Πολυφορεμένη η ατάκα: το Μέσο είναι το Μήνυμα. Το εν λογω αξίωμα εκστομίστηκε για πρώτη φορά από τον καναδό επικοινωνιολόγο Μarshall McLuhan πριν σχεδόν 60 χρόνια, το 1964, και αναφερόταν σε κάθε νέο Μέσο με δυνητική επιρροή. Φυσικά ο Καναδός δεν γνώριζε πως 60 χρόνια μετά, η φράση του αυτή θα είχε ξεχειλώσει τόσο πολύ που θα τη χρησιμοποιούσαν μέχρι και σε ελληνικά μεσημεριανάδικα τοκ σώου, αλλά πάντως μπορεί να αισθάνεται δικαιωμένος.

Η τέχνη του βιντεοκλίπ τη δεκαετία του 1990 έφτασε σε τέτοια στρατοσφαιρικά ύψη, ώστε το ίδιο το μέσο έγινε το βασικό μήνυμα των σκηνοθετών τους –οι οποίοι, με τη σειρά τους, εκμεταλλευόμενοι τη δυναμική του νέου μέσου, κατάφεραν όχι απλώς να ικανοποιήσουν κατά το δοκούν το, ονειρεμένο για κάθε σκηνοθέτη, τρίπτυχο «δημιουργικότητα-ποιότητα-εμπορικότητα», αλλά να καταλήξουν να γίνουν οι ίδιοι τα κύρια πρόσωπα της τέχνης τους, υποσκελίζοντας μέχρι και τους ίδιους τους καλλιτέχνες (βραχείας ή μακράς καύσης) που υποτίθεται πως υπηρετούσαν.

Πρώτος διδάξας υπήρξε, ασφαλώς, ο David Fincher: ξεκίνησε ως ένας νεαρός σκηνοθέτης που στα 22 του χρόνια πήρε «εργολαβία» τα βιντεοκλίπ του Rick Springfield, προτού το ταλέντο του γίνει αντιληπτό στα τέλη των ‘80s από την Paula Abdul, η οποία όχι απλώς του ανέθεσε εν λευκώ να σκηνοθετήσει τα βιντεοκλίπ για τα τρία γνωστότερα τραγούδια της, αλλά του άνοιξε τη πόρτα για το επόμενο βήμα της καριέρας του που δεν ήταν άλλο από το να σκηνοθετήσει την πιο διάσημη γυναίκα μουσικό της δεκαετίας. Η Madonna τού εμπιστεύτηκε τα βιντεοκλίπ του «Express Yourself» και του «Vogue»: λίγο μετά ο Fincher έκανε το ντεμπούτο του στο σελιλόιντ με το «Alien 3» και τρία χρόνια μετά, το 1995, παρέδωσε την ταινία-ορόσημο των 90s, το έπος του «Se7en» και μετέπειτα του «Fight Club».

Κάπου εκεί αναδείχθηκε και το ταλέντο του παριζιάνου Michel Gondry, ο οποίος πριν σκηνοθετήσει την «Αιώνια Λιακάδα Ενός Καθαρού Μυαλού» και το «Science Of Sleep», έδωσε δείγματα της ιδιοφυΐας του χορογραφώντας με το δικό του, “τριπαριστό” τρόπο, τους Daft Punk στο βίντεο του «Around the World», κλωνοποιώντας οπτικά την Kylie Minogue στο «Come Ιnto My World» και αργότερα, στα ‘00s, πιξελάροντας σε μορφή Lego τους White Stripes για τις ανάγκες του βιντεοκλίπ του «Fell in Love with a Girl».

Ή ο αμερικάνος Spike Jonze που από τη σκηνοθεσία εικονικών βιντεοκλίπ της δεκαετίας του 1990 (του «Cannonball» των Breeders, το «Sabotage» των Beastie Boys και το «Buddy Holly» των Weezer) κατέληξε να σκηνοθετεί υπερρεαλιστικά αριστουργήματα όπως το «Adaptation, το «Στο Μυαλό Του Τζον Μάλκοβιτς» και το «Her».

Αrt for art’s sake

Η νέα γενιά σκηνοθετών της Generation X είναι λοιπόν ταλαντούχα, διαθέτει ένα όραμα πολλές φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του τραγουδιστή/συγκροτήματος που σκηνοθετεί και είναι αποφασισμένη να αφήσει το δικό της δημιουργικό στίγμα στην ιστορία της μουσικής. Το βιντεοκλίπ γίνεται το μέσο προβολής της δουλειάς ενός auteur και δεν δέχεται κανενός είδους λογοκρισία.

Όσο περνούσε ο καιρός και ο κόσμος εξοικειωνόταν απέναντι στο βιντεοκλίπ ως μια σημαντική μορφή τέχνης, όλο και περισσότεροι σκηνοθέτες ήταν διατεθειμένοι να πάνε τα όρια της οπτικής μας απόλαυσης παραπέρα –απόδειξη πως από τον Δεκέμβριο του 1992, το MTV αναγράφει στα credit ενός βιντεοκλίπ και τον σκηνοθέτη του, αναβαθμίζοντας το ρόλο του «βιντεοκλιπά», ο οποίος δεν ντρέπεται να εκφράσει, στο βιντεοκλίπ που σκηνοθετεί, τις δικές του κινηματογραφικές επιρροές.

Το βίντεο του «It’s Oh So Quiet» της Björk, σκηνοθετημένο από τον Spike Jonze, είναι ευθεία αναφορά στην ταινία «Οι Ομπρέλες του Χερβούργου» του Jacques Demy, τα βιντεοκλίπ που σκηνοθέτησε για λογαριασμό των Nine Inch Nails, ο Mark Romanek διαθέτουν την γοτθική γοητεία της πένας του βρετανού κομίστα Alan Moore (From Hell, V For Vendetta, Watchmen), ενώ το «Ταξίδι στο Φεγγάρι», η ταινία του 1902 του γάλλου George Méliès, αποτέλεσε την έμπνευση για το βιντεοκλίπ «Tonight Tonight» των Smashing Pumpkins.

Επιβλητική στέκεται και η δουλειά του Βρετανού Chris Cunningham, γκροτέσκα εκκεντρική και εφιαλτικά μαύρη, όπως αποτυπώθηκε στα βιντεοκλίπ του «Come Τo Daddy» του Aphex Twin, το «Frozen» της Madonna και το φουτουριστικά υπέροχο «All is Full of Love» της Bjork. Από κοντά ακολουθούν ο Jonathan Glazer, ο σκηνοθέτης πολλών βιντεοκλίπ των Radiohead και ο Walter Stern, ο εμπνευστής του ονειρικού βίντεο για το «Teardrop» των Massive Attack, όπου ένα έμβρυο κάνει καραόκε μέσα απ’ τον αμνιακό σάκο της μητέρας του.

«Σπάστε» τη φόρμα του βιντεοκλίπ

Οκ, αν εξαιρέσουμε κάποια ευδιάκριτα παραδείγματα του είδους (π.χ. το «Take On Me» των A-ha, το «Total Eclipse Of The Heart» της Bonnie Tyler, το «Ι Want to Break Free» των Queen τα οποία διαθέτουν ένα «θέμα», ένα narrative, όπως το λένε στη γλώσσα του σινεμά), τη δεκαετία του 1980 το βιντεοκλίπ στηριζόταν στην έξης οπτική φόρμα: βάλτε το συγκρότημα ή τον καλλιτέχνη να (κάνει ότι) παίζει/τραγουδάει, και εμείς οι σκηνοθέτες, από κάτω, θα αναδείξουμε κάθε glossy πτυχή της προσωπικότητας του. Αυτή η, συχνά μονόπλευρη και formulaic, οπτική σκοπιά φτάνει στα όρια της στις αρχές των ‘90s, οπότε φαίνεται πως έχει αρχίζει να κουράζει. Αυτό που χρειάζεται πλέον είναι λοιπόν μια θεματολογία, γύρω από την οποία ο σκηνοθέτης να «πλέξει» μια μικρού μήκους ταινία. Κάπως έτσι, η τέχνη φτάνει, κατά τη γνώμη μου, στο απόγειο της μεταξύ 1993-1998, με χιλιάδες βιντεοκλίπ να κατακλύζουν τις οθόνες του MTV με τη φόρμα να έχει σπάσει οριστικά.

Κάτι άλλο που καταρρίπτεται είναι τα μπάτζετ για τη δημιουργία τους. Η αρχή έγινε με το «Black Or White» του Michael Jackson το 1991 –μάλιστα θυμάμαι πως ο ΑΝΤ1 είχε διακόψει τότε το δελτίο ειδήσεων των 8, προκειμένου να μεταδώσει σε πανελλαδική πρεμιέρα το νέο βιντεοκλίπ, που οι παρουσιαστές του δελτίου το είχαν προλογίσει ως «το καλύτερο που έχει γυριστεί ποτέ». Το αποκορύφωμα είναι το 1995 όταν το βίντεο του «Scream», του ντουέτου του Michael και της Janet Jackson, είναι το πιο ακριβό που έγινε ποτέ. Τα 7 εκατομμύρια δολάρια (πάνω από 5 εκατ. ευρώ) που κόστισε τότε, έκτοτε δεν έχουν ξεπεραστεί από κανένα άλλο βιντεοκλίπ.

Η ουσία είναι μια πάντως: αυτή η νέα οπτική έδωσε στους νεαρούς σκηνοθέτες απεριόριστες δυνατότητες εικονογραφίας, με αποτέλεσμα σήμερα, κοιτώντας πίσω, να μπορούμε να εντάξουμε όλη αυτή την τιτάνια κινηματογραφική παραγωγή σε επιμέρους κατηγορίες, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να θυμηθούμε μερικά από τα καλύτερα βιντεοκλίπ της δεκαετίας:

Κατηγορία «Χάσαμε το Χωροχρόνο»
To «Street Spirit» των Radiohead, έκτος από οπτικό ποίημα μπεργκμανικής υφής, είναι και μια από τις πρώτες σπουδές στην τεχνική του time-warp, όντας γυρισμένο σε διαφορετικές ταχύτητες. Στο βιντεοκλίπ του «Sugar Water» των Cibo Matto ο Gondry αφηγείται δυο ιστορίες ταυτόχρονα –αλλά και αντίστροφα- ενώ ο Spike Jonze γυρίζει το βιντεοκλίπ του «Drop» για τους χιπχοπάδες Pharcyde βάζοντας τη μπάντα να ερμηνεύει το τραγούδι ανάποδα (όπως ο Chris Martin των Coldplay στο βιντεοκλίπ του «The Scientist», οκτώ χρόνια μετά). Τέλος, το «Let Forever Be» των Chemical Brothers, επίσης του Gondry, συγκλονίζει με τα οπτικά του gimmick, τέσσερα χρόνια πριν το (παρόμοιο) «Hardest Button To Button» των White Stripes.

Κατηγορία «Ρετρό»
Η στροφή στο παρελθόν γίνεται με πολλά βιντεοκλίπ: έχουμε “ρετρίλα” του 1910-20 με το «Τonight Τonight» των Smashing Pumpkins (απόρροια των δημιουργικών μυαλών που μας έδωσαν την ταινία «Little Miss Sunshine»), των ‘40s («When do I get to sing my way» των Sparks), των ‘50s («Βuddy Ηolly» των Weezer), των ’60s («In Bloom» των Nirvana) και των ‘70s («Sabotage» των Beastie Boys και «Supreme» από Robbie Williams).

Κατηγορία «Επιστροφή στο Μέλλον»
Θα παραβλέψω τα εύλογα «Οοps I Did It Again» της Britney και «Spaceman» από Babylon Zoo για να αναφέρω απλώς τα φουτουριστικά βιντεοκλίπ των KLF («3 ΑΜ» και δεν συμμαζεύεται) αλλά και το «Rhythm Is A Dancer» των Snap.

Κατηγορία «Χρώματα»
Τα μισά βιντεοκλίπ της δεκαετίας είναι γεμάτα περίεργα χρώματα, λες και σκηνοθετήθηκαν από τον Tim Burton: «Today» από Smashing Pumpkins, «No Rain» από Blind Melon, «All I Κnow» από Screaming Trees, «Disco 2000» των Pulp, «Go West» και «Wouldn’t normally do this kind of thing» από Pet Shop Boys, «Black Hole Sun» των Soundgarden, «Give it Αway» και «Αeroplane» των Red Hot Chili Peppers και φυσικά «Losing my Religion» από REM, αλλά και το «Crucified» των Army Of Lovers.

Κατηγορία «Creepy»
Όλα του (των) Marilyn Manson καθώς και το πιο ανατριχιαστικό βιντεοκλίπ των ‘90s: το «Come to Daddy» του Aphex Twin.

Κατηγορία «Παρωδίες»
Τεράστια κατηγορία που εκπροσωπείται από εξαιρετικά βιντεοκλίπ όπως τα «Big Me» (παρωδία της διαφήμισης των Mentos) των Foo Fighters, το δερβίσικο χορό στο «Ρraise Υou» του Fatboy Slim, το ειρωνικό «Ρopular» των Νada Surf, το «Been Caught Stealing» των Jane’s Addiction καθώς και τα υπερ-αστεία «The Bad Touch» και το γηριατρικό anthem του «Fire Water Burn» των Bloodhound Gang. Ειδική μνεία στο «Bittersweet Symphony» των Verve για το «κλείσιμο του ματιού» στο «Unfinished Sympathy» των Massive Attack.

Κατηγορία «Γκόθικ»
Η industrial σκοτείνια της δεκαετίας αποτυπώθηκε με τον καλύτερο τρόπο σε βιντεοκλίπ όπως το «Heart’s Filthy Lesson» του David Bowie, το «Rabbit in Your Headlights» των UNKLE, το «Honky’s ladder» των Afghan Whigs, τα «Αva Αdore» και «Βullet with Butterfly Wings» των Smashing Pumpkins και φυσικά το «Frozen» της Madonna.

Κατηγορία «Σεξ»
Η δεκαετία ξεκινάει με bisexual ωδές όπως το «Being Βoring» των Pet Shop Boys και προκλητικά παιχνιδίσματα με το φακό όπως το «Sweet Ηarmony» των Beloved, για να τελειώσει με τα παγκόσμια σήματα ηδονισμού που εκπέμπει μια νεαρή «μαθήτρια» με το όνομα Britney Spears στο «Baby One More Time». Ενδιάμεσα, έχουμε δει το βρακί της Madonna από διάφορες γωνίες και λήψεις, σε όλα της σχεδόν τα βιντεοκλίπ.

Κατηγορία «Κάιζερ Σόζε»
Έλα τώρα, ούτε καν είχες φανταστεί την ανατροπή που σου επεφύλασσε το «Smack My Bitch Up» των Prodigy, σίγουρα δεν περίμενες πως ο γάμος σχόλασε με το θάνατο της νύφης στο «November Rain» των Guns n Roses και σίγουρα αναρωτιέσαι ακόμη τι στο διάολο μουρμουράει ο πεσμένος στο δρόμο άντρας στο τέλος του «Just» των Radiohead.

Κατηγορία «Αθλητικά»
Η Κέλι δεν κοιτάζει τα άστρα αλλά ένα τραπέζι του πινγκ πονγκ στο «Kelly Watch the Stars» των Air, η ρυθμική γυμναστική έχει την τιμητική της στο «Elektrobank» των Chemical Brothers, ενώ οι Wilco αποφασίζουν να κάνουν skydiving στο «Οuttasite (Οutta Μind)» του 1997.

Κατηγορία «Σουπερμόντελ»
Εδώ ξεχωρίζει η μορφή του George Michael με δυο τρανταχτά παραδείγματα (στα «Too Funky» και «Freedom ‘90» εμφανίζονται όλα τα γνωστότερα μοντέλα των ‘90s), ενώ και ο Chris Isaak δεν πήγε πίσω, επιστρατεύοντας για τις ανάγκες του «Wicked Game» την Helena Christensen.

Κατηγορία «Αρρωστημένα»
Φυσικά το «Windowlicker» του Aphex Twin, αλλά η επιτομή της αρρωστημένης αλά-Raygun «βιομηχανίλας» (sic) είναι ασφαλώς το «Closer to God» των Nine Inch Nails με κατσαρίδες και Εσταυρωμένες Μαϊμούδες σε ρόλο Homo Μεσσία.

Κατηγορία «Ταλαιπωρήστε τον τραγουδιστή»
Ο Axl Rose κάνει τον stuntman του εαυτού του και πηδάει στη θάλασσα από ένα τάνκερ για τις ανάγκες του βιντεοκλίπ του «Estranged», ο Meatloaf υφίσταται του λιναριού τα πάθη για το «I’ll do anything for love», ο Thom Yorke παραλίγο να πνίγει μέσα στη κάσκα του αστροναύτη στο «No Surprises» των Radiohead και ο Τom Barman αναγκάζεται να το παίξει Φωκάς Ευαγγελινός προκειμένου να ανταποκριθεί στη χορογραφία του «Ιnstant street» των Deus.

Κατηγορία «Κοινωνική Διαμαρτυρία»
Είτε μιλάμε για σχολικό bullying («Jeremy» των Pearl Jam), είτε για εξαφανίσεις παιδιών («Runaway Train» των Soul Asylym), είτε για τις φυλετικές διακρίσεις («Seven Seconds» από Youssou N’ Dour και Neneh Cherry), τα βιντεοκλίπ κοινωνικής φύσεως ήταν κι αυτά πανταχού παρόντα στα ‘90s.

Κατηγορία «Σουρεάλ»
Αξέχαστη η υπερρεαλιστική ματιά βιντεοκλίπ όπως το –κυριολεκτικά, larger than life- «Love is strong» των Rolling Stones, το «High Hopes» των Pink Floyd, το man-in-the-box του «Virtual Insanity» του Jamiroquai, το «Everlong» των Foo Fighters (όπου ο πρωταγωνιστής του «φυτρώνει» τεράστια χέρια σαν κι αυτά που είδαμε μετά να χρησιμοποιεί ο Gondry ξανά στο «Science of Sleep»), το αέρινο «Novocaine for the soul» των Eels και το «Around the World» των Daft Punk.

Κατηγορία «Αnimated»
Στα ‘90s έγιναν και σπουδαία φιλμάκια μικρού μήκους με animated περιεχόμενο, όπως τα «Right Here Right Now» του Fatboy Slim, το «Coffee and TV» των Blur, το εξαιρετικό «Freak on a Leash» των Korn και φυσικά ένα από τα καλύτερα βιντεοκλίπ της δεκαετίας, το «Paranoid Android» των Radiohead.

Κατηγορία «Σελεμπριταριό και Διάσημοι»
Η Aimee Μann προσκαλεί όλο το cast της ταινίας «Magnolia» να τη συνοδέψει στο «Wise Up», ο Eddie Murphy κι ο Magic Johnson κάνουν μια cameo εμφάνιση στο «Remember the time» του Michael Jackson ενώ το βιντεοκλίπ «You could be mine» των Guns n Roses κοσμείται από την παρουσία του Arnold Swartzenegger. Επίσης, η Winona Ryder στο “Talk About The Blues” των Jon Spencer Blues Explosion, o Johnny Depp στο “It’s A Shame About Ray” των Lemonheads αλλά και στο “Into The Great Wide Open” του Tom Petty, η Angelina Jolie στο “Anybody Seen My Baby” των Rolling Stones και η Christina Hendricks (του Mad Men) στο “One Hit Wonder” των Everclear.

Κατηγορία «Η μπάντα να παίζει»
Αυτή η τόσο βαρετή κατηγορία έδωσε δείγματα ύφους και στιλ με τα βιντεοκλίπ του «Dirty Boots» των Sonic Youth, του «Richard III» των Supergrass, του «Creep» των Radiohead και ασφαλώς του «Smells Like Teen Spirit» των Nirvana.

Κατηγορία «Κιτς»
Επάξιες προσθήκες τα «Barbie Girl» των Aqua, «U Can’t touch this» από MC Hammer, «Achy Breaky Heart» του Billy Ray Cyrus και φυσικά το τιτανοτεράστιο κιτσαριό του «Hooked On A Feeling» του David Hasselhoff.

Τιμητική Κατηγορία «Αlicia Silverstone»
Η ηθοποιός που στις αρχές των 90s ήταν γνωστή στους χολιγουντιανούς κύκλους ως «the chick from Αerosmith», έπαιξε σε τρία βιντεοκλίπ τους, το ένα καλύτερο από το άλλο: «Crying», «Crazy» και «Amazing».