Υπήρξε μια εποχή που το να είσαι στα social media σήμαινε να ανήκεις στο παρόν. Το Facebook ήταν η νέα πλατεία, το Instagram ο καθρέφτης της ζωής που θέλαμε να δείξουμε, το Twitter ο χώρος όπου ο κόσμος μιλούσε για τον κόσμο. Τα social media υποσχέθηκαν σύνδεση, ελευθερία, φωνή, κοινότητα και για ένα διάστημα το πέτυχαν.
Στην πορεία όμως κάτι άλλαξε. Το φως έγινε αντανάκλαση, η φωνή ηχώ, η κοινότητα πλήθος χωρίς πρόσωπα. Αν κοιτάξουμε σήμερα γύρω μας, θα δούμε ένα τοπίο που θυμίζει λιγότερο ζωντανό δίκτυο ανθρώπων και περισσότερο έρημο από υπερβολή, μια απέραντη ροή περιεχομένου που έχει χάσει το νόημά της.
Ίσως λοιπόν, να ζούμε τη στιγμή που τα social media έφτασαν στην “κορύφωσή” τους και τώρα αρχίζουν να κατηφορίζουν.
Τα social media ξεκίνησαν σαν υπόσχεση συμμετοχής: μια τεχνολογική δημοκρατία όπου όλοι μπορούσαν να μιλήσουν, να εκφραστούν, να ακουστούν. Όμως η υπόσχεση αυτή διαστρεβλώθηκε καθώς το ενδιαφέρον μετατράπηκε σε εμπόρευμα. Η προσοχή έγινε το νέο νόμισμα, και η φιλία, το νέο δεδομένο προς πώληση.
Σήμερα οι ίδιες οι πλατφόρμες μοιάζουν να έχουν απορροφήσει τον άνθρωπο από τον πυρήνα τους. Δεν πρόκειται πια για κοινωνικά δίκτυα, αλλά για μηχανές κατανάλωσης εικόνας και συναισθήματος. Σύμφωνα με πρόσφατη ανάλυση του GWI σε 250.000 ενήλικες από 50 χώρες, ο χρόνος που περνούν οι άνθρωποι στα social media μειώθηκε σταθερά μετά το 2022 κατά περίπου 10%. Η μεγαλύτερη πτώση παρατηρείται στους νέους, εκείνους που κάποτε τα ζούσαν πιο έντονα.
Δεν είναι τυχαίο. Η εμπειρία έχει αλλοιωθεί. Οι πλατφόρμες δεν είναι πια εργαλεία επικοινωνίας αλλά αλγόριθμοι ελέγχου προσοχής. Ό,τι κάποτε ήταν “κοινωνικό”, τώρα είναι “προγραμματισμένο”. Ό,τι κάποτε ήταν ανθρώπινο, τώρα είναι τεχνητά δημιουργημένο.
Το πιο πρόσφατο δείγμα αυτής της παρακμής είναι το νέο κύμα “AI κοινωνικών δικτύων”, πλατφόρμες όπως αυτές που λάνσαραν η OpenAI και η Meta, γεμάτες παραγόμενο από τεχνητή νοημοσύνη περιεχόμενο. Μικρά βίντεο, deepfakes, σουρεαλιστικές φαντασίες, όλα έτοιμα προς κατανάλωση.
Πρόκειται για την υπερ-επεξεργασμένη εκδοχή του διαδικτύου, όπως το fast food της ενημέρωσης: πλούσιο σε ντοπαμίνη, φτωχό σε ουσία. Οι εταιρείες το παρουσιάζουν ως εξέλιξη, αλλά στην πραγματικότητα είναι παρακμή. Το κοινό δεν δημιουργεί, δεν μοιράζεται, καταναλώνει.
Η ίδια η ιδέα του “κοινωνικού” καταρρέει. Οι χρήστες δεν μιλούν ο ένας στον άλλο. Μιλούν σε οθόνες που τους δείχνουν τον εαυτό τους μέσα από έναν αλγόριθμο. Οι σχέσεις γίνονται καθρέφτες. Οι ταυτότητες, φίλτρα. Το αποτέλεσμα είναι μια εμπειρία που δεν συνδέει, αλλά απομονώνει.
Η αλήθεια είναι πως τα social media δεν πέφτουν απότομα. Ξεφουσκώνουν σιγά σιγά, όπως ένα μπαλόνι που έχασε τον ενθουσιασμό του. Η σταδιακή μείωση της χρήσης είναι πιο ενδεικτική από οποιοδήποτε σκάνδαλο ή τεχνολογική αλλαγή. Είναι το σημείο κορεσμού όταν η ανθρώπινη ψυχή δεν αντέχει άλλο ερέθισμα χωρίς σκοπό.
Ολοένα και λιγότεροι χρήστες δηλώνουν ότι χρησιμοποιούν τα social media για να μείνουν σε επαφή με φίλους, να εκφράσουν τον εαυτό τους ή να γνωρίσουν νέους ανθρώπους. Αυτές οι λειτουργίες έχουν μειωθεί κατά περισσότερο από 25% μέσα σε μια δεκαετία. Αντίθετα, η χρήση για “να σκοτώσουμε την ώρα μας” έχει αυξηθεί δραματικά.
Ο όρος του συγγραφέα Cory Doctorow, «enshittification», περιγράφει αυτή τη φθορά: το σημείο όπου κάθε ψηφιακή πλατφόρμα αρχίζει να σαπίζει από την ίδια της την επιτυχία, παραμορφώνοντας το περιεχόμενο και τους χρήστες της για να αποσπάσει ακόμη περισσότερη προσοχή. Σήμερα, τα social media έχουν γίνει ακριβώς αυτό, δηλαδή ένα περιβάλλον υπερπληροφόρησης χωρίς ουσία που δεν στοχεύει πια στη σύνδεση, αλλά στη διάρκεια θέασης.
Το πιο ανησυχητικό όμως, δεν είναι η τεχνολογική κόπωση, αλλά η ανθρώπινη. Τα social media δεν κλέβουν μόνο χρόνο αποσπούν ενέργεια, συγκέντρωση και ενσυναίσθηση. Ο χρόνος που περνάμε εκεί είναι χρόνος που δεν αφιερώνουμε στους ανθρώπους γύρω μας.
Οι συζητήσεις για το αν τα social media προκαλούν ψυχική βλάβη συχνά παραβλέπουν αυτό το απλό γεγονός: κάθε λεπτό στο Instagram είναι ένα λεπτό που δεν δόθηκε σε μια πραγματική συνομιλία, ένα βλέμμα, μια σχέση. Η ζημιά δεν μετριέται σε clicks ή views, αλλά σε στιγμές απουσίας.
Αν, λοιπόν βλέπουμε τώρα μια μείωση της χρήσης, ίσως να πρόκειται για αντίδραση αυτοσυντήρησης. Ίσως ο κόσμος αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι δεν χρειάζεται άλλο περιεχόμενο, αλλά παρουσία. Ότι η σύνδεση δεν βρίσκεται στην οθόνη, αλλά στο βλέμμα του άλλου.
Υπάρχει βέβαια και η εξαίρεση. Η χρήση των social media μειώνεται διεθνώς, στη Βόρεια Αμερική συνεχίζει να αυξάνεται. Εκεί το τοξικό μείγμα υπερπολιτικοποίησης, ρητορικής μίσους και ψηφιακής υπερέκθεσης κρατά τους ανθρώπους εγκλωβισμένους σε έναν φαύλο κύκλο. Ο θόρυβος γίνεται εξάρτηση. Το “scroll” γίνεται καταφύγιο.
Ίσως όμως, όπως συμβαίνει σε κάθε κύκλο, η αλλαγή να ξεκινά από αλλού. Η Ευρώπη δείχνει ήδη σημάδια αποδέσμευσης. Οι νέες γενιές μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τα social media με φειδώ, να τα αντιμετωπίζουν όχι ως καθρέφτες αλλά ως εργαλεία. Μπορεί η εποχή της “κορύφωσης” να τελειώνει και μαζί της μια ολόκληρη δεκαετία εικονικής ζωής.
Αν τελικά πράγματι έχουμε ξεπεράσει την κορύφωση των social media, αυτό δεν είναι σημάδι παρακμής. Αποτελεί μια ευκαιρία επαναπροσδιορισμού. Να ξαναθυμηθούμε ότι η τεχνολογία δεν είναι σκοπός, είναι μέσο. Ότι το “follow” δεν αντικαθιστά τη φιλία και το “like” δεν αντικαθιστά τη στοργή.
Ίσως η επόμενη φάση της ψηφιακής μας ζωής να μην χρειάζεται νέα πλατφόρμα, αλλά νέα νοοτροπία. Να μάθουμε ξανά να επικοινωνούμε, να διαφωνούμε, να συναντιόμαστε χωρίς να μεσολαβεί αλγόριθμος.
Αν πράγματι έχουμε περάσει την κορύφωση των social media, τότε βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα αρχή. Την εποχή που ο άνθρωπος ξαναγίνεται το κέντρο της επικοινωνίας, κι όχι το προϊόν της και αυτή θα είναι ίσως η πιο ουσιαστική επανάσταση που είδαμε ποτέ στην ψηφιακή εποχή.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
