Στον εγκέφαλό μας υπάρχει ένας μικρός αλλά καθοριστικός πυρήνας, ένα σύμπλεγμα νευρώνων που καθορίζει την επιθυμία, την αναζήτηση και την ανταμοιβή. Κάθε φορά που περιμένουμε ή βιώνουμε κάτι ευχάριστο, εκεί απελευθερώνεται η ντοπαμίνη, το χημικό σήμα που μας ωθεί να επαναλάβουμε την πράξη. Όταν αυτό το φυσικό σύστημα ανταμοιβής “στρατολογείται” από εταιρείες τεχνολογίας, οι ζωές μας κινδυνεύουν να μετατραπούν σε μια αδιάκοπη αναζήτηση στιγμιαίας ευχαρίστησης, απομακρύνοντάς μας από την πραγματική ζωή. 

Οι μεγάλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, τα διαδικτυακά τυχερά παιχνίδια, η πορνογραφία, οι εφαρμογές που υπόσχονται “αμεσότητα” και διέγερση, λειτουργούν σαν εκσκαφείς ντοπαμίνης. Κάθε like, κάθε notification, κάθε βίντεο προκαλεί μικρά χτυπήματα ευχαρίστησης, τα οποία γρήγορα μετατρέπονται σε ανάγκη. Οι αλγόριθμοι, τα bots και τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης δημιουργούν έναν φαύλο κύκλο. Ο χρήστης επιστρέφει ξανά και ξανά, ενώ ο πραγματικός κόσμος με την αργή, απαιτητική και ουσιαστική του φύση παραμερίζεται. 

Η κοινωνία μας βιώνει μια βαθιά ρωγμή. Από τη μία βρίσκεται ο ψηφιακός κόσμος, όπου όλα είναι άμεσα, εύκολα και μοναχικά. Κερδίζονται μεγάλα ποσά, αλλά χάνονται τα ουσιαστικά πράγματα: η σύνδεση, η δημιουργία, η αίσθηση ολοκλήρωσης. Από την άλλη βρίσκεται η πραγματική ζωή, το πεδίο όπου η προσπάθεια, η επιμονή και η συνεργασία γεννούν νόημα και αξία. Το δίλημμα είναι πλέον εμφανές: ποια πραγματικότητα θα επιλέξουμε; 

Η κατάσταση πρόκειται να χειροτερέψει … Οι κολοσσοί της τεχνολογίας, όπως η Meta και η Google επενδύουν δισεκατομμύρια σε υποδομές, κέντρα δεδομένων, εργοστάσια ημιαγωγών και σε τεχνητή νοημοσύνη που ενσωματώνεται σε bots σχέσεων, εμπειρίες και νευρικά εμφυτεύματα. Τα κινητά και οι συσκευές που χρησιμοποιούμε καθημερινά θα γίνουν ακόμη πιο εθιστικά. Η ψηφιακή ντοπαμίνη δεν είναι απλώς μια τάση. Πρόκειται για μία στρατηγική που στοχεύει να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, αισθανόμαστε και αλληλεπιδρούμε. 

Ιδιαίτερα ευάλωτοι είναι οι νέοι και κυρίως οι έφηβοι άνδρες. Το συγκεκριμένο σύστημα νευρώνων είναι ευαίσθητο, ενώ ο προμετωπιαίος φλοιός τους που ελέγχει τη συμπεριφορά δεν έχει πλήρως αναπτυχθεί. Η συνδυασμένη αυτή ευαισθησία τους ωθεί στην αναζήτηση νέων ερεθισμάτων και κοινωνικής αναγνώρισης με ένταση και παρορμητικότητα. Η κοινωνία πάντα πάλευε με τα ένστικτα αυτά, σήμερα όμως τα κατευθύνει σε διαδικτυακά τυχερά παιχνίδια, πορνογραφία και κοινωνικά δίκτυα γεμάτα bots, όπου η ανταμοιβή είναι άμεση και εύκολη, χωρίς κόπο, χωρίς πραγματική σύνδεση. Τα αποτελέσματα είναι εμφανή: μειωμένη συγκέντρωση, δυσκολία στη σχέση με τους άλλους και μια γενικότερη αίσθηση ανικανοποίητου που σφίγγει σαν σκοινί γύρω από τη νεανική ψυχή. 

Υπάρχει ήδη αντίδραση από τους νομοθέτες, από γονείς και εκπαιδευτικούς, αλλά χρειάζεται συστηματική δράση. Η ρύθμιση των εφαρμογών που προκαλούν ψηφιακή ντοπαμίνη είναι επιτακτική. Όπως τα φάρμακα τοποθετούνται σε ασφαλή μπουκάλια για παιδιά, έτσι και οι εφαρμογές θα πρέπει να φέρουν προειδοποιήσεις για την υπερβολική χρήση και να περιορίζεται η πρόσβαση ανηλίκων. Οι προγραμματιστές θα πρέπει να παρέχουν ανώνυμα δεδομένα για τη μελέτη των επιπτώσεων της ντοπαμίνης. Οι αλγόριθμοι που καθορίζουν τη συμπεριφορά των χρηστών δεν μπορούν να παραμένουν μυστικά εταιρειών. Επηρεάζουν τον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους. 

Η πραγματική ζωή επίσης χρειάζεται αναβάθμιση. Χρειαζόμαστε μια οικονομία που να λειτουργεί σαν Lego, παιχνίδι υπομονής και δεξιοτήτων που ενθαρρύνει τη συνεργασία και τη δημιουργία. Αντί για Monopoly με την εκμετάλλευση και την άνιση κατανομή, πρέπει να χτίσουμε σπίτια, να παράγουμε καθαρή ενέργεια, να κατασκευάζουμε υποδομές και τεχνολογίες που αντιμετωπίζουν τα μεγάλα προβλήματα, από την κλιματική αλλαγή μέχρι την υγειονομική περίθαλψη. Οι νέοι ιδιαίτερα εκείνοι που αγωνίζονται στο σχολείο και στην κοινωνία, πρέπει να στραφούν στην κατασκευή της πραγματικής ζωής, να ιδρώσουν, να πονέσουν, να μάθουν να επιμένουν και να δημιουργούν. 

Η κοινωνική τάξη δεν είναι αυθόρμητη. Αν θέλουμε η προσπάθεια στην πραγματική ζωή να νικήσει την ψηφιακή ντοπαμίνη πρέπει να υιοθετήσουμε μια ηθική που θα ενθαρρύνει τη βελτίωση, τόσο προσωπική όσο και συλλογική, και να απαιτήσουμε από την τεχνολογία να υπηρετεί, όχι να υπονομεύει, αυτήν την ηθική. Η ντοπαμίνη μπορεί να μας αιχμαλωτίσει ψηφιακά. Η πραγματική ζωή είναι η μόνη που δίνει ουσία, που διδάσκει αρετή, που δημιουργεί ανθρώπους ικανούς να αγαπήσουν, να δουλέψουν και να αλλάξουν τον κόσμο. 

Η μάχη για την πραγματική ζωή είναι τώρα. Αν δεν την αναλάβουμε θα αφήσουμε την κοινωνία μας σε έναν ψηφιακό φαύλο κύκλο, αποκομμένη από το νόημα, τον μόχθο και τη γοητεία της αληθινής ύπαρξης. Ας αγωνιστούμε για την προσπάθεια, για την δημιουργία, για την ανθρώπινη εμπειρία, πριν η ψηφιακή ντοπαμίνη καταναλώσει κάθε μας στιγμή. 

 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.