Τι είναι τελικά η συνείδηση; Ένα προνόμιο του ανθρώπινου νου, μια βιολογική ανωμαλία που προέκυψε από την εξέλιξη ή μια θεμελιώδης διεργασία που διαπερνά κάθε μορφή ζωής; Για αιώνες η φιλοσοφία και η επιστήμη την αντιμετώπισαν σαν ένα μυστήριο που φωλιάζει μέσα στα όρια του ανθρώπινου εγκεφάλου κι όμως οι πιο πρόσφατες έρευνες δείχνουν κάτι ριζικά διαφορετικό: ότι η συνείδηση ίσως δεν είναι ένα μοναδικό “δώρο” του ανθρώπου. 

Η νέα αυτή θεώρηση δεν στηρίζεται σε μεταφυσικές φαντασιώσεις, αλλά σε παρατηρήσεις που προέρχονται από τη βιολογία, τη νευροεπιστήμη και τη φιλοσοφία του νου. Η συνείδηση δεν είναι μια στατική οντότητα, αλλά μια διαδικασία πρόσληψης και ερμηνείας πληροφοριών, μια δυναμική εμπειρία που περνά μέσα από φίλτρα. Αυτοί οι φακοί καθορίζουν το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, πως συγκροτούμε το “εγώ” μας και τελικά πως βιώνουμε την πραγματικότητα. 

Αν δεχτούμε αυτή την προοπτική, τότε η συνείδηση δεν περιορίζεται σε όντα με εγκεφάλους. Εκτείνεται με διαφορετικές μορφές και εντάσεις σε ολόκληρο το φάσμα της ζωής. Ο αετός βλέπει τον κόσμο με τη διαύγεια ενός τηλεφακού διακρίνοντας κινήσεις που ο ανθρώπινος οφθαλμός αγνοεί. Ο σκύλος με την όσφρησή του, διαβάζει το παρελθόν ενός τόπου μέσα από τα ίχνη που αφήνουν οι οσμές, ένα είδος “οσφρητικής” μνήμης που συνθέτει έναν κόσμο παράλληλο, αλλά εξίσου πραγματικό. 

Τα φυτά από την πλευρά τους μοιάζουν να αντιλαμβάνονται πολύ περισσότερα απ’ ό,τι νομίζουμε. Αντιδρούν στους ήχους, στις δονήσεις, στην υγρασία. Οι ρίζες τους αισθάνονται που υπάρχει νερό και κατευθύνονται προς τα εκεί. Μπορεί να μη σκέφτονται, όμως φαίνεται πως “αντιλαμβάνονται”. 

Επίσης τα βακτήρια κινούνται προς την τροφή, επικοινωνούν χημικά, θυμούνται ερεθίσματα που συνέβησαν λίγα δευτερόλεπτα πριν. Αν αυτά δεν είναι σημάδια μιας πρωτογενούς επίγνωσης, τότε τι είναι; Η ζωή, από τη φύση της, είναι συνείδηση σε δράση, ένας συνεχής διάλογος με το περιβάλλον. 

Ο άνθρωπος διαφέρει όχι επειδή έχει “περισσότερη” συνείδηση, αλλά επειδή μπορεί να μεταβάλλει τους φακούς της. Η ανθρώπινη επίγνωση είναι ρευστή: αλλάζει με τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τα φάρμακα, την τέχνη, τον στοχασμό. Ένα βλέμμα μπορεί να αλλάξει τη διάθεσή μας, ένα μουσικό θέμα να μεταμορφώσει τον χρόνο. 

Οι ψυχεδελικές ουσίες έχει αποδειχθεί ότι μειώνουν τη δραστηριότητα των νευρωνικών κυκλωμάτων που στηρίζουν το αίσθημα του “εγώ». Στις στιγμές αυτές ο κόσμος γίνεται ένα ενιαίο πεδίο, οι αισθήσεις συγχωνεύονται, ο χρόνος διαστέλλεται. Δεν πρόκειται απλώς για ψευδαισθήσεις, αλλά για μια διαφορετική διαμόρφωση του φακού. Ο νους βλέπει με άλλον τρόπο και αυτό όσο κι αν φοβίζει είναι μια μορφή γνώσης. 

Το ίδιο συμβαίνει και στις “κορυφαίες εμπειρίες” που περιέγραψε ο Maslow: στις στιγμές υπέρβασης της τέχνης, του έρωτα ή του κινδύνου. Όταν το “εγώ” σωπαίνει, η συνείδηση απλώνεται, ο χρόνος κυλά διαφορετικά, η ύπαρξη αποκτά άλλο βάρος. 

Ακόμη και η βαθιά σιωπή του διαλογισμού λειτουργεί σαν φακός. Οι έμπειροι διαλογιστές παρουσιάζουν αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου, αυξημένη φαιά ουσία στις περιοχές της προσοχής και μειωμένη δραστηριότητα στο δίκτυο που συντηρεί την ψευδαίσθηση της ατομικότητας. Η επιστήμη με ψυχρή ακρίβεια αρχίζει να χαρτογραφεί αυτό που οι μυστικιστές περιέγραφαν εδώ και αιώνες: ότι η συνείδηση δεν είναι σταθερή, αλλά ένα συνεχές κύμα, μια σειρά από εναλλασσόμενους φακούς που διαμορφώνουν την εμπειρία του “είναι”. 

Το πιο ενδιαφέρον ίσως δεν είναι ότι οι φακοί αλλάζουν, αλλά ότι η πραγματικότητα παραμένει η ίδια. Αυτό που μεταβάλλεται είναι ο τρόπος που τη βλέπουμε. Οι ψυχεδελικές εμπειρίες, οι καταστάσεις ροής, ο διαλογισμός όλα αυτά δεν μας απομακρύνουν από τον κόσμο, αλλά τον αποκαλύπτουν από διαφορετικές οπτικές. 

Αν το δεχτούμε αυτό, τότε η εγρήγορση, αυτή που θεωρούμε ορθολογική και σταθερή δεν είναι η ανώτερη μορφή συνείδησης, αλλά απλώς μία εκδοχή της. Ίσως η πιο περιορισμένη. Ίσως ο εγκέφαλος μέσα από τους εξελικτικούς του φακούς να έχει μάθει να απορρίπτει μεγάλο μέρος της πληροφορίας, για να μας προστατεύει από τον βομβαρδισμό του χάους. Η συνείδηση λοιπόν, δεν είναι καθρέφτης της πραγματικότητας, αλλά φίλτρο της. 

Η σκέψη αυτή έχει υπαρξιακό βάρος. Αν όλη η ζωή είναι μια αλυσίδα αντιλήψεων μέσα από φίλτρα, τότε η συνείδηση δεν είναι κάτι που “έχουμε”, αλλά κάτι που συμβαίνει, ένα συνεχές γίγνεσθαι κι αυτό μας επαναφέρει σε μια ταπεινή θέση μέσα στο οικοσύστημα του κόσμου: όχι ως κυρίαρχοι, αλλά ως συμμετέχοντες σε μια ατελείωτη διαδικασία αυτογνωσίας της ίδιας της ζωής. 

Η συνείδηση να μην είναι το μυστήριο που χρειάζεται λύση, αλλά ο ίδιος ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε την ύπαρξη. Από τη χημική επικοινωνία των βακτηρίων μέχρι τον στοχασμό ενός μοναχού, από την ευαισθησία των φυτών στο φως μέχρι τη μουσική συγκίνηση του ανθρώπου, η ζωή απλώνεται σαν ένα φάσμα επίγνωσης, ένα δαιδαλώδες πεδίο αντίληψης. 

Οι φακοί της συνείδησης (οι αισθήσεις, τα συναισθήματα, η σκέψη, η πίστη, η τέχνη) δεν είναι απλώς τρόποι να βλέπουμε τον κόσμο. Είναι τρόποι να υπάρχουμε μέσα του και αν κάτι μας ξεχωρίζει ως είδος είναι η ικανότητά μας να γνωρίζουμε ότι βλέπουμε μέσα από φίλτρα, να αλλάζουμε φακούς και να αναρωτιόμαστε ποιος είναι ο πραγματικός κόσμος πίσω από αυτούς. Ίσως τελικά ο κόσμος να είναι όλοι αυτοί οι φακοί μαζί, δηλαδή οι οπτικές μέσα από τις οποίες η ίδια η ζωή μαθαίνει να βλέπει τον εαυτό της. 

*Με στοιχεία από το Psychology Today 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.