Κάποτε η οθόνη του κινητού ήταν παράθυρο, σήμερα δυστυχώς είναι χοάνη γεμάτη μικρά βίντεο. Σέρνεις το δάχτυλο μία φορά και ξεπροβάλλει ένας σκύλος που χορεύει. Σέρνεις δεύτερη και βλέπεις tips «πως να βράσεις αυγό σε 15 δευτερόλεπτα». Τρίτη κίνηση, μια συνωμοσία περί εξωγήινων. Καλωσήρθες στο βασίλειο του κάθετου βίντεο: κλιπ που χωράνε στην παλάμη, σαρώνουν την προσοχή και φυτεύουν ψηφιακούς σπόρους μέσα στον φλοιό του εγκεφάλου σου.
Η αρχική σπίθα άναψε πριν χρόνια ήδη από τα δελτία ειδήσεων, μα η πυρκαγιά ξέσπασε όταν οι κολοσσοί αντιλήφθηκαν ότι δεν αρκεί να φιλοξενείς βίντεο, πρέπει να τα σερβίρεις με “νανοδευτερόλεπτη” ακρίβεια σε κάθε βλέμμα. Έτσι γεννήθηκε ο αλγόριθμος “κατά παραγγελίαν ντοπαμίνης”: μετράει τα swipes, το πόσο γέρνεις τη συσκευή, ακόμη και το επίπεδο μπαταρίας και σου πετάει μπροστά ένα νέο «θαύμα» ακριβώς τη στιγμή που υποψιάζεται πως βαριέσαι. Στην αρχή το όριο διάρκειας ήταν 60 δευτερόλεπτα. Σήμερα έχει φτάσει στη μία ώρα, αλλά ποιος νοιάζεται; Ο εγκέφαλός μας έχει μάθει να βαριέται στο 29ο δευτερόλεπτο και να απαιτεί αλλαγή πλάνου.
Το TikTok άνοιξε τον δρόμο, όμως δεν έμεινε μόνο του. Το YouTube ξεγέννησε τα Shorts, το Instagram γέννησε Reels, το Netflix πρόσθεσε μικρά βιντεάκια στο κινητό, ενώ μέχρι και το LinkedIn φόρεσε κοστούμι TikTok. Το αποτέλεσμα; Η κάθετη ροή έγινε default εμπειρία, όπως κάποτε ο τοίχος του Facebook, αλλά εδώ δεν μιλάμε πλέον για post με κείμενο μιλάμε για καταιγισμό εικόνων που σε υποχρεώνει σε “γρήγορη εναλλαγή”.
Ο άνθρωπος επιβίωσε επειδή ο εγκέφαλός του ανταμείβει το καινούργιο: κάθε φορά που πέφτουμε πάνω σε κάτι απροσδόκητο, ένα μικρό σπινθήρισμα ντοπαμίνης σου ψιθυρίζει «συνέχισε». Τα μικρά βίντεο κομμένα και ραμμένα για να «σπάσουν» τη βαρεμάρα κάθε 15 δευτερόλεπτα, παίρνουν αυτό το αρχαίο κύκλωμα και το στύβουν. Ως αποτέλεσμα μένουμε κατά μέσο όρο 108 λεπτά την ημέρα στην πλατφόρμα, περισσότερο κι από το Netflix μαραθώνιου παλιότερων εποχών.
Το τίμημα; Η προσοχή μας κονταίνει. Από τα 150 δευτερόλεπτα μέσης διάρκειας εστίασης το 2004, φτάσαμε στα 47 δευτερόλεπτα, κοντά στη μέση διάρκεια ενός TikTok. Έρευνες δείχνουν ότι μετά από λίγα λεπτά «scroll & swipe», αρκεί ο ήχος ενός μηνύματος για να διαλυθεί πλήρως η ικανότητα να θυμηθείς τι έκανες κι αυτό δεν μένει στην οθόνη, διαρρέεται στη ζωή: ξεκινάς να γράψεις mail, καταλήγεις να ψάχνεις παπούτσια.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, μπαίνει στην πίστα και η τεχνητή νοημοσύνη. Το Veo 3 της Google δημιουργεί οκτάρια κλιπ με μία πρόταση. Άλλες πλατφόρμες δοκιμάζουν εργαλεία που παράγουν «άπειρες εκδόσεις» του ίδιου βίντεο, εξελισσόμενες ανάλογα με το ποιος τις βλέπει. Στο YouTube, τα μισά από τα κορυφαία κανάλια σε views είναι ήδη γεμάτα από ΑΙ‐περιεχόμενο, το οποίο συχνά δεν διακρίνεται από αληθινό. Η νέα λέξη είναι slop: ψηφιακή γλίτσα φτιαγμένη γρήγορα, φθηνά, χωρίς καλλιτεχνική πρόθεσημόνο για να κρατήσει το βλέμμα κολλημένο.
Δεν είναι αστείο: οι νέοι χρήστες που επιλέγουν TikTok έναντι Twitter ή YouTube έχουν 40 % περισσότερες πιθανότητες να ξεχάσουν τι έκαναν λίγο νωρίτερα. Ο εγκέφαλος μαθαίνει να περιμένει ανταμοιβή κάθε μισό λεπτό. Έτσι όταν χρειάζεται να δουλέψεις σε project δύο ωρών, νιώθεις σαν μαραθωνοδρόμος χωρίς νερό. Η ατέρμονη τροφοδότηση μικροβίντεο υπονομεύει αυτό που οι επιστήμονες ονομάζουν «στόχευση προθέσεων», δηλαδή την ικανότητα να κρατάς ενεργό έναν μελλοντικό στόχο ενώ διακόπτεσαι.
Η ροή δεν θα σταματήσει από μόνη της. Πλατφόρμες, διαφημιστές και ΑΙ εργάζονται για το επόμενο καρέ πριν προλάβεις να σκεφτείς «φτάνει». Όμως υπάρχουν μικρές ανταρσίες:
• Ψηφιακή νηστεία: ορίζεις χρονόμετρο 20 λεπτών για «short-form» και μετά κλείνεις την εφαρμογή.
• Ορατότητα αλγόριθμου: όταν βλέπεις βίντεο που σε αηδιάζει, μη σκρολάρεις αδιάφορα,επίλεξε «not interested». Είναι σαν να πετάς άμμο στα γρανάζια.
• Αναλογικό αντίδοτο: κάθε 30 λεπτά οθόνης, δύο λεπτά αληθινής ακινησίας: κοιτάς έξω απ’ το παράθυρο, νιώθεις το σώμα, αφήνεις τον εγκέφαλο να επιστρέψει στην πραγματικότητα.
• Κουλτούρα επιβράδυνσης: διάβασε ένα άρθρο πάνω από 1 000 λέξεις ή δες μια ταινία χωρίς να πιάσεις κινητό, είναι προπόνηση αντοχής για τον προμετωπιαίο φλοιό σου.
Το σύνθημα παραμένει: «Αν δεν πληρώνεις, πληρώνεσαι». Τα μικρά βίντεο χαρίζονται γιατί εκμεταλλεύονται τα δεδομένα σου, τον χρόνο σου, τη ντοπαμίνη σου. Κάθε swipe χρηματοδοτεί διαφημίσεις που ράβονται πάνω σου, τόσο ατομικά ώστε να νιώθεις πως διαλέγεις οικειοθελώς. Η λύση δεν είναι να διαγράψεις τα πάντα, είναι να θυμάσαι ότι η προσοχή σου είναι πεπερασμένο νόμισμα.
Ο κόσμος έξω από την οθόνη δεν έχει AI φίλτρα, ούτε άπειρα loop. Έχει βραδύτητα, οσμές, πραγματικές σιωπές. Αν πάρεις πίσω λίγα λεπτά από το vertical scroll, ίσως βρεις χρόνο να μαγειρέψεις χωρίς οδηγίες 30 δευτερολέπτων, να περπατήσεις χωρίς podcasts, να ακούσεις έναν φίλο χωρίς multitasking. Ίσως τότε ο εγκέφαλός σου θυμηθεί πως η ζωή δεν μετριέται σε views, αλλά σε στιγμές που γεμίζουν ολόκληρο το κάδρο οριζόντιο, όχι κάθετο.
*Με στοιχεία από το Vox.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.