Η Maya Deren είναι μια σημαντική μορφή στην ανάπτυξη του αμερικανικού πειραματικού κινηματογράφου και η επιρροή της στους σύγχρονους δημιουργούς είναι ακόμα έντονη. Η σειρά ταινιών μικρού μήκους που γύρισε μεταξύ 1942 και 1946, το Meshes of the Afternoon του 1942, το At Land του 1944 και το Ritual in Transfigured Time του 1946, αποτελούν μια τριλογία που αρθρώνει τη σύζευξη σουρεαλισμού και μαγείας στο κινηματογραφικό έργο της MayaDeren. Η Deren υποδύθηκε τον εαυτό της ως πρωταγωνίστρια σε κάθε μία από αυτές τις ταινίες. Αυτό της επέτρεψε να κατασκευάσει για τον εαυτό της μια περσόνα «καλλιτέχνη-μάγου», τόσο στις ταινίες όσο και στο σύνολο της κριτικής γραφής της για τον κινηματογράφο. Μέχρι το 1946, αυτή η περσόνα είχε εξελιχθεί ιδιαίτερα ως προς τον έμφυλο χρωματισμό της, και η Deren άρχισε να διεκδικεί ενεργά τον ρόλο της μάγισσας. Αυτή η πτυχή του έργου της Deren θα επηρέαζε βαθιά τη γενιά των φεμινιστριών κινηματογραφιστριών των δεκαετιών 1970 και 1980, καθώς και το κοινό που ανακάλυψε το έργο της εκείνη την εποχή.
Όταν η Deren άρχισε να γυρίζει ταινίες το 1942, είχε γνώση της μαγείας και του αποκρυφισμού. Οι φίλοι και οι πρώην συνεργάτες της σημείωναν το ισόβιο ενδιαφέρον της για τη μαγεία: «Οι ιδέες της για τη μαγεία και τις τελετές ήταν πανταχού παρούσες» – «Η αντίληψη της Maya για το ρόλο της μαγείας, εμπεριείχε μια ιερότητα».
Το ενδιαφέρον της για τη μαγεία και την πρακτική της θα έβρισκε τελικά πλήρη έκφραση στη δέσμευσή της Deren στην πρακτική Voudoun, η οποία ξεκίνησε με μια έντονη μυητική εμπειρία κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στην Αϊτή το 1947 και στη συνέχεια έγινε κεντρικό στοιχείο της σκέψης της. Ωστόσο, όλες οι σημαντικές ταινίες της γυρίστηκαν πριν από τη μύησή της στο Voudoun και όλες καταδεικνύουν ένα μάλλον διαφορετικό ενδιαφέρον για τη μαγεία και τον αποκρυφισμό, που αντλείται από αυτό που αποκαλείται «δυτική μαγική παράδοση».
Η πρώτη καταγεγραμμένη συνάντηση της Deren με έναν επαγγελματία μάγο, έλαβε χώρα το 1939, όταν ενήργησε ως ερευνήτρια και γραμματέας του συγγραφέα William Seabrook για το βιβλίο του Witchcraft – Its Power in the World Today το1940, το οποίο της έδωσε μια γενική γνώση των διαφόρων μαγικών παραδόσεων. Ο Seabrook έγραψε εντυπωσιακά βιβλία για τον αποκρυφισμό και προτού ασχοληθεί με τον σουρεαλισμό στο Παρίσι και γράψει άρθρα στο περιοδικό Documents του Georges Bataille, είχε συνεργαστεί με τον πασίγνωστο αποκρυφιστή Aleister Crowley.
Η εμπειρία της Deren με τον Seabrook έληξε παράξενα όταν προσπάθησε ανεπιτυχώς να την πείσει να συμμετάσχει σε μια σειρά από σαδομαζοχιστικές σεξουαλικές τελετές στο σπίτι του, που τις παρουσίασε ως πειράματα εξωσωματικών εμπειριών.
Το 1942 η Deren παντρεύτηκε τον Τσέχο εμιγκρέ κινηματογραφιστή Sasha Hammid στην Καλιφόρνια, όπου γύρισαν μαζί την πρώτη της ταινία, Meshes of the Afternoon. Επέστρεψαν στη Νέα Υόρκη αργότερα το ίδιο έτος και συνδέθηκαν στενά με τους σουρεαλιστές καλλιτέχνες που είχαν διαφύγει από τον πόλεμο στην Ευρώπη. Στους φίλους τους συγκαταλέγονταν οι καλλιτέχνες Max Ernst, Marcel Duchamp, Kurt Seligmann, Isamo Noguchi και Dorothea Tanning (η οποία θα έπαιζε σε μια από τις ταινίες της Deren), η γκαλερίστα Peggy Guggenheim, οι συγγραφείς Anais Nin, Parker Tyler και Gore Vidal και ο συνθέτης John Cage. Η Deren πάντα αρνιόταν ότι οι ταινίες της ήταν σουρεαλιστικές, αλλά η επιρροή της σουρεαλιστικής σκέψης στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν τον ρόλο του καλλιτέχνη, και ιδιαίτερα στην ιδέα του «καλλιτέχνη-μάγου», είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Το κάλεσμα του Andre Breton για τον «Αποκρυφιστικό Σουρεαλισμό» είχε οδηγήσει σε μια εξερεύνηση αποκρυφιστικών και μαγικών τεχνικών από καλλιτέχνες όπως ο Duchamp και ο Ernst, οι οποίοι εξερεύνησαν την αλχημεία, και ο Seligmann, για τον οποίο η μαγεία έγινε το κεντρικό στοιχείο στο έργο του. Ο ίδιος συνέγραψε στη συνέχεια μια σημαντική επιστημονική μελέτη για την ιστορία της μαγείας. Σίγουρα αυτή η επαφή της Deren με τους σουρεαλιστές ήταν αυτή που της έδωσε την αυτοπεποίθηση να εκφράσει τις αποκρυφιστικές ιδέες της στις ταινίες της.
Η 15λεπτη ταινία πραγματεύεται ένα ψυχογραφικό, μεσημεριανό όνειρο της πρωταγωνίστριας, την οποία ενσαρκώνει η ίδια η Deren. Το όνειρο ή μάλλον εφιάλτης αποτελείται από φαινομενικά ασύνδετες εικόνες: η πρωταγωνίστρια καταπίνει ένα κλειδί, κόβει ένα λουλούδι, κραδαίνει ένα μαχαίρι. Το μοιραίο σύμβολο της μαυροφορεμένης φιγούρας με ένα καθρέφτη αντί για πρόσωπο δεν εξηγείται ακριβώς, όπως μυστήριο παραμένει και ο λόγος που η πρωταγωνίστρια νιώθει να απειλείται από εκείνη. Οι απαντήσεις μπορούν να βρεθούν μάλλον στη Φροϋδική ψυχανάλυση και στο γνωστό κείμενο περί της ερμηνείας των ονείρων. Η ταινία είναι ένα διαμάντι της avant–garde και εμφανίζεται σε πάρα πολλές λίστες με τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών. Στην αρχική της μορφή, η ταινία ήταν εντελώς βωβή, μέχρι το 1952 όταν ο Ιάπωνας Teiji Ito, ο τρίτος σύζυγος της Deren συνέθεσε ένα εκκεντρικό σάουντρακ το οποίο πλέον την συνοδεύει σε κάθε επίσημη προβολή της.
Σε σκηνοθεσία του ζεύγους Maya Deren και Alexander Hammid, οι οποίοι πρωταγωνιστούν και στην ταινία, το Meshes of the Afternoon είναι μια εξαιρετική κινηματογραφική εξερεύνηση του ανθρώπινου ψυχισμού. Εμπνευσμένο από σουρεαλιστικά αριστουργήματα όπως το Un Chien Andalou, αυτό το αριστούργημα του 1943 χρησιμοποιεί επαναλαμβανόμενους συμβολισμούς για να απεικονίσει την ανθρώπινη κατάσταση.
Σύμφωνα με τον ίδιο τον Hammid, οι περισσότερες από τις καινοτόμες τεχνικές μοντάζ και κινηματογράφησης επινοήθηκαν από την Deren, η οποία τις χρησιμοποίησε για να οικοδομήσει τη δική της θεωρία για τον κινηματογράφο. Κύριος στόχος της ήταν να προσπαθήσει να κατανοήσει την ατομική εμπειρία, όχι από την οπτική γωνία ενός αποστασιοποιημένου παρατηρητή αλλά από το αφόρητα οικείο επίπεδο του υποσυνείδητου ενός υποκειμένου.
Το Meshes of the Afternoon έχει αναγνωριστεί ως μια εξαιρετικά επιδραστική εκδήλωση καλλιτεχνικού οράματος που επηρέασε αρκετούς κινηματογραφιστές με παρόμοιες ευαισθησίες, συμπεριλαμβανομένου του μετρ του σουρεαλισμού – David Lynch. Θεωρήθηκε «πολιτιστικά, ιστορικά και αισθητικά σημαίνουσα» από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου το 1990 και σήμερα συγκαταλέγεται στις καλύτερες αμερικανικές ταινίες που γυρίστηκαν ποτέ.
Για την ταινία, η Deren έγραψε κάποτε: «Το Meshes of the Afternoon είναι η αφετηρία μου. Δεν ντρέπομαι γι’ αυτό, γιατί πιστεύω ότι, ως ταινία, στέκεται πολύ καλά. Από τη σκοπιά της δικής μου εξέλιξης, δεν μπορώ παρά να είμαι ελαφρώς περήφανη που αυτή η πρώτη ταινία -αυτό το σημείο εκκίνησης- είχε τόσο στέρεες βάσεις. Αυτό οφείλεται σε δύο σημαντικά γεγονότα: πρώτον, στο γεγονός ότι μέχρι τότε ήμουν ποιήτρια».
Και προσθέτει: «Ο δεύτερος λόγος είναι ότι δεν ήμουν πολύ καλή ποιήτρια, γεγονός που οφείλεται στο ότι το μυαλό μου λειτουργούσε με εικόνες τις οποίες προσπαθούσα να μεταφράσω ή να περιγράψω με λέξεις- επομένως, όταν ασχολήθηκα με τον κινηματογράφο, απαλλάχτηκα από το λάθος βήμα της μετάφρασης της εικόνας σε λέξεις και μπόρεσα να προσεγγίσω τις εικόνες άμεσα. Οπότε για μένα δεν ήταν τόσο σαν να ανακάλυπτα ένα νέο μέσο, αλλά σα να επέστρεφα επιτέλους στο σπίτι μου – σε έναν κόσμο του οποίου το λεξιλόγιο, η σύνταξη, η γραμματική ήταν η μητρική μου γλώσσα- τον οποίο ήμουν μεν σε θέση να τον κατανοήσω και να τον αναλογιστώ, αλλά, σαν μουγκή, ποτέ μέχρι τότε δεν μπορούσα να μιλήσω τη γλώσσα του».
Εμάς, την Deren μας τη θύμισε το καινούργιο κομμάτι του Iam Nothe – Damn You Deren Damn You [an homage to Maya Deren]. Όπως αναφέρει και η περιγραφή του βίντεο: «Πρόκειται για κάτι που πάντα ήθελα να κάνω από τότε που είδα για πρώτη φορά αυτή την ταινία πριν από 20 χρόνια. Ο αδελφός μου και εγώ γνωρίσαμε το έργο της Maya Deren από τον κοινό μας φίλο και εικαστικό καλλιτέχνη Gustil (Κ. Τηλιγάδης), ακριβώς όταν προσπαθούσαμε να κάνουμε κάτι με το αρχικό μας συγκρότημα (Cyanna) στις αρχές της δεκαετίας του ’00. Από τότε επιστρέφω ξανά και ξανά σε αυτή την οπτική ερμηνεία του υποσυνείδητου και της ονειρικής κατάστασης, περιμένοντας την κατάλληλη μουσική που θα συνδυαστεί με αυτή την εικόνα».
“Damn You Devil Damn You”
Η Maya Deren είναι μια σημαντική μορφή στην ανάπτυξη του αμερικανικού πειραματικού κινηματογράφου και η επιρροή της στους σύγχρονους δημιουργούς είναι ακόμα έντονη. Η σειρά ταινιών μικρού μήκους που γύρισε μεταξύ 1942 και 1946, το Meshes of the Afternoon του 1942, το At Land του 1944 και το Ritual in Transfigured Time του 1946, αποτελούν μια τριλογία που αρθρώνει τη σύζευξη σουρεαλισμού και μαγείας στο κινηματογραφικό έργο της MayaDeren. Η Deren υποδύθηκε τον εαυτό της ως πρωταγωνίστρια σε κάθε μία από αυτές τις ταινίες. Αυτό της επέτρεψε να κατασκευάσει για τον εαυτό της μια περσόνα «καλλιτέχνη-μάγου», τόσο στις ταινίες όσο και στο σύνολο της κριτικής γραφής της για τον κινηματογράφο. Μέχρι το 1946, αυτή η περσόνα είχε εξελιχθεί ιδιαίτερα ως προς τον έμφυλο χρωματισμό της, και η Deren άρχισε να διεκδικεί ενεργά τον ρόλο της μάγισσας. Αυτή η πτυχή του έργου της Deren θα επηρέαζε βαθιά τη γενιά των φεμινιστριών κινηματογραφιστριών των δεκαετιών 1970 και 1980, καθώς και το κοινό που ανακάλυψε το έργο της εκείνη την εποχή.
Όταν η Deren άρχισε να γυρίζει ταινίες το 1942, είχε γνώση της μαγείας και του αποκρυφισμού. Οι φίλοι και οι πρώην συνεργάτες της σημείωναν το ισόβιο ενδιαφέρον της για τη μαγεία: «Οι ιδέες της για τη μαγεία και τις τελετές ήταν πανταχού παρούσες» – «Η αντίληψη της Maya για το ρόλο της μαγείας, εμπεριείχε μια ιερότητα».
Το ενδιαφέρον της για τη μαγεία και την πρακτική της θα έβρισκε τελικά πλήρη έκφραση στη δέσμευσή της Deren στην πρακτική Voudoun, η οποία ξεκίνησε με μια έντονη μυητική εμπειρία κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στην Αϊτή το 1947 και στη συνέχεια έγινε κεντρικό στοιχείο της σκέψης της. Ωστόσο, όλες οι σημαντικές ταινίες της γυρίστηκαν πριν από τη μύησή της στο Voudoun και όλες καταδεικνύουν ένα μάλλον διαφορετικό ενδιαφέρον για τη μαγεία και τον αποκρυφισμό, που αντλείται από αυτό που αποκαλείται «δυτική μαγική παράδοση».
Η πρώτη καταγεγραμμένη συνάντηση της Deren με έναν επαγγελματία μάγο, έλαβε χώρα το 1939, όταν ενήργησε ως ερευνήτρια και γραμματέας του συγγραφέα William Seabrook για το βιβλίο του Witchcraft – Its Power in the World Today το1940, το οποίο της έδωσε μια γενική γνώση των διαφόρων μαγικών παραδόσεων. Ο Seabrook έγραψε εντυπωσιακά βιβλία για τον αποκρυφισμό και προτού ασχοληθεί με τον σουρεαλισμό στο Παρίσι και γράψει άρθρα στο περιοδικό Documents του Georges Bataille, είχε συνεργαστεί με τον πασίγνωστο αποκρυφιστή Aleister Crowley.
Η εμπειρία της Deren με τον Seabrook έληξε παράξενα όταν προσπάθησε ανεπιτυχώς να την πείσει να συμμετάσχει σε μια σειρά από σαδομαζοχιστικές σεξουαλικές τελετές στο σπίτι του, που τις παρουσίασε ως πειράματα εξωσωματικών εμπειριών.
Το 1942 η Deren παντρεύτηκε τον Τσέχο εμιγκρέ κινηματογραφιστή Sasha Hammid στην Καλιφόρνια, όπου γύρισαν μαζί την πρώτη της ταινία, Meshes of the Afternoon. Επέστρεψαν στη Νέα Υόρκη αργότερα το ίδιο έτος και συνδέθηκαν στενά με τους σουρεαλιστές καλλιτέχνες που είχαν διαφύγει από τον πόλεμο στην Ευρώπη. Στους φίλους τους συγκαταλέγονταν οι καλλιτέχνες Max Ernst, Marcel Duchamp, Kurt Seligmann, Isamo Noguchi και Dorothea Tanning (η οποία θα έπαιζε σε μια από τις ταινίες της Deren), η γκαλερίστα Peggy Guggenheim, οι συγγραφείς Anais Nin, Parker Tyler και Gore Vidal και ο συνθέτης John Cage. Η Deren πάντα αρνιόταν ότι οι ταινίες της ήταν σουρεαλιστικές, αλλά η επιρροή της σουρεαλιστικής σκέψης στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν τον ρόλο του καλλιτέχνη, και ιδιαίτερα στην ιδέα του «καλλιτέχνη-μάγου», είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Το κάλεσμα του Andre Breton για τον «Αποκρυφιστικό Σουρεαλισμό» είχε οδηγήσει σε μια εξερεύνηση αποκρυφιστικών και μαγικών τεχνικών από καλλιτέχνες όπως ο Duchamp και ο Ernst, οι οποίοι εξερεύνησαν την αλχημεία, και ο Seligmann, για τον οποίο η μαγεία έγινε το κεντρικό στοιχείο στο έργο του. Ο ίδιος συνέγραψε στη συνέχεια μια σημαντική επιστημονική μελέτη για την ιστορία της μαγείας. Σίγουρα αυτή η επαφή της Deren με τους σουρεαλιστές ήταν αυτή που της έδωσε την αυτοπεποίθηση να εκφράσει τις αποκρυφιστικές ιδέες της στις ταινίες της.
Η 15λεπτη ταινία πραγματεύεται ένα ψυχογραφικό, μεσημεριανό όνειρο της πρωταγωνίστριας, την οποία ενσαρκώνει η ίδια η Deren. Το όνειρο ή μάλλον εφιάλτης αποτελείται από φαινομενικά ασύνδετες εικόνες: η πρωταγωνίστρια καταπίνει ένα κλειδί, κόβει ένα λουλούδι, κραδαίνει ένα μαχαίρι. Το μοιραίο σύμβολο της μαυροφορεμένης φιγούρας με ένα καθρέφτη αντί για πρόσωπο δεν εξηγείται ακριβώς, όπως μυστήριο παραμένει και ο λόγος που η πρωταγωνίστρια νιώθει να απειλείται από εκείνη. Οι απαντήσεις μπορούν να βρεθούν μάλλον στη Φροϋδική ψυχανάλυση και στο γνωστό κείμενο περί της ερμηνείας των ονείρων. Η ταινία είναι ένα διαμάντι της avant–garde και εμφανίζεται σε πάρα πολλές λίστες με τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών. Στην αρχική της μορφή, η ταινία ήταν εντελώς βωβή, μέχρι το 1952 όταν ο Ιάπωνας Teiji Ito, ο τρίτος σύζυγος της Deren συνέθεσε ένα εκκεντρικό σάουντρακ το οποίο πλέον την συνοδεύει σε κάθε επίσημη προβολή της.
Σε σκηνοθεσία του ζεύγους Maya Deren και Alexander Hammid, οι οποίοι πρωταγωνιστούν και στην ταινία, το Meshes of the Afternoon είναι μια εξαιρετική κινηματογραφική εξερεύνηση του ανθρώπινου ψυχισμού. Εμπνευσμένο από σουρεαλιστικά αριστουργήματα όπως το Un Chien Andalou, αυτό το αριστούργημα του 1943 χρησιμοποιεί επαναλαμβανόμενους συμβολισμούς για να απεικονίσει την ανθρώπινη κατάσταση.
Σύμφωνα με τον ίδιο τον Hammid, οι περισσότερες από τις καινοτόμες τεχνικές μοντάζ και κινηματογράφησης επινοήθηκαν από την Deren, η οποία τις χρησιμοποίησε για να οικοδομήσει τη δική της θεωρία για τον κινηματογράφο. Κύριος στόχος της ήταν να προσπαθήσει να κατανοήσει την ατομική εμπειρία, όχι από την οπτική γωνία ενός αποστασιοποιημένου παρατηρητή αλλά από το αφόρητα οικείο επίπεδο του υποσυνείδητου ενός υποκειμένου.
Το Meshes of the Afternoon έχει αναγνωριστεί ως μια εξαιρετικά επιδραστική εκδήλωση καλλιτεχνικού οράματος που επηρέασε αρκετούς κινηματογραφιστές με παρόμοιες ευαισθησίες, συμπεριλαμβανομένου του μετρ του σουρεαλισμού – David Lynch. Θεωρήθηκε «πολιτιστικά, ιστορικά και αισθητικά σημαίνουσα» από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου το 1990 και σήμερα συγκαταλέγεται στις καλύτερες αμερικανικές ταινίες που γυρίστηκαν ποτέ.
Για την ταινία, η Deren έγραψε κάποτε: «Το Meshes of the Afternoon είναι η αφετηρία μου. Δεν ντρέπομαι γι’ αυτό, γιατί πιστεύω ότι, ως ταινία, στέκεται πολύ καλά. Από τη σκοπιά της δικής μου εξέλιξης, δεν μπορώ παρά να είμαι ελαφρώς περήφανη που αυτή η πρώτη ταινία -αυτό το σημείο εκκίνησης- είχε τόσο στέρεες βάσεις. Αυτό οφείλεται σε δύο σημαντικά γεγονότα: πρώτον, στο γεγονός ότι μέχρι τότε ήμουν ποιήτρια».
Και προσθέτει: «Ο δεύτερος λόγος είναι ότι δεν ήμουν πολύ καλή ποιήτρια, γεγονός που οφείλεται στο ότι το μυαλό μου λειτουργούσε με εικόνες τις οποίες προσπαθούσα να μεταφράσω ή να περιγράψω με λέξεις- επομένως, όταν ασχολήθηκα με τον κινηματογράφο, απαλλάχτηκα από το λάθος βήμα της μετάφρασης της εικόνας σε λέξεις και μπόρεσα να προσεγγίσω τις εικόνες άμεσα. Οπότε για μένα δεν ήταν τόσο σαν να ανακάλυπτα ένα νέο μέσο, αλλά σα να επέστρεφα επιτέλους στο σπίτι μου – σε έναν κόσμο του οποίου το λεξιλόγιο, η σύνταξη, η γραμματική ήταν η μητρική μου γλώσσα- τον οποίο ήμουν μεν σε θέση να τον κατανοήσω και να τον αναλογιστώ, αλλά, σαν μουγκή, ποτέ μέχρι τότε δεν μπορούσα να μιλήσω τη γλώσσα του».
Εμάς, την Deren μας τη θύμισε το καινούργιο κομμάτι του Iam Nothe – Damn You Deren Damn You [an homage to Maya Deren]. Όπως αναφέρει και η περιγραφή του βίντεο: «Πρόκειται για κάτι που πάντα ήθελα να κάνω από τότε που είδα για πρώτη φορά αυτή την ταινία πριν από 20 χρόνια. Ο αδελφός μου και εγώ γνωρίσαμε το έργο της Maya Deren από τον κοινό μας φίλο και εικαστικό καλλιτέχνη Gustil (Κ. Τηλιγάδης), ακριβώς όταν προσπαθούσαμε να κάνουμε κάτι με το αρχικό μας συγκρότημα (Cyanna) στις αρχές της δεκαετίας του ’00. Από τότε επιστρέφω ξανά και ξανά σε αυτή την οπτική ερμηνεία του υποσυνείδητου και της ονειρικής κατάστασης, περιμένοντας την κατάλληλη μουσική που θα συνδυαστεί με αυτή την εικόνα».
“Damn You Devil Damn You”
