Από τις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν χρησιμοποιήσει τα πουλιά για να προβλέψουν το μέλλον. Στην αγροτική κοινωνία στην Ελλάδα όταν τα πουλιά πετούσαν χαμηλά, προέβλεπαν ότι θα βρέξει, ενώ στην Ουαλία, το κάλεσμα ενός κούκου που έφτανε νωρίς την άνοιξη προμήνυε μια καλή σοδειά καλαμποκιού για τη χρονιά που θα ακολουθούσε. Για την φυλή Aymara στις Άνδεις της Νότιας Αμερικής, το να δουν έναν κίτρινο γύπα σήμαινε καλή τύχη, ενώ αντιθέτως το να δουν έναν μαύρο γύπα αποτελούσε κακοτυχία. Στο Καλαχάρι της Νότιας Αφρικής, μετά από κυνήγι αντιλόπης οι κυνηγοί παρακολουθούσαν προσεκτικά τους μαυροκέφαλους για να τους κατευθύνουν προς το τραυματισμένο θήραμά τους.

Από όλες τις οικολογικές γνώσεις που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο στην καθημερινότητά τους, η παρακολούθηση των πτηνών και της συμπεριφοράς τους είναι από τις πιο διαδεδομένες.

Οι άνθρωποι ανάλογα το γεωγραφικό σημείο που βρίσκονταν, παρατηρούσαν συγκεκριμένα πουλιά και όσα τους αποκάλυπταν για τον κόσμο γύρω μας, από τις προβλέψεις του καιρού μέχρι προβλέψεις για την ασθένεια, τον θάνατο και άλλα υπερφυσικά φαινόμενα.

Ίσως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι κουκουβάγιες ήταν από πάντα τα πιο συχνά αναφερόμενα πτηνά-οιωνοί, και συνήθως σχετίζονταν με τον θάνατο, τα πνεύματα, τον φόβο, αλλά περιστασιακά εκλαμβάνονταν και ως θετικά σημάδια, όπως για παράδειγμα την αρχή του καλοκαιριού.

Οι άνθρωποι συνήθιζαν επίσης να αναζητούν σημάδια στα κοράκια, τους κούκους, τους δρυοκολάπτες, τους ερωδιούς, τους αετούς, τα αηδόνια αλλά και τις κότες.

Τα μισά από όλα τα σημάδια πουλιών ήταν ακουστικά – δηλαδή αφορούσαν τις φωνές ή το τραγούδι των πουλιών. Για παράδειγμα, στη φυλή  Ayoreo στη βόρεια Παραγουάη, οι φωνές των ερωδιών και των γυπαετών σηματοδοτούσαν την ξήρανση του εδάφους μετά από μια πλημμύρα. Από την άλλη, τα οπτικά σημάδια που ερμηνεύονται από την πτήση ή άλλη συμπεριφορά ενός πουλιού αντιστοιχούσαν στο ένα τέταρτο των παρατηρήσεων.

Αυτή η βαθιά γνώση του τι μπορούν να μας πουν τα πουλιά αντικατοπτρίζεται συχνά και στα ονόματα που τους δίνονται. Για παράδειγμα, η φυλή Arandic στην Αυστραλία στη γλώσσα της αποκαλούν ένα είδος κούκου ως μια «μπανάνα του δάσους που κακαρίζει», επειδή το κάλεσμά του φέρνει τη βροχή, προαναγγέλλοντας την ωρίμανση της μπανάνας του δάσους.

Περισσότερα πολύγλωσσα ονόματα πουλιών μπορείτε να βρείτε στον Παγκόσμιο Άτλαντα της Εθνο-ορνιθολογίας, ένα εγχείρημα που ξεκίνησε πρόσφατα και αποτελεί μια πλατφόρμα συνεργασίας μεταξύ ερευνητών και των τοπικών κοινοτήτων που το ενδιαφέρον τους στρέφεται στην ορνιθολογία.

Η ανάγνωση των πτηνών

Σε πολλές περιπτώσεις, η «ανάγνωση» των πτηνών σχετίζεται με μια εξελιγμένη κατανόηση των οικολογικών συσχετισμών – οι μαυροκέφαλοι οδηγούν τους κυνηγούς σε μια τραυματισμένη αντιλόπη, για παράδειγμα, με τον τρόπο που ενεργούν και τις φωνές που κάνουν.

Παρομοίως, η ουαλική παροιμία για τον κούκο μπορεί κάλλιστα να έχει τις ρίζες της στην επίγνωση του κλίματος και των επιπτώσεών του στα ζώα και τη γεωργία. Οι ιδιαίτερες καιρικές συνθήκες που ωθούν τον κούκο να μεταναστεύσει από τη βόρεια Αφρική νωρίτερα από το συνηθισμένο, για παράδειγμα, μπορεί επίσης να έχει ως αποτέλεσμα καλές συνθήκες για την παραγωγή καλαμποκιού.

Άλλες συνδέσεις μπορεί είτε να έχουν χαθεί στην ιστορία, είτε να εκτείνονται σε μεταφυσικές ερμηνείες αλλά και στη λογοτεχνία. Ένα παράδειγμα είναι η μακρόχρονη πρακτική της ευρωπαϊκής αβανταδόρικης πρακτικής: όπου οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν την ορνιθομαντεία για να προβλέψουν την προσωπική τους τύχη ή πολιτική τύχη μιας χώρας.

Πριν από δύο χιλιάδες χρόνια, ο Ρωμαίος πολιτικός και φιλόσοφος Κικέρωνας ανήκε στο κολλέγιο της μαντείας, το οποίο ερμήνευε το πέταγμα των πουλιών και άλλους οιωνούς για το ρωμαϊκό κράτος. Ο Σαίξπηρ έβαλε επίσης τη Λαίδη Μακμπέθ να αποκαλύψει τα δολοφονικά της σχέδια χρησιμοποιώντας τον συνειρμό των κορακιών ως αγγελιοφόρων του θανάτου:

«Το ίδιο το κοράκι είναι βραχνό

που κράζει τη μοιραία είσοδο του Ντάνκαν…»

Όμως οι οικολόγοι καταγράφουν όλο και περισσότερο τους τρόπους με τους οποίους τα πουλιά είναι σε θέση να προβλέπουν περιβαλλοντικές καταστάσεις, όπως για παράδειγμα οι ανεμογεννήτριες – αποφεύγοντας σοβαρές καταιγίδες στις μεταναστευτικές τους διαδρομές, πιθανώς μέσω της αντίληψης του υπέρυθρου ήχου. Οι οικολόγοι επιβεβαιώνουν επίσης την άμεση επικοινωνία και συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων και των μελισσοκόρων πουλιών, γνώριμων εδώ και πολλά χρόνια στους ντόπιους της Ανατολικής Αφρικής, τα οποία οδηγούν τους κυνηγούς μελιού στις κυψέλες με αντάλλαγμα τα υπολείμματα που τους αφήνουν οι άνθρωποι.

Οικολογική παιδεία

Η βαθιά γνώση αυτών των οικολογικών δεικτών από τους επιστήμονες και τους ντόπιους είναι παραδείγματα εξελιγμένης οικολογικής παιδείας – η ικανότητα ανάγνωσης τοπίων, υδάτινων και ουράνιων για την κατανόηση του τι έχει προηγηθεί στο περιβάλλον, αλλά και του τι θα ακολουθήσει στο μέλλον.

Μόλις πριν από 50 χρόνια, ο οικολογικός αλφαβητισμός ήταν μια αυτονόητη βασική εκπαίδευση πουσε ολόκληρο τον κόσμο πολλοί βίωναν ως αναπόσπαστο μέρος της άτυπης παιδικής τους μάθησης. Σήμερα, ωστόσο, οι δεξιότητες αυτές σε πολλές κοινότητες βρίσκονται σε ύφεση. Είναι επιζήμιο αν χάσουμε συγκεκριμένα κομμάτια οικολογικής γνώσης, αλλά είναι ακόμη χειρότερο αν σταματήσουμε να παρατηρούμε στον φυσικό κόσμο συνολικά.

Αρκετά από τα σημάδια των πουλιών στην ιστορία, αναφέρονται ως «οιωνοί» – και, δυστυχώς για τους παραλήπτες, αφορούν επί το πλείστον κακούς οιωνοί. Οι οιωνοί είναι σημάδια, που συνήθως νοούνται ως μη προερχόμενα από κάποια συγκεκριμένη οντότητα, τα οποία αποτελούν χαρακτηριστικό της τάσης των ανθρώπων να αναζητούν και να βρίσκουν καθοδήγηση στον κόσμο γύρω μας.

Εξετάζοντας το φάσμα των σημαδιών των πτηνών, από τα οικολογικά έως εκείνα που σχετίζονται με πιο υπερφυσικές έννοιες της τύχης και των οιωνών, μπορούμε να εντοπίσουμε μια συσχέτιση.

Οι άνθρωποι παντού έχουν παραδόσεις που επιχειρούν να εξηγήσουν τον κόσμο γύρω μας – ίσως οι δεξιότητες που ακονίζονται στην παρατήρηση της φυσικής ιστορίας υιοθετούνται στις ιδέες για τη μοίρα, την τύχη και το πεπρωμένο. Εξάλλου, προσπαθούμε συνεχώς να μαθαίνουμε από το παρελθόν και να προβλέπουμε το μέλλον.

Από τον άνθρωπο που ζωγράφισε με το δάχτυλο μια κουκουβάγια στους τοίχους του σπηλαίου Chauvet στη Γαλλία πριν από δεκάδες χιλιάδες χρόνια, μέχρι τον γείτονα που άκουσα να μιλάει για το πόσο αισιόδοξος ένιωθε που μια οικογένεια χελιδονιών έφτιαξε τη φωλιά της στο μπαλκόνι του φέρνοντάς του τύχη, οι ζωές μας είναι άρρηκτα συνυφασμένες με εκείνες των πουλιών αλλά και των υπόλοιπων όντων γύρω μας. Καταγράφοντας αυτές τις σχέσεις, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς οι άνθρωποι ζούσαν σε μια πολυαισθητηριακή σύνδεση με τον κόσμο τους – και να κρατήσουμε αυτή τη δυνατότητα ανοιχτή τόσο για εμάς όσο και για τις μελλοντικές γενιές.