Από κάμπινγκ στη Σαχάρα μέχρι πάρτι στα speakeasies της Σαγκάης, τα ταξίδια είναι μια εμπειρία που υπόσχεται να ταϊσει -έστω για λίγο- την ακόρεστη τάση μας για φυγή. Είναι επίσης μια πολυτέλεια που οι περισσότεροι στερηθήκαμε εδώ και σχεδόν δύο χρόνια εξαιτίας της πανδημίας. Τώρα που η ζωή επανέρχεται σε μια σχετική κανονικότητα (ποτέ τα πράγματα δε θα είναι όπως ήταν), πριν κανονίσουμε το επόμενό μας ταξίδι, ίσως αυτή να είναι η ιδανική ευκαιρία να ξανασκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο ταξιδεύουμε.

Ηθικός τουρισμός και κλιματική αλλαγή

Ο παγκόσμιος τουρισμός έχει τεράστιο αντίκτυπο στο περιβάλλον, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 8% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου (μεγάλο μέρος των οποίων προέρχεται από τις αεροπορικές εταιρείες). Η μαζική εισροή τουριστών δημιουργεί προβλήματα ρύπανσης, ειδικά σε δημοφιλείς προορισμούς, επιφέροντας κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στις τοπικές κοινότητες. Τα προβλήματα αυτά μπορούν σταδιακά να καταστρέψουν τους φυσικούς πόρους των περιοχών αυτών (πχ: κατασκευή γενικών υποδομών, αεροδρομίων, τουριστικών εγκαταστάσεων, κλπ). 

Η συζήτηση περί ηθικού και βιώσιμου τουρισμού, ενός τουρισμού φιλικού προς το περιβάλλον και τον άνθρωπο, έχει ανοίξει εδώ και χρόνια κι ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο εν μέσω της πανδημίας. Παρακάτω θα βρείτε μερικές ερωτήσεις που μπορούμε να κάνουμε στον εαυτό μας ενώ προγραμματίζουμε ηθικά τις επόμενες διακοπές μας.

Γιατί ταξιδεύω;

«Πάντες οι άνθρωποι του ειδέναι φύσει ορέγονται», έλεγε ο Αριστοτέλης. Δηλαδή, όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν τη γνώση. Η επιθυμία αυτή θεωρώ ότι βρίσκεται στην καρδιά κάθε ταξιδιού – είναι άλλη μια προσπάθεια να γνωρίσουμε τον κόσμο και να αντιληφθούμε την απεραντότητα του. Το ταξιδεύειν είναι μια βαθιά πνευματική και μεταμορφωτική εμπειρία. Όποιος έχει ταξιδέψει για καιρό το γνωρίζει. Έχω δει ταξίδια τριών ή τεσσάρων μηνών να με στιγματίζουν, να με αλλάζουν, να μου αναδομούν το μέσα μου περισσότερο από ότι χρόνια εργασίας ή σπουδών. 

Η αλληλεπίδραση με πολιτισμούς και κουλτούρες διαφορετικές από τη δική μας, έχει την απαράμιλλη δύναμη να διευρύνει τους ορίζοντες και την κοσμοθεωρία σας. Μελέτες της περασμένης δεκαετίας έχουν δείξει ότι τα ταξίδια σε κάνουν πιο ανοιχτόμυαλο και συναισθηματικά σταθερό άτομο. Από την άλλη, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι τα social media έχουν καταστρέψει την εμπειρία για πολλούς, τροφοδοτώντας την επιθυμία μας να επιδεικνύουμε στιγμιότυπα από τις διακοπές μας σε γνωστούς και αγνώστους στο ίντερνετ. Ξαφνικά,το ταξίδι δεν είναι μια εμπειρία αλλά ένα τρόπαιο. 

Εν μέσω του αυξανόμενου κορεσμού της τουριστικής κουλτούρας και του travel blogging, έχει κάνει την εμφάνισή του ένα ανερχόμενο κίνημα που τονίζει την αξία του «αργού ταξιδιού» (slow traveling). Η Giana Eckhardt, καθηγήτρια μάρκετινγκ στο King’s College του Λονδίνου, μελετά το φαινόμενο της επιβράδυνσης (slow living) ως απάντηση στη στρεσογόνο πραγματικότητα και στον εκθειασμό της βιασύνης στις σύγχρονες κοινωνίες του ολοκληρωτικού καπιταλισμού. Η Eckhardt παρατήρησε ότι ακόμη και προ-πανδημίας, υπήρχε αύξηση σε δραστηριότητες «slow living», όπως ο διαλογισμός, η γιόγκα, οι διαδρομές προσκυνήματος και τα «αργά ταξίδια». Σε ένα αργό ταξίδι, σκοπός δεν είναι να καταφέρεις να στριμώξεις στην ατζέντα σου όλα τα μουσεία, τα πάρκα και τα αξιοθέατα ενός προορισμού, αλλά αντιθέτως να μένεις σε ένα μέρος για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και να βιώσεις τον καθημερινό τρόπο ζωής εκεί.

Για να επιστρέψουμε στην αρχική ερώτηση, από καταβολής κόσμου, οι άνθρωποι ταξιδεύουν για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Το να είμαστε πιο προσεκτικοί και συνειδητοποιημένοι σχετικά με το τι θέλουμε να πετύχουμε στα ταξίδια μας, τι επιθυμούμε το εκάστοτε ταξίδι να μας «δώσει», βοηθά στο να ξανασκεφτούμε πού και πώς ταξιδεύουμε. Έτσι, επαναξιολογούμε τις προτεραιότητές μας και τις πραγματικές μας ταξιδιωτικές επιθυμίες, αποφεύγοντας τις τουριστικές παγίδες και τα ταξίδια-τρόπαια. 

Ποιο είναι το αποτύπωμα άνθρακα του ταξιδιού μου;

Οι Σουηδοί το λένε «flygskam», που σε ελεύθερη ελληνική μετάφραση σημαίνει «ντροπή πτήσης». Aναφέρεται στο συναίσθημα ενοχής που νιώθουν οι ταξιδιώτες με οικολογική συνείδηση σχετικά με τα αεροπορικά ταξίδια. Ο όρος έγινε γνωστός χάρη στον Björn Ferry, Σουηδό Ολυμπιονίκη διάθλου, και την ακτιβίστρια Greta Thunberg, που αμφότεροι τον χρησιμοποίησαν ως μέρος μιας υπόσχεσης να ελαχιστοποιήσουν τα αεροπορικά τους ταξίδια. Γρήγορα υιοθετήθηκε από οικολογικά συνειδητοποιημένους travel influencers, που χρησιμοποιούν την πλατφόρμα τους για να αποθαρρύνουν τους ακολούθους τους από το να πετούν.

Υπάρχουν άφθονες ενδείξεις ότι οι ταξιδιωτικές τάσεις που υποστηρίζονται από διάσημους και influencers, ασκούν μεγάλη επιρροή στους καταναλωτές. Μια έρευνα που διεξήχθη από τον πάροχο ασφάλισης ενοικιαζόμενων κατοικιών με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο, Schofields, έδειξε ότι το 40% των ατόμων κάτω των 33 ετών δίνουν προτεραιότητα στο «Instagrammability» (το κατά πόσο ένα μέρος είναι αισθητικά ωραίο για το Instagram) όταν επιλέγουν έναν τουριστικό προορισμό.

Ενώ τα αεροπορικά ταξίδια είναι ο πιο γρήγορος και συχνά ο φθηνότερος τρόπος για να φτάσουμε σε μακρινούς προορισμούς, αυτά επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό το περιβάλλον, καθώς παράγουν περισσότερα αέρια θερμοκηπίου από άλλα μέσα μεταφοράς.

Τα καύσιμα των αεροπλάνων συμβάλλουν σήμερα περίπου στο 2,5% των συνολικών εκπομπών άνθρακα, ένας συγκλονιστικός αριθμός από μόνος του, ο οποίος θα μπορούσε να αυξηθεί στο 22% μέχρι το 2050. Είναι ένα κρίσιμο πρόβλημα και για την ώρα δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Οι επιστήμονες έχουν βρει μεν εναλλακτικά καύσιμα αεροπορικών μεταφορών χρησιμοποιώντας βιώσιμες πηγές, αλλά δεν είναι ακόμα ευρέως διαθέσιμες. 

Απάντηση στους παραπάνω προβληματισμούς έρχονται να δώσουν κάποιες ταξιδιωτικές τάσεις, πέραν των αργών ταξιδιών που αναφέραμε παραπάνω. Από τη μια, έχουμε τα «microadventures» (μικρο-περιπέτειες), που είναι σύντομες, συνήθως εγχώριες και φθηνές, αλλά διασκεδαστικές εξορμήσεις. Από την άλλη, πολλοί millennials που ενηλικιώθηκαν κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, έχουμε συμβάλει στην έκρηξη του λεγόμενου van life (ζωής σε βαν), ένας τρόπος ζωής που τους επιτρέπει να ταξιδεύουν παντού χωρίς να εγκαταλείψουν το σπίτι τους. Τέλος, κατά τη διάρκεια της πανδημίας αλλά και μετά έκανε την εμφάνισή του ο όρος stay-cation, που πρόκειται για διακοπές και δραστηριότητες σε τοπικές/εγχώριες τουριστικές ατραξιόν. 

Η μείωση των αεροπορικών μας ταξιδιών θα μπορούσε να έχει πραγματικό αντίκτυπο στο περιβάλλον. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη από το Channel 4, θα έπρεπε κανείς να ανακυκλώσει περισσότερα από 20.000 κονσερβοκούτια -ένα την ημέρα για πάνω από 54 χρόνια – για να αντισταθμίσει το αποτύπωμα άνθρακα για μια μόνο πτήση μετ’επιστροφής από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη.

Μια λύση, λοιπόν, θα ήταν να περιορίσουμε τα ταξίδια μας στο εξωτερικό και να επιλέγουμε εγχώριους προορισμούς, οδικά ταξίδια σε γείτονες χώρες ή βόλτες με τρένο. Εδώ και αιώνες ως κοινωνία έχουμε ρομαντικοποιήσει το να βρισκόμαστε (ή να χανόμαστε) σε άλλες χώρες και μέρη μακρινά, αλλά υπάρχει επίσης τεράστια αξία στην εξερεύνηση τοπίων και πολιτισμών που είναι πιο κοντά μας.

Εάν χρειάζεται να πετάξετε, μπορείτε να επιλέξετε αεροπορικές εταιρείες που ενσωματώνουν βιώσιμα αεροπορικά καύσιμα (κυρίως βιοκαύσιμα) στις πτήσεις τους. Τέτοιες πτήσεις εξακολουθούν να είναι σχετικά σπάνιες και ακριβές, αν και, με τον καιρό, γίνονται όλο και πιο συνηθισμένες. Επιπλέον, μπορείτε να μετρήσετε το αποτύπωμα άνθρακα ενός ταξιδιού σας, μπαίνοντας εδώ.

Έχοντας όλα αυτά κατά νου, όταν μιλάμε περί κλιματικής αλλαγής και ανθρακικού αποτυπώματος, δε μπορώ παρά να θυμίσω ότι μόλις 100 πολυεθνικές ευθύνονται για περισσότερο από το 70% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, εκ των οποίων 20 εταιρείες βρίσκονται πίσω από το ένα τρίτο όλων των εκπομπών άνθρακα. 

Πώς επηρεάζω τις τοπικές κοινωνίες;

Από λιμνοθάλασσες με πλαστικά μπουκάλια μέχρι μολυσμένα νερά σε ιερές πόλεις, η ρύπανση έχει γίνει ένα πιεστικό πρόβλημα για τα ταξιδιωτικά hotspots που φιλοξενούν πλήθη τουριστών όλο το χρόνο. Οι προορισμοί των καρτ ποστάλ καταστρέφονται τώρα συχνά από μια σπασμωδική εισροή επισκεπτών.

Όταν επιτέλους φτάσετε στον ταξιδιωτικό σας προορισμό, θυμηθείτε την ατομική σας ευθύνη ως επισκέπτης. Εκτός από τη βασική ευγένεια του να μην πετάτε σκουπίδια, μπορείτε επίσης να ενημερωθείτε σχετικά με τις τοπικές περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες και να τις υποστηρίξετε με τρόπο που σας ταιριάζει αλλά παράλληλα εκπληρώνει και τον σκοπό. Το σημαντικότερο είναι να μην ξεχνάμε όταν ταξιδεύουμε ότι οι προορισμοί αυτοί -ακόμα και οι τουριστικότεροι όλων- δεν υπάρχουν απλά για τη δική μας διασκέδαση. Εμείς είμαστε περαστικοί, αλλά για τους κατοίκους είναι το σπίτι τους. 

Πώς λειτουργεί η τοπική τουριστική βιομηχανία;

Τώρα, εάν θέλετε να αναλύσουμε ακόμη βαθύτερα την ηθική του τουρισμού, οφείλουμε να σκεφτούμε πώς η άφιξή μας αλληλεπιδρά με τις τοπικές επιχειρήσεις και την τουριστική βιομηχανία.

Υποστηρίζουμε πραγματικά την τοπική οικονομία (και το περιβάλλον) αγοράζοντας αναμνηστικά μπλουζάκια μαζικής παραγωγής; Γνωρίζουμε εάν μια οργανωμένη πολιτιστική περιήγηση σε ένα μικρό ινδικό, βραζιλιάνικο ή ελληνικό χωριό, είναι εκμεταλλευτική ως προς την τοπική κοινότητα; 

Μαθαίνοντας για το σκοτεινό υπόβαθρο του τουρισμού, καλούμαστε να δούμε κατάματα ζοφερά παραδείγματα καπιταλισμού και οπορτουνισμού, ενώ παράλληλα συνειδητοποιούμε τον αντίκτυπό μας ως επισκέπτες. Έχοντας όλα αυτά κατά νου, μπορούμε να προγραμματίσουμε τα ταξίδια μας με τρόπο πιο συνειδητοποιημένο, οικολογικό και ανθρώπινο. 

Αντί να ακολουθούμε την πιο προφανή τουριστική διαδρομή, μπορούμε να στηρίξουμε βιώσιμες τοπικές επιχειρήσεις, να συμμετέχουμε σε τοπικά περιβαλλοντικά έργα, να ενημερωνόμαστε και να ενημερώνουμε τον κύκλο μας για τις τοπικές περιβαλλοντικές προκλήσεις. 

Επομένως, ηθικός τουρισμός μπορεί να υπάρξει αλλά θέλει προσπάθεια, θυσίες και συνεχή ενημέρωση. Η υποστήριξη τέτοιων δομικών αλλαγών μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην πίεση των τοπικών κυβερνήσεων και των επιχειρήσεων, ώστε να γίνουν πιο βιώσιμες, παρόλο που τα αποτελέσματα μπορεί να μην είναι άμεσα ορατά.