Η ψυχανάλυση είναι τόσο επίκαιρη γιατί οι θεωρίες της παραμένουν ζωντανές, ακόμη και στο πέρασμα των χρόνων. Η ψυχανάλυση έρχεται να δώσει απαντήσεις σε ζητήματα που άλλες θεωρίες αφήνουν ακόμη αναπάντητα και έρχεται να εξηγήσει καθημερινά φαινόμενα, βαδίζοντας σε έναν δρόμο που ο καθένας, αν το επιθυμεί, μπορεί να περπατήσει. Η λακανική ψυχαναλύτρια Μαρία Δήμου μας εξηγεί πως η λακανική ψυχανάλυση είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα θέματα φύλου και κατ’ επέκταση ζητήματα διαφορετικότητας, διάκρισης και ρατσισμού, μας αναλύει πως η είδηση διάφορων δυσάρεστων γεγονότων αν και συμβαίνουν μακριά -όπως για παράδειγμα ο πόλεμος στην Ουκρανία– επηρεάζουν τον ψυχισμό μας. Η ψυχαναλύτρια ερμηνεύει το πως η κρίση του κόβιντ την επηρέασε την ψυχαναλυτική πρακτική, αλλά και πως ο ολοένα αυξανόμενος ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έρχεται σε επαφή με ζητήματα ψυχικής υγείας.

– Θα θέλατε να μας συστηθείτε γενικότερα, ποια είστε, πόσα χρόνια εργάζεστε στον χώρο της ψυχανάλυσης;

Ειδικεύομαι στη ψυχανάλυση λακανικής κατεύθυνσης, με 25ετή κλινική εμπειρία πάνω στο ανθρώπινο αδιέξοδο. Έχω συνεργαστεί με μεγάλα Πανεπιστήμια, μεταξύ των οποίων και το Πανεπιστήμιο Πειραιά, καθώς και εταιρείες μεταδίδοντας τον ψυχαναλυτικό λόγο στη πράξη. Έχω μία μακρά πορεία στο συντονισμό ομάδων μελέτης, με κορυφαία την ανάγνωση και ανάλυση ταινιών.

– Υπάρχουν διάφορες σχολές ψυχανάλυσης, εσείς που τοποθετείστε;

Στη ψυχανάλυση λακανικής κατεύθυνσης, πολύ κοντά στη φροϋδική ψυχαναλυτική κλινική.

– Σε τι διαφέρει η ψυχανάλυση λακανικού τύπου από άλλες ψυχαναλύσεις, τόσο θεωρητικά όσο και σε πρακτικό επίπεδο;

Θεωρητικά και κλινικά διαφέρει σε αρκετά σημεία από τις άλλες ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις. Στην λακανική έννοια της απόλαυσης (jouissance) που αποτελεί μεταγραφή της φροϋδικής αρχής, σύμφωνα με την οποία το σύμπτωμα είναι υποκατάστατη ικανοποίηση. Για τον Λακάν, σύμπτωμα ίσον απόλαυση, επίσης χρησιμοποιείται άλλο λεξιλόγιο εμπλουτισμένο με αλγεβρικά σύμβολα, τοπολογικά σχήματα και «μαθήμια» (π.χ. $ το διαγραμμένο υποκείμενο, το σχήμα L, κόμβος των Borromeo, ζώνη του Möbius, $◊D ) ως μέσα διάδοσης της ψυχαναλυτικής γνώσης. Έχουμε τη λακανική διάγνωση και τη διάκριση της δομής και των συμπτωμάτων, το χειρισμό της μεταβίβασης, τη χρονική διάρκεια της συνεδρίας με τις κυμαινόμενες συνεδρίες και τη λακανική ερμηνεία των ψυχικών φαινομένων όπως του ασυνειδήτου, τη διαφορά φύλων, το στάδιο του καθρέφτη, τους τέσσερις λόγους, τις τρεις τάξεις της ψυχικής δόμησης, το σύνθωμα και άλλα.

– Είναι η ψυχανάλυση μορφή «θεραπείας;» ή θα την ορίζατε αλλιώς;

Αν πάρουμε την φράση: «H ευτυχία είναι φωτεινές στιγμές μέσα σε μια σκοτεινιά αλήθειας που κληρώθηκε στον άνθρωπο να ζήσει μετά τη γέννησή του», αυτή η φράση βρίσκει την εφαρμογή της στη λακανική κλινική. Η ψυχανάλυση πάνω απ΄όλα είναι μια φιλοσοφημένη στάση ζωής που υπόκειται στις ερμηνείες του ψυχαναλυτή.

– Θεωρείτε ότι η ψυχανάλυση είναι σήμερα στην Ελλάδα επίκαιρη, τι κόσμος την προτιμά σε σχέση με άλλες παροχές ψυχικής υγείας όπως η ψυχοθεραπεία;

Η Ψυχανάλυση είναι τόσο επίκαιρη γιατί οι θεωρίες της παραμένουν ζωντανές, ακόμη και στο πέρασμα των χρόνων. Η Ψυχανάλυση έρχεται να δώσει απαντήσεις σε ζητήματα που άλλες θεωρίες αφήνουν ακόμη αναπάντητα και έρχεται να εξηγήσει καθημερινά φαινόμενα, βαδίζοντας σε έναν δρόμο που ο καθένας, αν το επιθυμεί, μπορεί να περπατήσει.

– Μπορεί η ψυχανάλυση, και ειδικά η λακανική να χρησιμοποιηθεί για πολιτική, θεωρητική ανάλυση; Στα βιβλία για παράδειγμα πολιτικών επιστημών ή φιλοσοφίας, όταν φεύγουμε από την πεπατημένη βιβλιογραφία το όνομα του Λακάν είναι το πρώτο που συναντάμε. Ο ίδιος στην καριέρα του, αν και ποτέ δεν μίλησε ανοιχτά πολιτικά για τον ίδιο, έκανε πολλά, και χρήσιμα πολιτικά σχόλια.

Η πρόκληση που απευθύνει η λακανική ψυχανάλυση στην πολιτική θεωρία έγκειται λοιπόν, κατά πρώτο λόγο, στη θέση ότι οι πολιτικές σχέσεις είναι σχέσεις φαντασιακές και συμβολικές μεταξύ κοινωνικών υποκειμένων, και, ως εκ τούτου, το πολιτικό πεδίο είναι κατ’ ανάγκην ένα πεδίο ατελές και ανοιχτό. Η παραδοσιακή πολιτική θεωρία εξετάζει τη θέση του συνειδητού (ακόμα και ‘ορθολογικού) πολιτικού δρώντος (ενός δρώντος στον οποίο συχνά αποδίδεται αυτόνομη θέληση) και των πολιτικών θεσμών που αυτός δημιουργεί. Αντιθέτως, η ψυχαναλυτική πολιτική θεωρία αποδίδει έμφαση στην παραγωγή του ασυνείδητου πολιτικού υποκειμένου στο πεδίο της αναπαράστασης και της πολιτικής φαντασίωσης.

– Τι έχει να πει η λακανική ψυχανάλυση για ζητήματα επίκαιρα, όπως την ανάδυση της ΛΟΑΤΚΙ+ ατζέντας στο δημόσιο λόγο ή τον ρατσισμό κοκ.

Μία πιθανή απάντηση στην ερώτηση σας, θα προϋπέθετε τη διάκριση ανάμεσα στην αγάπη, την επιθυμία και την απόλαυση, την οποία ο Λακάν συσχετίζει με την διάκριση ανάμεσα στο Είναι, το Ένα και τον Άλλο συνδέοντας καθεμία από αυτές τις έννοιες με διαφορετικό τρόπο.

H έννοια της απόλαυσης στον Λακάν εμφανίζεται κατακερματισμένη ανάμεσα σε απόλαυση του Άλλου, σε σεξουαλική απόλαυση, σε φαλλική απόλαυση, σε απόλαυση του σώματος ως ά-φυλου, σε απόλαυση του σώματος του Άλλου, σε απόλαυση της γυναίκας κ.ο.κ.

Μία έρευνα που είχε δημοσιευτεί για την σχέση της λακανικής θεωρίας και της Queer θεωρίας, αποκάλυψε συμβατότητα μεταξύ της queer θεωρίας και της λακανικής ψυχανάλυσης. Εκεί, η κριτική της κανονικοποίησης της queer θεωρίας μπορεί να συνδεθεί με την κριτική του Λακάν για την υποκειμενική προσαρμογή στα κοινωνικά πρότυπα. Και η αξιωματική άποψη στο λακανικό δόγμα της αδυναμίας της σεξουαλικής σχέσης ευθυγραμμίζει την ψυχανάλυση με την κριτική της ετεροκανονικότητας της queer θεωρίας. Αυτά είναι μόνο κάποια παραδείγματα.

Υπό αυτό το πρίσμα η λακανική ψυχανάλυση είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα θέματα φύλου και κατ’ επέκταση ζητήματα διαφορετικότητας, διάκρισης και ρατσισμού.

– Πως επηρεάζουν τον ψυχισμό μας διάφορα δυσάρεστα γεγονότα, που αν και συμβαίνουν μακριά, έχουμε συνεχή ενημέρωση γύρω από αυτά; Όπως για παράδειγμα ο πόλεμος στην Ουκρανία.

Υπάρχει η «υποκειμενική» και «αντικειμενική» βία, με την τελευταία να έχει «συμβολικά» ή «συστημικά» χαρακτηριστικά που βρίσκουμε μέσα στη γλώσσα, τη θρησκεία, τις οικονομικές δομές ή την πολιτική εξουσία. Πιο συγκεκριμένα, καταδεικνύεται η αθέατη αλλά πολύ ουσιαστική «θεμελιακή συστημική βία του καπιταλισμού» που βιώνουμε τόσο έντονα όλο τον τελευταίο καιρό: τις «αδιόρατες μορφές καταναγκασμού που συντηρούν σχέσεις κυριαρχίας και εκμετάλλευσης». Οι μηχανισμοί ελέγχου και άσκησης εξουσίας είναι πολύ καλά κρυμμένοι. Ως και οι νευρώσεις του σήμερα είναι κομμάτι του ύστερου καπιταλισμού και ενός συστήματος ηγεμόνευσης που αποσκοπεί στον απόλυτο νοητικό έλεγχο. Αυτός ο έλεγχος μέσω της συνεχούς ενημέρωσης γύρω από τη βία που ασκείται μέσω του πολέμου πχ στην Ουκρανία, είναι ένα δείγμα της συστημικής βίας του καπιταλισμού είτε ως αφορμή πολέμου είτε ως εργαλείο ενημέρωσης του απλού λαού, ασκώντας μια συνεχή πίεση προς το “πραγματικό” στη ψυχή του σύγχρονου ανθρώπου.

– Πώς επηρέασε γενικά η κρίση του κόβιντ την ψυχαναλυτική πρακτική, δεδομένου ότι αυτή εμπεριέχει μια εγγύτητα.

Μια μελέτη σε οκτώ εκατομμύρια κλήσεις σε γραμμές βοήθειας, από 19 χώρες και περιοχές, βρήκε ότι ο αριθμός των κλήσεων αυξήθηκε απότομα στο πρώτο κύμα της πανδημίας. Οι άνθρωποι που τηλεφώνησαν οδηγήθηκαν κυρίως από τη μοναξιά και τις ανησυχίες σχετικά με την πανδημία, παρά από επικείμενες απειλές, όπως κακοποίηση ή αυτοκτονικές σκέψεις. Επειδή η ψυχανάλυση και πόσο μάλλον η λακανική ως κύριο ζητούμενο της έχει την απόλαυση του υποκειμένου που ως τέτοια συχνά ενσαρκώνεται στο σώμα, η παρουσία με «σάρκα και οστά» στη ψυχαναλυτική διαδικασία είναι σχεδόν επιβεβλημένη. Εν κατακλείδι, φυσικά επηρεάστηκε η κλινική εφαρμογή της ψυχαναλυτικής θεραπείας από τη πανδημία, ευτυχώς όμως, χωρίς βαθιές συνέπειες μιας και δεν αποτέλεσε μια μόνιμη κατάσταση απουσίας σώματος, μα ένα διάλειμμα παρουσίας αυτού.

– Τι θεωρείτε ότι πρέπει αλλάξει στη σχέση των Ελλήνων με τα ζητήματα του ψυχισμού τους; Προφανώς τα ζητήματα είναι πολλά αλλά τι θα λέγατε εσείς ότι είναι πρωτεύον;

Ο κόσμος και η ελληνική κοινωνία εξελίσσονται, τα προβλήματα και τα άγχη αυξάνονται και μαζί με αυτά χρειάζεται ο καθένας να φροντίζει ακόμη περισσότερο τον εαυτό του. Ο Έλληνας τρέχει τόσο και ενίοτε τρέχει γιατί απλά έχει μάθει να τρέχει, που δεν προλαβαίνει να σκεφτεί τίποτα ούτε καν τον εαυτό του και τις πραγματικές του ανάγκες. Έτσι λοιπόν θα έπρεπε, όπως η επίσκεψη σε ένα παθολόγο, οδοντίατρο, γυναικολόγο είναι απόλυτα φυσιολογική και δεν εγείρει σχόλια, γιατί απλά πονάς κάπου σωματικά και πρέπει να το εξετάσεις, η επίσκεψη στον ψυχολόγο να μην δημιουργεί την αίσθηση ότι κάποιος έχει πρόβλημα. Δυστυχώς όμως στη χώρα μας, θεωρείται λίγο ταμπού και θέμα κουτσομπολιού ενώ στην Αμερική και σε πολλές χώρες της Ευρώπης για παράδειγμα το να κάθεσαι στη πολυθρόνα του ψυχαναλυτή και να μιλάς για πράγματα που σε ενοχλούν και προβληματίζουν και απλά ψάχνεις το γιατί, είναι πέρα για πέρα φυσιολογικό. Επομένως, αν ξεκινούσαμε και εμείς τις επισκέψεις σε ψυχολόγους προκειμένου να έρθουμε αντιμέτωποι με τον πραγματικό μας εαυτό, να βρούμε λύσεις στα ουσιαστικά θέματα που μας απασχολούν και να επουλώσουμε τις λεγόμενες «πληγές» της ψυχής, τότε σίγουρα οι μισοί τουλάχιστον από τους πόνους μας και τις κρίσεις πανικού θα είχαν αποκατασταθεί. Όπως έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι: «Νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ». Ας το ακούσει ο κάθε Έλληνας κι ας το ασπαστεί, αφού πρωτίστως κατ’ εμέ πρέπει να λύσει το ταμπού του γύρω από τη διερεύνηση του εσωτερικού της ψυχής του και μετά όλα τα άλλα.

– Η λακανική θεωρία είναι ομολογουμένως πολύ δύσκολη ως προς την κατανόησή της, εντούτοις, υπάρχει κόσμος που την διαβάζει. Τι θα συνιστούσατε σε κάποια/ον που θέλει να γνωριστεί με τις έννοιες της να διαβάσει;

Θα σας απαντήσω με ένα απόφθεγμα του Ζακ Λακάν που αποτελεί και τη πεμπτουσία της επιθυμίας για γνώση γύρω από τη λακανική κλινική και θεωρία. «Η ψυχανάλυση είναι μια θεραπεία εναντίον της άγνοιας. Δεν έχει κανένα αποτέλεσμα επάνω στη βλακεία». Όποιος λοιπόν δε θέλει να ξέρει, γενικώς, καλό είναι να μη διαβάζει Λακάν.

– Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ των διάφορων «λακανικών προσεγγίσεων» και πως αυτές οι διαφορές αφορούν τα αναλυόμενα άτομα;

Η Λακανικη προσέγγιση είναι μια. Ο τρόπος που κανείς «διαβάζει» και ασκεί τη κλινική του είναι που διαφέρει. Καλό θα ήταν λοιπόν ο καταρτισμένος Λακανικός ψυχαναλυτής να μένει πιστός στο «γράμμα» του Λακάν και να ασκεί το καθήκον του που είναι να οδηγήσει το υποκείμενο απέναντι του σε ένα ξέφωτο της απόλαυσης του, με όσο περισσότερο ηθική γίνεται.

– Ολοένα και περισσότερο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έρχονται σε επαφή με ζητήματα ψυχικής υγείας, θεωρίας κτλ. Ποια επιρροή έχουν τα social media στην ψυχαναλυτική θεωρία αλλά και στην υποκειμενικότητα των ανθρώπων; Υπάρχει πχ, αυτό που λέμε πολλοί, μια διαφοροποίηση των ψυχικών ζητημάτων μεταξύ γενεών;

Η χρήση των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης έχει θετικές και αρνητικές επιδράσεις στον χρήστη. Στις θετικές επιδράσεις ανήκει το ότι τους βοηθάει να βρουν άλλους χρήστες με ίδια προσωπικά και κοινωνικά ενδιαφέροντα. Άλλη σημαντική χρήση των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης είναι η διατήρηση προϋπαρχουσών κοινωνικών επαφών. Επίσης, σύμφωνα με έρευνες, έχει παρατηρηθεί ότι οι σχέσεις που αναπτύσσονται από χρήστες μέσα από αλληλεπιδράσεις με άλλους χρήστες μέσω των ιστοτόπων κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να είναι πιο ισχυρές συγκριτικά με εκείνες θα μπορούσε να αναπτυχθούν από κοντά. Γενικά, στην κοινωνία τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βοηθούν να συναντηθούν άτομα που δεν μπορούν να συναντηθούν έξω από τους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης. Επίσης, συμβάλλουν στην ανταλλαγή ιδεών πέρα από τη γεωγραφικά όρια και ενώνουν τους ανθρώπους σε μια τεράστια πλατφόρμα για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων του καθενός. Επιπλέον, τα μέσα κοινωνικής  δικτύωσης βοηθούν στην ενημέρωση της κοινωνίας μέσα από διαφημιστικά άρθρα, προσφορές και τρέχουσες πληροφορίες, αλλά και μοίρασμα συναισθημάτων μειώνοντας τον ψυχικό όλεθρο που κάποιες φορές δημιουργεί η μοναξιά.

Οι αρνητικές επιδράσεις είναι εξίσου αρκετές και σημαντικές. Ένα από τα αρνητικά των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης είναι ο εθισμός. Οι άνθρωποι αφιερώνουν πολύ χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με αποτέλεσμα ναπαρεκκλίνουν από τον αρχικό τους στόχο. Αρνητική επίδραση δέχονται σε μεγάλο βαθμό τα παιδιά και οι έφηβοι, μέσα από τον διαμοιρασμό φωτογραφιών και βίντεο που περιέχουν αρνητικά πράγματα όπως βία με αποτέλεσμα να επηρεάζεται αρνητικά την συμπεριφορά τους. Αρνητική επίδραση στους χρήστες έχει ενίοτε και η παραβίαση προστασίας προσωπικών δεδομένων. Οι οικογενειακές σχέσεις αποδυναμώνονται γιατί οι άνθρωποι αφιερώνουν τον περισσότερο χρόνο τους να συνδεθούν με άλλους ανθρώπους διαδικτυακά κι όχι ένσαρκα. Μερικοί άνθρωποι δημοσιεύουν φωτογραφίες ή βίντεο τους σε ιστοτόπους ενθαρρύνοντας τους άλλους να τα χρησιμοποιήσουν πλήρως. Σε αυτή τη γενικότερη αρνητική εικόνα προστίθενται και διάφορες εμπορικές ψυχαναλυτικές ψυχολογικές πληροφορίες που αποπροσανατολίζουν τον ήδη μερικές φορές ευάλωτο ψυχικό κόσμο του χρήστη που αποζητά μια λύση σε λάθος διαδικτυακή κατεύθυνση.

Τέλος φυσικά κάθε γενιά έχει τα καλά και τα κακά της είτε είχε είτε όχι κοινωνική δικτύωση. Το θέμα είναι εν προκειμένω, το κάθε ομιλ-ον, να έχει δικαίωμα στην έκφραση ή τη σωστή πληροφόρηση γύρω από τα συναισθήματα του είτε αυτή γίνεται από προφορική παραδοσιακή αλληλεπίδραση είτε μέσω τεχνολογίας.

– Υπάρχει κάτι άλλο που θα θέλατε να μας πείτε, που θεωρείτε ότι ο κόσμος πρέπει να ξέρει είτε για την ψυχανάλυση είτε για τον δικό του ψυχισμό;

Θα κλείσω με ακόμη ένα απόφθεγμα του Λακάν που συνοψίζει το σχόλιο μου γύρω από το τι χρειάζεται να ξέρει κανείς γύρω από τη ψυχανάλυση. «Αν έχετε καταλάβει, έχετε σίγουρα άδικο». Διότι στη τελική το να μη καταλαβαίνει κανείς, δημιουργεί το πρώτο υλικό της επιθυμίας που είναι ο διχασμός του υποκειμένου. Μέσα σε αυτό το «ίσως ναι» ή το «ίσως όχι», υπάρχει και η πιθανότητα μιας αβέβαιης απάντησης που μπορεί να μη δικαιώνει το υποκείμενο σε αυτό που θέλει να βρει, αλλά σίγουρα δημιουργεί έναν δρόμο, να θέσει το ερώτημα του.

Στις 27 Απριλίου η ψυχαναλύτρια Μαρία Δήμου στα πλαίσια των διαλέξεων της «Επικαιρότητα και Ψυχανάλυση», παρουσιάζει το σεμινάριο «Ανάγνωση διηγήματος περί πολέμου και ανάλυσή του».
Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε εδώ: https://www.eventbrite.com/e/301953570257

Η ιστοσελίδα της ψυχαναλύτριας Μαρίας Δήμου: https://www.mariadimou.gr/