Σε αντίθεση με άλλες πιο εξειδικευμένες μορφές νοητικής επεξεργασίας δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος «φλοιός φαντασίας» που να εμφανίζεται σε εγκεφαλικές απεικονίσεις. Αντιθέτως η φαντασία είναι το αποτέλεσμα εισροών από όλα τα μέρη του εγκεφάλου και ολόκληρου του σώματος. 

Γνωρίζουμε ότι η φαντασία δεν εμφανίζεται σε μία μόνο μορφή και δε βιώνεται με τον ίδιο τρόπο από όλους. Όμως τα τελευταία χρόνια, οι νευροεπιστήμονες έχουν αρχίσει να κατανοούν καλύτερα πώς λειτουργούν τα επιμέρους στοιχεία της φαντασίας στον εγκέφαλο. 

Οι εξελίξεις στην απεικόνιση του ενεργού εγκεφάλου – συγκεκριμένα με λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI) – αποκάλυψαν ότι ο εγκέφαλος είναι οργανωμένος σε διάφορα βασικά δίκτυα. Το κάθε δίκτυο ανταλλάσσει πληροφορίες εντός του, ενώ διατηρεί επαφή και με τα υπόλοιπα. Αυτό επιτρέπει στον εγκέφαλο να εναλλάσσεται μεταξύ διαφορετικών «καταστάσεων» σκέψης, ενεργοποιώντας το κατάλληλο δίκτυο ανάλογα με το εκάστοτε νοητικό έργο. 

Τρία βασικά δίκτυα συμμετέχουν στη λειτουργία της φαντασίας. Το πιο γνωστό σχετικό δίκτυο ανακαλύφθηκε τυχαία στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν οι νευροεπιστήμονες παρατήρησαν ένα χαρακτηριστικό μοτίβο εγκεφαλικής δραστηριότητας ενώ οι συμμετέχοντες σε έρευνες περίμεναν ανενεργοί μέσα στους fMRI σαρωτές μεταξύ των δοκιμασιών. 

Περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη, τη διάθεση και την ενδοσκόπηση ενεργοποιούνταν περισσότερο όταν οι συμμετέχοντες δεν εκτελούσαν κάποιο συγκεκριμένο έργο, σηματοδοτώντας μια εσωτερικά προσανατολισμένη κατάσταση του νου. Αυτό έγινε γνωστό ως το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας (default mode network – DMN) και ενεργοποιείται όταν αφήνουμε το μυαλό μας να περιπλανηθεί, επαναφέρουμε αναμνήσεις, φανταζόμαστε το μέλλον ή ονειροπολούμε. 

Το DMN όμως δεν είναι το μόνο δίκτυο που εμπλέκεται στη φαντασία. Για να φτάσουν οι σκέψεις του DMN στο επίπεδο της συνείδησης, πρέπει να εμπλακεί και το δίκτυο σημασίας (salience network). Αυτό συνδέει περιοχές που σχετίζονται με το συναίσθημα, την προσοχή και τα κίνητρα και λειτουργεί σαν υπεύθυνος έργου: φιλτράρει εξωτερικά ερεθίσματα και εσωτερικό θόρυβο για να εντοπίσει τι είναι σημαντικό. Σε σχέση με τη φαντασία, βοηθά στο να επισημανθούν ιδέες και αναμνήσεις που είναι πολύ σημαντικές, εκπληκτικές ή επείγουσες για να αγνοηθούν. 

Το δίκτυο σημασίας είναι επίσης το σημείο όπου οι σωματικές αισθήσεις επηρεάζουν τη φαντασία. Το δίκτυο εδράζεται στην νήσο του εγκεφάλου (insula), περιοχή που επεξεργάζεται σωματικές αισθήσεις συνδεδεμένες με συναισθηματικές καταστάσεις. Όταν αυτές οι αισθήσεις πυροδοτούνται από τη φαντασία ή μια ανάμνηση – όπως π.χ. όταν η ανάμνηση ενός τρομακτικού γεγονότος κάνει την καρδιά σου να χτυπά γρηγορότερα – τότε οι σκέψεις μας αποκτούν έναν πιο έντονο, σωματικό χαρακτήρα. 

Αν και το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας (DMN) και το δίκτυο σημασίας μπορούν μαζί να δημιουργήσουν μια εμπειρία φαντασίας – όπως, για παράδειγμα, να φανταστείς το σπίτι στο οποίο μεγάλωσες ή τον ιδανικό συνδυασμό υλικών σε μια πίτσα – όπως λέει η Ευαγγελία Χρυσικού, ερευνήτρια δημιουργικότητας στο Πανεπιστήμιο Drexel της Πενσυλβάνια, «η φαντασία δεν ισοδυναμεί με δημιουργικότητα». Για να επιτύχουμε κάτι τέτοιο, χρειαζόμαστε ένα ακόμη δίκτυο. 

Για να γίνουμε δημιουργικοί – με την επιστημονική έννοια του όρου, δηλαδή να παράγουμε πρωτότυπες ιδέες που εξυπηρετούν κάποιον σκοπό στον πραγματικό κόσμο – ο εγκέφαλος πρέπει να επιστρατεύσει το δίκτυο κεντρικής εκτελεστικής λειτουργίας (central executive network). Αυτό συνδέει τις μετωπιαίες περιοχές του εγκεφάλου με τις οπίσθιες του βρεγματικού φλοιού, που βοηθούν στη διατήρηση της προσοχής ώστε να μπορούμε να κρατάμε έναν στόχο κατά νου ενώ επεξεργαζόμαστε πιθανές λύσεις. 

Μελέτες απεικόνισης του εγκεφάλου από την ίδια τη Χρυσικού και άλλους επιστήμονες δείχνουν ότι τα άτομα που έχουν υψηλότερες επιδόσεις σε τεστ δημιουργικότητας εμφανίζουν πιο ισχυρές συνδέσεις μεταξύ και των τριών βασικών δικτύων της φαντασίας. Αυτό ίσως τους επιτρέπει να εναλλάσσονται γρήγορα μεταξύ της παραγωγής, της παρατήρησης και της αξιολόγησης ιδεών. 

Πώς μπορούμε λοιπόν να ενισχύσουμε τη συνεργασία αυτών των συστημάτων και να βελτιώσουμε τη φαντασία μας;  

Αρχικά μπορούμε να ενισχύσουμε τη δραστηριότητα του DMN δίνοντας χρόνο στο μυαλό μας να περιπλανηθεί. Μπορούμε επίσης να κάνουμε κυριολεκτικά έναν περίπατο: μια μελέτη από ερευνητές του Πανεπιστημίου Stanford στην Καλιφόρνια διαπίστωσε ότι ένας σύντομος περίπατος αύξησε την παραγωγή δημιουργικών ιδεών κατά 60% εκείνη τη στιγμή και για λίγο μετά. 

Και αφού κινείσαι και φαντάζεσαι, προσπάθησε να εστιάσεις τη φαντασία σου σε κάτι που έχει σημασία για εσένα. Το δίκτυο σημασίας διασφαλίζει ότι παρατηρείς τις αλλαγές που σχετίζονται με τον ενθουσιασμό μιας ξαφνικής έμπνευσης. 

Αυτό σημαίνει ότι όσο περισσότερο σε νοιάζει να βρεις μια λύση, τόσο πιο πιθανό είναι να «νιώσεις» τη στιγμή της έμπνευσης και να βρεις το κίνητρο να την αξιοποιήσεις.

*Με στοιχεία από το New Scientist. 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.