατανάλωσης. Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν γιγαντώσει ακόμα πιο πολύ αυτήν την κουλτούρα μέσα από τάσεις, πρότυπα και μέσα από την προώθηση μιας επίπλαστης πραγματικότητας που τα υλικά αγαθά θα φέρουν την ευτυχία. 

Έτσι ολοένα και περισσότερα άτομα αποκτούν συνήθειες υπερκατανάλωσης, ακολουθώντας τις επιταγές μιας κοινωνίας που δημιουργεί ψεύτικες και περιττές ανάγκες που στοχεύουν στην αυτοεικόνα, ακόμη και στην αυτοεκτίμηση του καθημερινού καταναλωτή. Ανάγκη για το τελευταίο gadget, για την αγορά νέου πιο εξελιγμενου κινητού, ολοένα και περισσότερων ρούχων και παπουτσιών που κανένα δεν είχες ουσιαστικά ανάγκη. 

Ο καπιταλισμός έχει διαμορφώσει τις καταναλωτικές μας συνήθειες, όπως είναι σήμερα, με τρόπο που οι «ανάγκες» μας δύσκολα θα εκπληρωθούν. Ωστόσο, αυτή η παρόρμηση έχει οδηγήσει σε ποικίλα κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα επίσης.

Η ψυχολογία της κατανάλωσης σήμερα είναι χτισμένη στις αρχές του ανταγωνισμού, της δυσαρέσκειας και της χαμηλής αυτοεκτίμησης.

Η έλλειψη ικανοποίησης έχει κάνει τους καταναλωτές να εργάζονται περισσότερο και σκληρότερα για να παράγουν περισσότερα χρήματα για να καταναλώσουν περισσότερα. Αυτό οδηγεί επίσης σε μια ποικιλία ψυχικών ζητημάτων όταν νιώθουμε ότι οι υλιστικές μας ανάγκες δεν εκπληρώνονται.

. . . Μεταμορφώσαμε τον κόσμο από έναν τόπο σπανιότητας σε έναν τόπο συντριπτικής αφθονίας: ναρκωτικά, φαγητό, ειδήσεις, τζόγος, ψώνια, παιχνίδια, γραπτά μηνύματα, sexting, Facebooking, Instagramming, You Tubing, tweeting. Η ποικιλία και η ισχύς των ερεθισμάτων υψηλής ανταμοιβής σήμερα είναι συγκλονιστικά. Το smartphone είναι η σύγχρονη υποδερμική βελόνα, που παρέχει ψηφιακή ντοπαμίνη 24/7 για μια ενσύρματη γενιά. Εάν δεν έχετε γνωρίσει ακόμα το φάρμακο της επιλογής σας, θα έρθει σύντομα σε έναν ιστότοπο κοντά σας. Anna Lembke

Η αγορά αντικειμένων μπορεί να μας χαρίσει μία επίπλαστη ευτυχία. Θα είναι σύντομη και εφήμερη.

Και καθώς αυτή η ευτυχία θα αρχίσει να ξεθωριάζει, θα επιστρέψει η ακαταμάχητη ανάγκη να αγοράσουμε ακόμα περισσότερα πράγματα. Η ικανοποίηση τελικά δε θα έρθει ποτέ και απλά θα μπαίνουμε σε έναν φαύλο κύκλο υπερκατανάλωσης. 

Ο οικονομολόγος Thorstein Veblen, επινόησε τους όρους «εμφανή κατανάλωση» και «αυστηρές συγκρίσεις», επεσήμανε αρχικά πώς τα άτομα χρησιμοποιούν πολυτελή αγαθά για να επιδείξουν την κοινωνική τους θέση. Ήδη από το 1899, ο Veblen παρατήρησε ότι οι άνθρωποι ζούσαν σε διαδρόμους συσσώρευσης πλούτου, ανταγωνιζόμενοι ασταμάτητα τους άλλους, αλλά σπάνια αυξάνοντας την ευημερία τους.

Η έρευνα της Clair Brown για το βιοτικό επίπεδο των ΗΠΑ μεταξύ 1918 και 1988 διαπίστωσε ότι καθώς το οικογενειακό εισόδημα αυξανόταν με την πάροδο του χρόνου, οι οικογένειες έτειναν να μιμούνται τα πρότυπα δαπανών των πλουσιότερων οικογενειών, ξοδεύοντας μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός τους σε είδη πολυτελείας ή θέσης. Καθώς τα εισοδήματα των Αμερικανών αυξάνονταν, εκπλήρωναν τις βασικές τους ανάγκες και στη συνέχεια ξόδευαν όλο και περισσότερα χρήματα για να επιδείξουν τον πλούτο τους σε άλλους.

Με την αύξηση των εισοδημάτων έρχονται και οι επιπόλαιες δαπάνες, οι οποίες από μόνες τους οδηγούν ολοένα και πιο άσκοπη κατανάλωση, έτσι ώστε να μπορούμε να προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε τη σχετική μας θέση και την ικανοποίηση από τη ζωή μας.

Η έρευνα της κοινωνιολόγου  Rachel Sherman ενισχύει κάτι που γνωρίζουμε από την αλλαγή του 20ου αιώνα: τα είδη πολυτελείας δεν προσθέτουν στην προσωπική ευημερία και μπορούν ακόμη και να κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται λιγότερο ευτυχισμένοι.

Τα αισθήματα κοινωνικής δυσαρέσκειας και άγχους ενισχύονται με την αυξανόμενη ανισότητα και κρατούν τους ανθρώπους να αγωνίζονται για να διατηρήσουν την κοινωνική τους θέση, αφήνοντάς τους δυσαρεστημένους με τον νέο, πιο όμορφο τρόπο ζωής τους.

Δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι οι καταναλωτικές μας συνήθειες έχουν οδηγήσει στην εξάντληση των φυσικών πόρων προκειμένου να ανταποκριθούμε στις διαρκώς μεταβαλλόμενες απαιτήσεις μας. Οι επιχειρήσεις θα αναζητήσουν φθηνότερες εναλλακτικές σε πρώτες ύλες και παραγωγή για να καλύψουν τη ζήτηση με αποτέλεσμα το περιβάλλον και ο πλανήτης να οδεύουν προς την απόλυτη καταστροφή. 

 Η αποψίλωση των δασών, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η πλαστική ρύπανση, η αυξημένη τοξικότητα λόγω των απορριμμάτων δεν είναι παρά μερικά περιβαλλοντικά ζητήματα που έχουν τις ρίζες τους στην εκβιομηχάνιση και τροφοδοτούνται περαιτέρω από τον καπιταλισμό και συνεπώς τον καταναλωτισμό και τον υλισμό.

Εναλλακτικές πηγές ικανοποίησης

Μπορούμε, ωστόσο, να αντικαταστήσουμε τον φαύλο κύκλο της υπερκατανάλωσης στην αναζήτηση ικανοποίησης μέσα από συνήθειες και πράξεις που δεν είναι εφήμερες και είναι πιο οικονομικά και περιβαλλοντικά βιώσιμες. 

Οι ψυχολόγοι έχουν, για παράδειγμα, διαπιστώσει ότι ο αλτρουισμός δημιουργεί ευτυχία και παράγει ένα βρόχο θετικής ανατροφοδότησης που οδηγεί σε περισσότερο αλτρουισμό.

Επιπλέον, νευροεπιστήμονες ανακάλυψαν ότι το να βοηθάς άλλους προκαλεί εγκεφαλική δραστηριότητα που οδηγεί σε χαρούμενα συναισθήματα.

Οι ψυχολόγοι έχουν, για παράδειγμα, διαπιστώσει ότι ο αλτρουισμός δημιουργεί ευτυχία και παράγει ένα βρόχο θετικής ανατροφοδότησης που οδηγεί σε περισσότερο αλτρουισμό. Επιπλέον, νευροεπιστήμονες ανακάλυψαν ότι το να βοηθάς άλλους προκαλεί εγκεφαλική δραστηριότητα που οδηγεί σε χαρούμενα συναισθήματα.

Με μια πιο ολιστική άποψη του κόσμου, οι αποφάσεις που έχουν ηθικό νόημα, έχουν την έννοια της προσφοράς και της αλληλουποστήριξης, ενισχύουν την ψυχική μας υγεία και μας προσφέρουν μία πιο διαρκή αίσθηση ευτυχίας και εσωτερικής γαλήνης. 

Το πρόβλημα με την υπερκατανάλωση δεν είναι ατομικό αλλά συστημικό.

Σε μία κοινωνία που κατακλύζεται από την γοητεία του πλούτου και καθορίζει την αξία του ατόμου από τα υλικά αγαθά και την οικονομική του ευρωστία, είναι πολύ δύσκολο να αποσυνδεθεί η ευτυχία από την κατανάλωση. 

➪ Με πληροφορίες από: The New York Times, Psychology Today