Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος στρατιώτης στον πόλεμο ή να επισκεφθεί καταυλισμό προσφύγων από τη Συρία ή το Κονγκό, για να έρθει σε επαφή με το ψυχικό τραύμα. Ένα τέτοιο τραύμα μπορεί να αφορά τους συγγενείς, τους γείτονες ή τους φίλους μας, αλλά κυρίως αφορά εμάς τους ίδιους. Χθες έλαβα ένα μήνυμα που μου προκάλεσε σφοδρό πόνο στο στήθος, ακολουθούμενο από ταχυκαρδία και ευθύς συνειδητοποίησα ότι το δικό μου ψυχικό τραύμα είχε «ξυπνήσει» από τη νάρκη του. Τότε θυμήθηκα και έτρεξα να βρω στη βιβλιοθήκη μου ένα βιβλίο στο οποίο ανατρέχω κατά καιρούς.

Το βιβλίο αυτό θα το συνιστούσα σε όλους -κυριολεκτικά, σε όλους, ανεξαρτήτως, ηλικίας και φύλου-  να διαβάσουν τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους. Το βιβλίο «Το σώμα δεν ξεχνά -Εγκέφαλος, νους και σώμα στη θεραπεία του τραύματος» του Bessel Van Der Kolk, αποτελεί ίσως ένα από τα πιο χρήσιμα εργαλεία  που κυκλοφορούν εκεί έξω που σίγουρα μπορεί να πάει τη γνώση μας λίγο παραπέρα σε θέματα που αφορούν την θεραπεία και το τραύμα.

Αν έχετε περάσει τα 25, αυτό το βιβλίο έχει νόημα γιατί μέχρι τώρα θα έχετε συνειδητοποιήσει πόσο χάλια είστε. Κάποιες μέρες μάλιστα χειρότερα από άλλες. Στα μέσα των τριάντα με σαράντα, έχετε δοκιμάσει μερικά πράγματα αλλά δεν σας βγήκαν σε καλό. Επαναλαμβάνετε συνέχεια τα ίδια λάθη, έλεκεστε από συγκεκριμένου τύπου επιβλαβείς και τοξικούς ανθρώπους. Φαίνεται ότι κανείς άλλος, παρά μόνο ο εαυτός σας μπορεί να σας κάνει ευτυχισμένους – μια διαπίστωση που μπορεί κάνετε αργότερα στη ζωή σας.

Το βιβλίο θα σας βοηθήσει να εξηγήσετε το γιατί

Συχνά το τραύμα συνδέεται με σκέψεις πολέμου, κακοποίησης, βιασμού και ατυχημάτων. Αυτό ισχύει, αλλά όχι απόλυτα.

Η ενασχόληση με το τραύμα ξεκίνησε με τους στρατιώτες και τους αιχμαλώτους που επέστρεφαν από τα πεδία των μαχών μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι οικογένειες των τραυματιών και οι επιζώντες στρατιώτες ένιωθαν ότι οι αγαπημένοι τους επέστρεφαν ως διαφορετικοί άνθρωποι.

Παρουσίαζαν ασυνήθιστη και σε πολλές περιπτώσεις αυτοκαταστροφική συμπεριφορά που επηρέαζε τις σχέσεις τους με τους ανθρώπους γύρω τους. Αυτό επαναλήφθηκε ξανά μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Εντοπίστηκαν μοτίβα συμπεριφοράς. Ορισμένες ήταν τόσο ανησυχητικές, που οδήγησαν τους βετεράνους του πολέμου ακόμη και στο θάνατο. Αρχικά περιγράφηκε ως shell-shock, ενώ  αργότερα ονομάστηκε Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (PTSD).

Η περίοδος που ακολούθησε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αποτέλεσε σημείο καμπής για τους γιατρούς, καθώς άρχισαν να ενδιαφέρονται περισσότερο για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Συνειδητοποίησαν ότι ενώ οι άνθρωποι έχουν φαινομενικά εξελιχθεί όσον αφορά τις δεξιότητες και τη διανόηση σε τεχνολογικούς και οικονομικούς τομείς, παρέμεναν εντούτοις στο σκοτάδι όσον αφορά το τι επηρέασε, εμπόδισε και κατέστρεψε την εσωτερική λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ξαφνικά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος έμοιαζε με αχαρτογράφητο τόπο.

Μετά τον πόλεμο,οι βετεράνοι στρατιώτες κατακλύζονταν από ένα αίσθημα ματαιότητας· αποξενώνονταν από τον εαυτό τους και τους άλλους, μολονότι στο παρελθόν μπορούσαν να λειτουργήσουν απολύτως φυσιολογικά. Αυτό που ο γνωστικός και αναπτυξιακός ψυχολόγος Howard Gardner αποκαλούσε «τραυματική νεύρωση» σήμερα το ονομάζουμε μετατραυματική αγχώδη διαταραχή (διαταραχή συνδρόμου μετατραυματικού στρες, PTSD). Ο Gardner -όπως ο αναφέρει Bessel Van Der Kolk- επεσήμανε ότι οι πάσχοντες από τραυματική νεύρωση βρίσκονται συνεχώς σε επαγρύπνηση, αναπτύσσοντας μια χρόνια υπερευαισθησία σε κάθε μορφή απειλής. Στάθηκα κυρίως στο περιεκτικό του συμπέρασμα: «Στον πυρήνα της νεύρωσης υπάρχει μια φυσιονεύρωση». Με άλλα λόγια, το μετατραυματικό στρες δεν βρίσκεται «απλώς στη φαντασία του ατόμου», όπως υποθέτουν ορισμένοι, αλλά έχει οργανική βάση. Ακόμα και τότε, ο Gardner είχε συνειδητοποιήσει ότι τα όποια συμπτώματα είναι αποτέλεσμα αντίδρασης ολόκληρου του οργανισμού στο αρχικό τραυματικό γεγονός.

Με την πάροδο του χρόνου, οι ειδικοί ανακάλυψαν ότι οι άνθρωποι εμφάνιζαν πανομοιότυπα συμπτώματα μετατραυματικού στρες και σε άλλους τομείς της ζωής, πέρα από τα πεδία των μαχών: ενδοοικογενειακή βία, τοξικό περιβάλλον στο χώρο εργασίας, εκφοβισμός στα σχολεία, ανατροφή παιδιών έως και ερωτικές σχέσεις.

Το τραύμα δεν είναι κάτι καινούργιο. Ωστόσο, αυτό που έχει αλλάξει είναι ο τρόπος που κατανοούμε και αντιμετωπίζουμε τις τραυματικές εμπειρίες. Κάποιοι από εμάς είναι πρόθυμοι να παραδεχτούν τα τραύματά τους, ενώ κάποιοι άλλοι τα αγνοούν. Κάποιοι ντρέπονται, και κάποιοι άλλοι βρίσκονται σε άρνηση.

 «Κανείς δεν μπορεί να “θεραπεύσει” έναν πόλεμο, μια κακοποίηση, έναν βιασμό, μια παρενόχληση ή οποιοδήποτε άλλο φρικτό γεγονός- αυτό που έχει συμβεί δεν μπορεί να αναιρεθεί. Αυτό όμως που μπορεί να αντιμετωπιστεί είναι τα αποτυπώματα του τραύματος στο σώμα, το μυαλό και την ψυχή: αυτός οδυνηρός πόνος στο στήθος που μπορεί να ονομάσετε άγχος ή κατάθλιψη, ο φόβος ότι χάνετε τον έλεγχο να είστε πάντα σε επιφυλακή για κίνδυνο ή απόρριψη- η αυτοαπέχθεια- οι εφιάλτες και οι αναδρομές- η ομίχλη που σας εμποδίζει να συγκεντρωθείτε στο στόχο σας και να ασχοληθείτε πλήρως με αυτό που κάνετε- να μην μπορείτε να ανοίξετε πλήρως την καρδιά σας σε έναν άλλο άνθρωπο»

Το Σώμα δεν Ξεχνά, Bessel Van Der Kolk

Όπως έχει πλέον γίνει ευρέως αντιληπτό, η ανθρώπινη ζωή είναι τραυματική. Για την ακρίβεια είναι γεμάτη από μια σειρά από τραυματικά γεγονότα – κάποια πιο σοβαρά από άλλα. «Διαγενεακό τραύμα», «ανεπίλυτο τραύμα», «το πληγωμένο παιδί», αυτοί είναι οι όροι που έχουν μεταφερθεί από το πεδίο της μάχης στη σύγχρονη καθημερινότητα.

Ένα διαζύγιο μπορεί να είναι τραυματικό. Ένας πρόσφυγας που φεύγει από τη χώρα του είναι μια τραυματική εμπειρία. Το ίδιο και ο τοκετός, η απώλεια και η ταφή ενός αγαπημένου προσώπου, ή το να γίνεις νέος γονιός. Όταν συμβαίνει ένα απροσδόκητο γεγονός που τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια μας, προκαλώντας συναισθηματική οδύνη, αυτό μπορεί να είναι τραυματικό.

«Εξ ορισμού, το ψυχικό τραύμα είναι δυσβάστακτο και αφόρητο. Τα περισσότερα θύματα βιασμού, βετεράνοι πολέμου αλλά και παιδιά που έχουν υποστεί κακοποίηση αναστατώνονται τόσο έντονα όταν αναλογίζονται την τραυματική εμπειρία τους, ώστε προσπαθούν να την απωθήσουν από το μυαλό τους, να συμπεριφερθούν σαν να μη συνέβη και να προχωρήσουν παρακάτω. Απαιτούνται τεράστια αποθέματα ενέργειας για να συνεχίσει κάποιος να είναι λειτουργικός υπό το κράτος της ανάμνησης του τρόμου αλλά και της ντροπής για το αίσθημα απόλυτης αδυναμίας και τρωτότητας που βίωσε»

Το Σώμα δεν Ξεχνά, Bessel Van Der Kolk

Ο εγκέφαλος περιμένει σήματα από άλλα μέρη του σώματος για να συσχετίσει τη σκέψη με την αντίδραση και τα ερεθίσματα, όπως ένας ανιχνευτής καπνού και ένα παρατηρητήριο. Όταν έρχεται αντιμέτωπος με νέες προκλήσεις, ιδιαίτερα επώδυνες, το ανθρώπινο σώμα αντιδρά ως μια μορφή επιβίωσης. Συχνά οι άνθρωποι κλείνονται ακόμη και λεκτικά. Αυτό συμβαίνει όταν τα συναισθήματά μας γίνονται πολύ έντονα, αδυνατούμε να βρούμε τις λέξεις για να τα περιγράψουμε.

Στο τραύμα, υπάρχει μια αποσύνδεση. Οι γέφυρες έχουν καταρρεύσει, οι συνάψεις έχουν υπερφορτωθεί, έχουν σιγήσει. Μέσα στην σύγχυση, τα συναισθήματα είτε μπαίνουν σε κατάσταση παγώματος, είτε  βγαίνουν εντελώς εκτός ελέγχου.

Η κατάσταση της συναισθηματικής, γνωστικής και οπτικής (η σύγχρονη απεικόνιση επιτρέπει να φανεί αυτό στην περιοχή του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου και του οπτικού φλοιού) και γλωσσικής (ομιλία στην περιοχή Broca) σύγχυσης μας αποδιοργανώνει και τότε αρχίζει η κατάθλιψη.

Η παρατεταμένη κατάθλιψη οδηγεί σε συρρίκνωση του εγκεφάλου. Η συρρίκνωση πιέζει τα ζωτικά μέρη, όπως ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός, όπου λαμβάνουν χώρα όλες οι αισθήσεις, οι αποφάσεις και η συναισθηματική λογική μας. Η συναισθηματική μας συμπεριφορά διακυβεύεται.

Όμως ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα ζωντανό όργανο που προσπαθεί συνεχώς να επικοινωνεί με άλλα μέρη του σώματός μας. Μπορούμε να καταπιέζουμε, μπορούμε να βάζουμε τα πράγματα στην άκρη για να προσπαθήσουμε να ξεχάσουμε, να τα κρύβουμε κάτω από το χαλί προσποιούμενοι ότι δεν υπάρχουν, αλλά η ζωή θα ξεβράσει επεισόδια και καταστάσεις όπου θα μας προκαλέσουν να θυμηθούμε.

Αυτό συμβαίνει επειδή το σώμα θέλει να θεραπευτεί. Ξέρει ότι πρέπει να θεραπευτεί για να λειτουργήσει και να επιβιώσει. Μέχρι τότε, δεν ξεχνά όλα τα τραύματα που κουβαλάμε σαν αυτό που πολλές φορές οι ειδικοί αποκαλούν «συναισθηματικές αποσκευές».

Ο όρος «συναισθηματικές αποσκευές» είναι όλα τα ημιτελή συναισθήματα που βιώσαμε και συνεχίζουν να καταλαμβάνουν χώρο στο μυαλό επηρεάζοντας τις σχέσεις μας. Είναι μη επεξεργασμένα συναισθήματα ή συναισθήματα που έχουν αποδοθεί εσφαλμένα.

Ανάρρωση από το ψυχικό τραύμα

«Για τους περισσότερους ανθρώπους αυτό περιλαμβάνει την εξεύρεση ενός τρόπου να ηρεμήσουν και να συγκεντρωθούν, την εκμάθηση να διατηρούν αυτή την ηρεμία ως απάντηση σε εικόνες, σκέψεις, ήχους ή σωματικές αισθήσεις που σας θυμίζουν το παρελθόν, την εξεύρεση ενός τρόπου να είναι κανείς πλήρως παρόν στο τώρα  και να εμπλέκεται με τους ανθρώπους γύρω του, να μην χρειάζεται να κρατάει μυστικά από τον εαυτό του, συμπεριλαμβανομένων των μυστικών για τους τρόπους με τους οποίους κατάφερε να επιβιώσει»

Το Σώμα δεν Ξεχνά, Bessel Van Der Kolk, M.D.

Το βιβλίο αποτελεί ένα καλό σημείο για να ξεκινήσετε. Περιέχει όλα όσα χρειαζόμαστε για να καταλάβουμε τον βαθύτερο πόνο μας και να μας δώσει απαντήσεις για το πώς και το γιατί να θεραπευτούμε. Ο συγγραφέας αναπτύσσει ένα τολμηρό θεραπευτικό πρότυπο, το οποίο διαφοροποιείται από τις συνήθεις φαρμακευτικές και ψυχοθεραπευτικές πρακτικές, και εξηγεί μία ολοκληρωμένη προσέγγιση που θεραπεύει το μυαλό, τον εγκέφαλο και το σώμα. Εξετάζει καινοτόμες θεραπείες –από τη νευροανάδραση και τον διαλογισμό ως τον αθλητισμό, το θέατρο και τη γιόγκα– που ανοίγουν νέους δρόμους στην προσπάθεια ανάρρωσης από το ψυχικό τραύμα, αξιοποιώντας την ευροπλαστικότητα, την εγγενή προσαρμοστική ικανότητα του εγκεφάλου.

Αυτό το βιβλίο σίγουρα κλείνει το μάτι στο μεγαλείο της ανθρώπινης ανθεκτικότητας, καταδεικνύοντας την τρομακτική δύναμη των διαπροσωπικών σχέσεων να προκαλέσουν τόσο βλάβη όσο και ίαση –  και προσφέρει σε όλους την ελπίδα για επιστροφή στη ζωή.

Δείτε επίσης: Γιατί μια ολόκληρη κοινωνία μπορεί να υποφέρει από κρίσεις πανικού;