Οι καλές φιλίες φαίνεται αντέχουν στον χρόνο, αλλά πολλοί από εμάς κατά καιρούς αντιμετωπίζουμε εντάσεις στις φιλικές μας σχέσεις. Άλλοτε νιώθουμε προδομένοι κι άλλοτε παραμελημένοι, κι άλλοτε δεν ξέρουμε που ακριβώς να βάλουμε τα όριά μας. Διερωτώμαι λοιπόν  τι είναι αυτό που κάνει έναν φίλο πραγματικά καλό. Ποιο είναι το «σωστό» στη φιλία, ποιο το ηθικό και πιο το ανήθικο; Όταν για παράδειγμα αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση όπου καλούμαστε να πούμε ψέματα για να καλύψουμε έναν φίλο, αυτόματα η φιλία και η ηθική συγκρούονται.

Στην καθημερινή μου ζωή αντιμετωπίζω συχνά τέτοια διλήμματα που αφορούν τη φιλία, οπότε αυτή η ένταση με ενδιαφέρει πολύ.

Μπορεί να είναι δόκιμο να πούμε ότι οι κακοί άνθρωποι είναι πιθανό να φέρονται άσχημα στους φίλους τους: Για παράδειγμα, μπορεί να τους λένε ψέματα, να τους φέρονται υποτιμητικά  ή να τους εξαπατούν και να τους εκμεταλλεύονται. Όμως φαίνεται λογικά δυνατό ένα άτομο να φέρεται άσχημα σε κάποιους ανθρώπους, ενώ σε άλλους να φέρεται με σεβασμό και καλοσύνη.

Υπάρχουν λοιπόν άλλοι, πιο θεμελιώδεις λόγοι για να πιστεύουμε ότι το να είσαι καλός άνθρωπος είναι απαραίτητο για μια καλή φιλία;

Προβλήματα που αφορούν τη φιλία και την ηθική

Ας ξεκινήσουμε εξετάζοντας περιπτώσεις όπου η ηθική και οι απαιτήσεις μιας φιλίας έρχονται σε σύγκρουση.

Η φιλία φαίνεται να απαιτεί να είμαστε ανοιχτοί και κατανοητικοί απέναντι στους φίλους μας, ακόμη και όταν οι απόψεις μας διαφέρουν. Φαίνεται επίσης να απαιτεί να ενδιαφερόμαστε για την ευημερία των φίλων μας. Δεν αρκεί μόνο να θέλουμε το καλό τους. Μια φιλία απαιτεί την άμεση και ενεργητική συμμετοχή μας στην ευημερία τους.

Αυτό είναι ένα πράγμα που διακρίνει τη φροντίδα των φίλων από εκείνη των απλών γνωστών που συχνά μένουν στις ευχολογίες  λέγοντας «κουράγιο» ή «εύχομαι να είσαι καλά».

Αλλά πρέπει επίσης να παραμείνουμε ανοιχτοί στις πεποιθήσεις των φίλων μας σχετικά με το τι είναι καλό γι’ αυτούς: Το να ενεργούμε αμέριμνα με βάση αυτό που πιστεύουμε ότι είναι καλύτερο για αυτούς, όταν οι ίδιοι διαφωνούν, φαίνεται πατερναλιστικό. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις λίγος πατερναλισμός είναι θεμιτός, όπως για παράδειγμα το να κρύψουμε τα κλειδιά ενός φίλου όταν αυτός έχει πιει, ή να μην τον αφήσουμε να καπνίσει αν προσπαθεί να κόψει το τσιγάρο. Αλλά πέρα από αυτά, ο πατερναλισμός φαίνεται να είναι ένα γενικό αρνητικό χαρακτηριστικό της φιλίας.

Δείξε μου τον φίλο σου…

Ωστόσο, ορισμένοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι αυτό το άνοιγμα στις απόψεις των φίλων μας είναι που εισάγει τον ηθικό κίνδυνο. Για παράδειγμα, η φιλία με ένα άτομο που έχει διαφορετικές αξίες μπορεί σταδιακά να αλλάξει τις δικές σας, ακόμη και προς το χειρότερο. Ή και πολύ απλά να σας παρασύρει σε πράξεις «κακές» ή επιβλαβείς για εσάς και τους άλλους. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν θαυμάζουμε τους φίλους μας και παράλληλα παίρνουμε τις απόψεις τους πολύ στα σοβαρά.

Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν ότι είναι ο συνδυασμός της επιθυμίας να βοηθήσεις τους φίλους με αυτό το άνοιγμα στην άποψή τους που δημιουργεί το μεγαλύτερο πρόβλημα. Για να διατυπώσουν αυτό το επιχείρημα, οι μελετητές Dean Cocking και Jeanette Kennett παραθέτουν μια φράση από το έργο της Jane Austen «Περηφάνια και προκατάληψη». Σε αυτή τη φράση, η πρωταγωνίστρια Ελίζαμπεθ Μπένετ λέει στον ψυχρό και άκαμπτο κ. Ντάρσι ότι «ο θαυμασμός που τρέφουμε προς ένα άτομο, είναι αρκετός ώστε να υποκύψουμε στις επιθυμίες του, χωρίς να περιμένουμε επιχειρήματα για να μας πείσει να τις εκπληρώσουμε».

Με άλλα λόγια, αν μια φίλη στη δουλειά στην οποία έχετε αδυναμία ή και θαυμάζετε σας ζητήσει να πείτε ψέματα στο αφεντικό ότι είναι άρρωστη, θα πρέπει να το κάνετε, μόνο και μόνο επειδή σας το ζήτησε.

Ο Αριστοτέλης για την αρετή στη φιλία

Για να απαντήσουμε σε αυτές τις ανησυχίες, είναι χρήσιμο να επανεξετάσουμε τι λέει ο Αριστοτέλης για τη φιλία και το να είσαι καλός άνθρωπος.

Ο φιλόσοφος αναγνώριζε τρία είδη φιλίας:

Οι συμπτωματικές φιλίες

Ο Αριστοτέλης υπογράμμισε δύο συνηθισμένα είδη φιλίας που βασίζονται περισσότερο στη σύμπτωση, παρά στην πρόθεση.

Φιλία ωφελιμότητας

Η πρώτη είναι η φιλία που βασίζεται στην ωφελιμότητα. Σε αυτό το είδος φιλίας, τα δύο μέρη δεν τρέφουν αληθινά φιλικά συναισθήματα, αλλά διατηρούν τη σχέση τους γιατί αποκομίζουν οφέλη.

Αυτή η φιλία, δεν είναι μόνιμη. Όταν τελειώνουν τα οφέλη, συνήθως τελειώνει και η φιλία. Ο Αριστοτέλης παρατήρησε πως αυτή η σχέση είναι πιο συνηθισμένα ανάμεσα σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας.

Ένα σωστό παράδειγμα τέτοιας φιλίας, είναι οι σχέσεις που φτιάχνουμε με συνάδελφους στη δουλειά. Μπορεί όντως να περνάμε καλά μαζί, αλλά μόλις η κατάσταση αλλάξει, συνήθως αλλάζει και η φύση της σχέσης μας.

Φιλία απόλαυσης

Αντίστοιχα, το δεύτερο είδος συμπτωματικής φιλίας βασίζεται στην απόλαυση. Αυτό, όμως, είναι πιο συνηθισμένο σε νεαρούς ανθρώπους. Είναι το είδος φιλίας που παρατηρείται ανάμεσα σε συμμαθητές, συμφοιτητές και άτομα που ανήκουν στην ίδια αθλητική ομάδα.

Η πηγή της φιλίας είναι πιο συναισθηματική, αλλά ταυτόχρονα, είναι το είδος της φιλίας που συνήθως κρατάει λιγότερο. Μόλις τα ενδιαφέροντα των φίλων πάψουν να είναι κοινά, σταματάει και η απόλαυση και κατά επέκταση, η φιλία. Συνήθως, αυτό συμβαίνει, επειδή μεγαλώνουμε, ωριμάζουμε και αλλάζουμε.

Οι περισσότερες φιλίες, ανήκουν σε αυτές τις δύο κατηγορίες και ενώ ο Αριστοτέλης ποτέ δεν τις χαρακτήρισε με αρνητικό τρόπο, πίστευε πως το μικρό βάθος τους περιόριζε την ποιότητά τους.

Είναι καλό, για την ακρίβεια, είναι απαραίτητο, να έχουμε συμπτωματικές φιλίες, αλλά μπορούμε να τα πάμε ακόμα καλύτερα.

Η φιλία της αρετής και του αγαθού

Η τελευταία μορφή φιλίας που κατέγραψε ο Αριστοτέλης είναι η καλύτερη από όλες. Αντί να βασίζεται στο συμφέρον ή στην απόλαυση, το τρίτο είδος φιλίας βασίζεται στην κοινή εκτίμηση των αρετών και των ιδανικών, ανάμεσα στα δύο μέρη. Είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι και οι αξίες, τις οποίες αντιπροσωπεύουν που αποτελούν το κίνητρο διατήρησης των φιλικών δεσμών.

Συνήθως, αυτή η φιλία κρατάει μέχρι τέλους, αλλά για τη δημιουργία της απαιτείται η ύπαρξη ενός βασικού επίπεδου καλοσύνης στο καθένα από τα δύο άτομα. Σαν να μην έφτανε αυτό, απαιτούν χρόνο και εμπιστοσύνη για να σφυρηλατηθούν σωστά.

Οι άνθρωποι που δεν έχουν ενσυναίσθηση και δεν νοιάζονται για τον συνάνθρωπό τους συχνά αποτυγχάνουν να αναπτύξουν τέτοιες σχέσεις και καταλήγουν στα πρώτα δύο είδη φιλιών. Ο κάθε άνθρωπος έχει περισσότερες πιθανότητες να πετύχει αυτό το επίπεδο φιλίας με κάποιον που ξέρει πολύ καλά, τον έχει δει στη χειρότερη φάση της ζωής του και έπειτα τον είδε να την ξεπερνάει. Το ίδιο πράγμα ισχύει και για φίλους που αντιμετώπισαν και ξεπέρασαν μαζί τις ίδιες δυσκολίες.

Πέρα από το βάθος και την οικειότητα που προκύπτει σε αυτές τις σχέσεις, η ομορφιά τους κρύβεται και στο γεγονός πως συμπεριλαμβάνουν τα πλεονεκτήματα και από τα δύο προηγούμενα είδη φιλίας. Είναι ωφέλιμες και απολαυστικές.

Όταν σέβεσαι τον άλλον και νοιάζεσαι για το καλό του, χαίρεσαι και μόνο που είσαι μαζί του, μπορείτε να βρείτε πράγματα που θα διασκεδάσουν και τους δύο σας, αλλά και να βοηθήσετε ο ένας τον άλλον.

Αυτές οι σχέσεις απαιτούν χρόνο και προσπάθεια, αλλά όταν ανθίσουν, οι καρποί τους είναι η εμπιστοσύνη, ο θαυμασμός και το δέος, δηλαδή οι πιο γλυκοί καρποί που έχει να μας προσφέρει η ζωή.

Αν όμως συνεχίζουμε να διαβάζουμε τον Αριστοτέλη για πάνω από 2.000 χρόνια, τότε κάτι πρέπει να έχει κάνει σωστά.

Ο Αριστοτέλης μάς έμαθε να εξετάζουμε τον κόσμο εμπειρικά και ενέπνευσε γενιές στοχαστών και φιλοσόφων να αναθεωρήσουν τον ρόλο και την αξία της ηθικής στην καθημερινότητά μας.

Για τον μέσο άνθρωπο, όμως, τα πιο χρήσιμα διδάγματα του Αριστοτελή, με αξία και στη σημερινή εποχή, είναι αυτά που σχετίζονται με τις καλές σχέσεις. Ο Αριστοτέλης είδε την αξία των συμπτωματικών φιλιών, αλλά η προσωρινή τους φύση, τον έσπρωξε να τις απορρίψει. Στα μάτια του, δεν είχαν γερά θεμέλια.

Για αυτό τον λόγο, επιχειρηματολόγησε υπέρ της καλλιέργειας ενάρετων σχέσεων, οικοδομημένες σε καλές προθέσεις, προσπάθεια και αμοιβαία εκτίμηση του χαρακτήρα και της καλοσύνης που έχει η κάθε πλευρά. Ήξερε πως το πέρασμα του χρόνου δεν θα μπορούσε να φθείρει μια τέτοια φιλία. Αντίθετα, πιθανώς θα την ενίσχυε. Για τον Αριστοτέλη, λίγα πράγματα πλησίαζαν την αξία μιας τέτοιας φιλίας.

Και η σκέψη του έχει βάση. Σε τελική ανάλυση, οι δεσμοί που δημιουργούμε με τους άλλους, διαμορφώνουν την ποιότητα ζωής μας. Είμαστε και γινόμαστε, τα άτομα με τα οποία συναναστρεφόμαστε.

Φαίνεται λοιπόν αρκετά σαφές γιατί η εκτίμηση κάποιου για τις αρετές του είναι χαρακτηριστικό της καλής φιλίας. Σε αντίθεση με τις άλλες μορφές φιλίας, περιλαμβάνει την εκτίμηση των φίλων για τον εαυτό τους, όχι μόνο για το τι μπορούν να κάνουν για εσάς. Επιπλέον, περιλαμβάνει τη σκέψη ότι ο χαρακτήρας και οι αξίες τους έχουν μεγάλη σημασία.

Κάποιοι μπορεί να ανησυχούν ότι αυτό θέτει τον πήχη πολύ ψηλά: Αν απαιτούσαμε οι καλοί φίλοι να είναι απολύτως καλοί, οι καλές φιλίες θα αποτελούσαν τότε σπάνιο φαινόμενο. Όμως ο αριστοτελικός μελετητής John Cooper υποστηρίζει ότι μπορούμε απλώς να το εκλάβουμε ως κάτι που σημαίνει ότι η ποιότητα μιας φιλίας ποικίλλει ανάλογα με την ποιότητα των χαρακτήρων των φίλων μας.

Οι μέτριοι άνθρωποι θα τείνουν να έχουν μέτριες φιλίες, ενώ οι καλύτεροι άνθρωποι θα έχουν καλύτερες φιλίες, αν όλα τα άλλα είναι ίσα.

Όλα αυτά μπορεί να φαίνονται απελπιστικά υποκειμενικά, αν αφήσουμε τον όρο «καλός άνθρωπος» απροσδιόριστο ή αν θεωρήσουμε ότι είναι σχετικός με τις ατομικές αξίες ενός ατόμου. Αλλά ο Αριστοτέλης προσφέρει επίσης μια αντικειμενική περιγραφή του τι χρειάζεται για να είναι κανείς καλός άνθρωπος.

Καλός άνθρωπος, λέει, είναι κάποιος που κατέχει τις αρετές. Οι αρετές, όπως το θάρρος, η δικαιοσύνη και το μέτρο, είναι ατομικές ιδιότητες του χαρακτήρα που μας βοηθούν να ζήσουμε καλή ανθρώπινη ζωή, μόνοι μας αλλά και μαζί.

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι, όπως η κοφτερή επιφάνεια είναι μια ιδιότητα που βοηθά ένα καλό μαχαίρι να επιτελεί καλά τη λειτουργία του, έτσι και εμείς λειτουργούμε καλύτερα ως ανθρώπινα όντα όταν μπορούμε να προστατεύουμε αυτά που εκτιμούμε, να συνεργαζόμαστε καλά με τους άλλους και να απολαμβάνουμε τις απολαύσεις με μέτρο.

Ορίζει τις κακές ιδιότητες, ή τα ελαττώματα, ως εκείνες τις ιδιότητες που δυσκολεύουν την καλή ζωή. Για παράδειγμα, οι δειλοί δυσκολεύονται να προστατεύσουν αυτά που έχουν σημασία, οι λαίμαργοι δεν ξέρουν πότε να σταματήσουν να καταναλώνουν και οι άδικοι άνθρωποι παρουσιάζουν αυτό που ονομάζει «αρπαχτή», αρπάζοντας περισσότερα από αυτά που τους αναλογούν. Έτσι, δυσκολεύονται να συνεργαστούν καλά με τους άλλους, πράγμα που μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εμπόδιο για ένα κοινωνικό είδος.

Τελευταίο και σημαντικό, λέει ότι χτίζουμε αυτές τις ιδιότητες, τόσο τις καλές όσο και τις κακές, μέσω της επαναλαμβανόμενης πρακτικής: Γινόμαστε καλοί κάνοντας επανειλημμένα το καλό, και κακοί με το αντίστροφο.

Έτσι καταλήγουμε στο απλό αλλά συνάμα βαθιά φιλοσοφικό συμπέρασμα ότι το να είσαι καλός άνθρωπος σε κάνει και καλό φίλος.