Από την Αναγέννηση έως τον 20ο αιώνα, δεν είναι λίγες οι γυναίκες καλλιτέχνιδες το έργο των οποίων έμεινε στο σκοτάδι ή επισκιάστηκε από το έργο ανδρών καλλιτεχνών. Πολλές από αυτές τις γυναίκες καλλιτέχνιδες μόλις τώρα κερδίζουν την αναγνώριση και τη φήμη που τους αξίζει εδώ και καιρό για τη συμβολή τους στον καλλιτεχνικό κόσμο.

Στο διάσημο δοκίμιό της, «Why Have There Have There Been No Great Women Artists?» (1971) η Αμερικανίδα ιστορικός τέχνης Linda Nochlin αναρωτιέται: «Γιατί δεν υπάρχουν γυναίκες καλλιτέχνιδες; Τι θα γινόταν αν ο Πικάσο είχε γεννηθεί κορίτσι; Θα έδινε ο Senor Ruiz την ίδια προσοχή ή θα ενθάρρυνε την ίδια φιλοδοξία για δημιουργία σε μια μικρή Pablita;» Η απάντηση της Nochlin είναι όχι. «[Σ]ην πραγματικότητα, όπως όλοι γνωρίζουμε, τα πράγματα όπως είναι και όπως ήταν, στις τέχνες όπως και σε εκατό άλλους τομείς, είναι ανιαρά, καταπιεστικά και αποθαρρυντικά για όλους εκείνους, ανάμεσά τους και οι γυναίκες, που δεν είχαν την τύχη να γεννηθούν λευκοί, κατά προτίμηση της μεσαίας τάξης και κυρίως άνδρες».

Μόνο μετά το δεύτερο φεμινιστικό κίνημα στα τέλη του 20ου αιώνα άρχισαν σοβαρές προσπάθειες να δοθεί στις γυναίκες των προηγούμενων αιώνων η προσοχή που τους αξίζει. Μια ματιά στην ιστορία της τέχνης των τελευταίων δεκαετιών δείχνει ότι σε καμία περίπτωση δεν ισχύει ότι δεν υπήρχαν σπουδαίες γυναίκες καλλιτέχνες – ωστόσο, συχνά δεν έτυχαν προσοχής για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους. Ανάμεσα σε έναν κατάλογο με παραγνωρισμένες γυναίκες δημιουργούς από τους προηγούμενους αιώνες που ολοένα μεγαλώνει, το 1993 προστέθηκε και η Michaelina Wautier, μία ζωγράφος του 17ου αιώνα με εξαιρετικό ταλέντο και έργο τόσο ποικίλο και μοναδικό που ξεπερνά κάθε φαντασία όσον αφορά την ιστορία τέχνης.

Το χρονικό της μεγάλης ανακάλυψης

Το έργο της ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1993 από την Katlijne Van der Stighelen, καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Leuven στο Βέλγιο. Η Van der Stighelen γοητευόταν πάντα από την ιστορία των Φλαμανδών γυναικών καλλιτεχνών των περασμένων αιώνων και είχε ασχοληθεί εκτενώς με το έργο της Ολλανδής ζωγράφου και ποιήτριας Anna Maria van Schurman. Το 1993, λοιπόν, κάνοντας έρευνα στις αποθήκες του Μουσείου Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης, προσπαθώντας να βρει ένα πορτρέτο που αποδιδόταν στον Anthony van Dyck, έπεσε πάνω σε έναν μνημειώδη πίνακα – περίπου 2,5 μέτρα ύψος και 3,5 μέτρα πλάτος.

Ο πίνακας βρισκόταν σε ένα τμήμα όπου είχαν αποθηκευτεί φλαμανδικοί πίνακες που θεωρούνταν δεύτερης κατηγορίας. Ο πίνακας ήταν «Ο θρίαμβος του Βάκχου», ο εμβληματικός καμβάς της Michaelina Wautier, η οποία έφερε τούμπα τις ανδροκρατούμενες αναπαραστάσεις του γυναικείου γυμνού της εποχής της στρέφοντας το βλέμμα της στο ανδρικό σώμα. Η Van der Stighelen δεν αναγνώρισε τον πίνακα στην αρχή, αλλά έμεινε έκθαμβη όταν ο επιμελητής που τη συνόδευε την ενημέρωσε ότι επρόκειτο για έργο γυναίκας ζωγράφου. Η Van der Stighelen δεν είχε ξαναδεί τόσο μεγάλο πίνακα ζωγραφικής φιλοτεχνημένο από γυναίκα.

«Ο θρίαμβος του Βάκχου» και της γυναικείας ματιάς στη ζωγραφική

Ενδεχομένως στη μεγαλύτερη καλλιτεχνική στιγμή της, η Michaelina Wautier φιλοτέχνησε μια μνημειώδη σκηνή παγανιστικής ακολασίας με πρωταγωνιστή τον θεό του κρασιού, ζωγραφισμένο με άφθονο αισθησιασμό σαν άλλη Αφροδίτη του Ουρμπίνο. Η τολμηρή για την εποχή της ζωγράφος δεν δίστασε να αποτυπώσει κάθε πτυχή του σαρκώδους κορμιού του Βάκχου και να αποκαλύψει τις γνώσεις της για την ανδρική ανατομία. Σε μια εποχή που οι γυναίκες δεν μπορούσαν να σπουδάσουν ανατομία και, σε αντίθεση με τους άνδρες καλλιτέχνες, δεν είχαν πρόσβαση σε γυμνά μοντέλα, η ικανότητά της να ζωγραφίζει το ανθρώπινο ανδρικό σώμα είναι εντυπωσιακή.

Η Katlijne Van der Stighelen επισημαίνει ότι η ποιότητα της ανατομίας που απεικονίζεται στα γυμνά της Wautier είναι εντελώς πρωτόγνωρη για γυναίκα καλλιτέχνη στην Ευρώπη της εποχής. Ορισμένοι ερευνητές αναρωτιούνται ακόμη και για την πιθανότητα να είχε πρόσβαση σε μοντέλα μέσω του αδελφού της, δεδομένου ότι ήταν επίσης ζωγράφος και, κυρίως, άνδρας.

Επιπλέον, η ίδια η Wautier, μεταμφιεσμένη σε ημίγυμνη Βακχεία, περπατά επίσης σε αυτή την πολύχρωμη παρέλαση μεθυσμένων ανδρών όλων των ηλικιών και είναι η μόνη που κοιτάζει τους θεατές κατάματα. Αυτή η παρέλαση ακολασίας ήταν που ώθησε την Van der Stighelen να αρχίσει να μελετά το έργο της Michaelina Wautier πριν από 25 χρόνια. Με το που αντίκρυσε τον πίνακα, η Van der Stighelen πείστηκε πως αν η δημιουργός δεν ήταν γυναίκα, αλλά άντρας, σήμερα το έργο της θα θεωρούνταν ανάλογης αξίας με το έργο ζωγράφων του 17ου αιώνα όπως ο Peter Paul Rubens και ο Anthony van Dyck. Αντίθετα, όμως, τα έργα της Wautier έχουν παραληφθεί εντελώς από τον κανόνα της ζωγραφικής.

Ποια ήταν η Michaelina Wautier

Γεννημένη το 1604 στην πόλη Mons, η Michaelina Wautier ήταν η μοναδική κόρη μιας οικογένειας εννέα παιδιών. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια. Ο πατέρας της πέθανε όταν ήταν δεκατριών ετών. Από το 1645 περίπου, η Michaelina καθιερώθηκε ως ζωγράφος στις Βρυξέλλες. Ζούσε εκεί με τον αδελφό της Charles, επίσης ζωγράφο. Η τεχνική, η διαδικασία και η εκπαίδευση του Wautier είναι μυστηριώδης. Λίγα αρχεία για τη ζωή της υπάρχουν, εν μέρει και λόγω του φύλου της.

Στο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ζούσε η Wautier, οι γυναίκες μπορούσαν να λάβουν καλλιτεχνική εκπαίδευση μόνο στο σπίτι μέσω ιδιωτικών δασκάλων – η εκπαίδευση σε εργαστήρια με άλλους άνδρες καλλιτέχνες θεωρούνταν απαράδεκτη. Σε γενικές γραμμές, τα κορίτσια λάμβαναν μια ελάχιστη εκπαίδευση που προσανατολιζόταν κυρίως προς το γάμο, όπως μουσική και κέντημα. Αλλά μέσα από τους πίνακες της Wautier, γνωρίζουμε ότι είχε άριστη γνώση της κλασικής μυθολογίας και του συμβολισμού. Αυτό υποδηλώνει μια εξαιρετική μόρφωση και, κατά συνέπεια, υποδηλώνει τα μέσα στα οποία είχε πρόσβαση η οικογένειά της.

Αν και για πολλούς το όνομά της παρέμενε άγνωστο μέχρι σήμερα, η Wautier ήταν πολύ γνωστή τη δεκαετία του 1650 και η ζωή της δεν χαρακτηριζόταν από τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν πολλές γυναίκες καλλιτέχνες εκείνη την εποχή. Ενώ άλλες γυναίκες καλλιτέχνιδες απαγορευόταν να δουλεύουν με ζωντανά μοντέλα, η Wautier πιθανότατα είχε κάποια εμπειρία με αυτά, επειδή εργαζόταν στο εργαστήριο του αδελφού της Charles. Είχε επίσης την υποστήριξη ενός σημαντικού προστάτη, του αρχιδούκα Λεοπόλδου Γουλιέλμου της Αυστρίας, ο οποίος είχε στην κατοχή του τέσσερις πίνακές της.

Μια πολύ ισχυρή παλέτα

Η πινελιά της Michaelina Wautier είναι ρευστή και σίγουρη∙ το έργο της εξαιρετικής ποιότητας. Και επιπλέον είναι πολύπλευρο. Ζωγράφιζε πορτραίτα, νεκρές φύσεις, πίνακες από την καθημερινή ζωή. Στράφηκε επίσης σε ιστορικά έργα μεγάλης κλίμακας – μια πρόκληση στην οποία αντιστάθηκαν ακόμη και πολλοί άνδρες ζωγράφοι. Απεικόνιζε αβίαστα θρησκευτικά θέματα και μυθολογικές σκηνές. Κατέκτησε όλα τα είδη της εποχής της, τόσο σε μεγάλη όσο και σε μικρή κλίμακα. Μερικά από τα έργα της έχουν μέγεθος μέτρων, ενώ άλλα είναι μικρά, πολύχρωμα ή μονόχρωμα, λεπτοδουλεμένα ή χωρίς λεπτομέρειες και φινέτσα. Με αυτόν τον τρόπο, η Michaelina Wautier δεν ήταν μόνο μοναδική, αλλά και ασυνήθιστα πολύπλευρη.

Δυστυχώς, μετά τον θάνατό της το 1689 στις Βρυξέλλες, η Wautier έγινε σε μεγάλο βαθμό υποσημείωση στην ιστορία της τέχνης, διεκδικώντας περιστασιακά μια αναφορά εδώ ή εκεί. Μεγάλο μέρος του έργου της αποδόθηκε σε άλλους καλλιτέχνες, συχνά άνδρες, συμπεριλαμβανομένου του αδελφού της Charles. Ο πίνακας «Everyone His Fancy» είναι ένα πρόσφατο παράδειγμα μιας λανθασμένης απόδοσης που τελικά διορθώθηκε. Μόλις πριν από τρία χρόνια η Katlijne van der Stighelen, η πλέον ειδική στο έργο της Michaelina Wautier, απέδωσε τον πίνακα σε αυτήν. Μέχρι τότε, θεωρούνταν ότι ανήκει σε έναν άλλο φλαμανδό ζωγράφο – τον Jacob van Oost. Είναι πιθανό ότι πολλοί άλλοι πίνακές της περιμένουν να ανακαλυφθούν εκ νέου και, καθώς αυτό συμβαίνει, θα μπορέσουμε να μάθουμε περισσότερα για εκείνη.