Υπάρχουν στιγμές που η ζωή σπάει απότομα τον ρυθμό της και σε αφήνει μετέωρο. Δεν χρειάζεται πάντα ένα μεγάλο γεγονός για να νιώσει κανείς πως το έδαφος χάνεται κάτω από τα πόδια του, Αρκεί μια φράση, μια διάγνωση, μια απρόσμενη είδηση. Έτσι ξεκινά η αφήγηση μιας γυναίκας που όταν έμαθε για την κακοήθεια της μητέρας της, δεν έκλαψε ούτε κατέρρευσε. Αντίθετα, μπήκε στο υπνοδωμάτιο και άρχισε να μετακινεί έπιπλα. Μια πράξη φαινομενικά παράλογη, αλλά στην πραγματικότητα ενστικτώδης: μια προσπάθεια να οργανώσει ξανά τον κόσμο της μέσα από το περιβάλλον γύρω της. 

Η εικόνα αυτή, σχεδόν ποιητική στην απλότητά της δείχνει κάτι βαθύτερο: η ανθεκτικότητα δεν είναι πάντα το σκληρό πρόσωπο της επιμονής, ούτε η στωικότητα που δεν λυγίζει. Είναι κυρίως η ικανότητα να βρίσκεις τρόπους να αναδημιουργήσεις τη ζωή όταν όλα γύρω σου μοιάζουν να διαλύονται και σε αυτήν την αναδημιουργία, η δημιουργικότητα έχει τον πρώτο λόγο. 

Συχνά μιλάμε για ανθεκτικότητα σαν να πρόκειται για ατσάλινο χαρακτήρα, για δύναμη που δεν υποχωρεί στις πιέσεις. Η κοινωνία μας γοητεύεται από τα αφηγήματα εκείνων που “δεν λυγίζουν”. Όμως αυτή η εικόνα είναι ελλιπής. Η πραγματική ανθεκτικότητα δεν μετριέται μόνο με το πόσο αντέχεις αλλά με το πως προσαρμόζεσαι, πως ξαναφτιάχνεις το νόημα της ζωής σου μέσα από το χάος. Δεν είναι το “να επιστρέφεις όπως ήσουν”, αλλά το “να συνεχίζεις αλλιώς”. 

Εδώ μπαίνει στο παιχνίδι η δημιουργικότητα. Όχι με τη στενή έννοια της καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας, αλλά με την καθημερινή μορφή της φαντασίας: να γράψεις μερικές γραμμές σε ένα τετράδιο, να πειραματιστείς στην κουζίνα, να διηγηθείς μια ιστορία, να φτιάξεις ένα μικρό κήπο. Πράξεις απλές, σχεδόν ταπεινές που όμως λειτουργούν σαν αντίβαρο στην αταξία. 

Στην καρδιά της δημιουργικότητας βρίσκεται η σύνθεση του οικείου με το καινούριο. Ο άνθρωπος μετά από κάθε τραύμα ή απώλεια ψάχνει να βρει μια συνέχεια, έναν τρόπο να πει την ιστορία του εκ νέου. Η δημιουργική πράξη γίνεται τότε μια γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν που διαλύθηκε και στο μέλλον που ακόμη διαμορφώνεται. 

Η έρευνα στην ψυχολογία έχει δείξει ότι αυτή η διαδικασία δεν είναι τυχαία. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να αποδώσουν νόημα, να ξαναγράψουν το αφήγημα της ζωής τους. Η τέχνη και οι δημιουργικές εκφράσεις το επιτρέπουν: δίνουν μορφή στο χάος, μετατρέπουν τον ακατέργαστο πόνο σε κάτι που μπορεί να ιδωθεί, να αγγιχτεί, ακόμη και να μοιραστεί. Η ζωγραφιά, το ποίημα, το τραγούδι λειτουργούν σαν καθρέφτες όπου η θλίψη δεν χάνεται αλλά αποκτά σχήμα. 

Δεν είναι τυχαίο ότι θεραπευτικές πρακτικές, όπως η εικαστική ή μουσικοθεραπεία, βασίζονται σε αυτόν τον μηχανισμό. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι εκφραστικές δραστηριότητες ενεργοποιούν τα νευρωνικά δίκτυα που σχετίζονται με τη ρύθμιση των συναισθημάτων και την επεξεργασία αφηγήσεων. Η πράξη του να “εξωτερικεύεις” τον εσωτερικό σου κόσμο γίνεται εργαλείο αυτογνωσίας και τελικά μεταμόρφωσης. 

Η ιστορία βρίθει παραδειγμάτων όπου η δημιουργικότητα στάθηκε καταφύγιο. Μετά από φυσικές καταστροφές, κοινότητες που βρέθηκαν αντιμέτωπες με την καταστροφή συχνά έβαψαν τοίχους με τοιχογραφίες. Οι εικόνες δεν ήταν μόνο καλλιτεχνικές παρεμβάσεις, αλλά συλλογικές αφηγήσεις αντοχής: μια υπενθύμιση ότι το τραύμα μπορεί να μεταμορφωθεί σε χρώμα, ότι η ελπίδα μπορεί να ξαναφυτρώσει. 

Άνθρωποι που ζουν με χρόνιες ασθένειες στρέφονται συχνά στο γράψιμο. Το ημερολόγιο δεν είναι απλώς εκτόνωση, αλλά μια απόπειρα να επαναφέρουν έλεγχο σε μια ζωή που μοιάζει να καθορίζεται από την αβεβαιότητα. Άλλοι βρίσκουν παρηγοριά στη μουσική, στον χορό, στη χειροτεχνία. Ακόμη και σε προχωρημένες εκφυλιστικές ασθένειες, όπως το Πάρκινσον, η κίνηση μέσω χοροθεραπείας χαρίζει στιγμές αξιοπρέπειας και χάρης, αντιστρέφοντας τον φακό μέσα από τον οποίο η κοινωνία βλέπει την ασθένεια και βέβαια η απώλεια. Όταν ο θάνατος φέρνει το κενό, πολλοί επιλέγουν να δημιουργήσουν: ένα άλμπουμ με φωτογραφίες, έναν κήπο, ένα τραγούδι. Αυτές οι πράξεις δεν αναιρούν τη θλίψη, της δίνουν όμως μια μορφή, την κάνουν με κάποιον τρόπο διαχειρίσιμη. Το προσωπικό πένθος γίνεται συλλογική μνήμη, η απουσία μετατρέπεται σε παρουσία μέσω της δημιουργίας. 

Ο Viktor Frankl είχε πει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αντέξει σχεδόν τα πάντα, αν βρει νόημα μέσα σε αυτό που περνά. Η δημιουργικότητα προσφέρει τον δρόμο προς αυτήν την αναζήτηση νοήματος. Δεν χρειάζεται το έργο να εκτεθεί σε κοινό, ούτε να αποσπάσει επιβράβευση. Η ίδια η πράξη του να γράψεις ένα ποίημα για τη θλίψη σου ή να φτιάξεις μια μελωδία για τον φόβο σου, σε βοηθά να σταθείς απέναντι στην εμπειρία σου με νέα μάτια. Αυτός ο μικρός αποχωρισμός από το ίδιο το βίωμα δημιουργεί χώρο για επανένταξη, για συμφιλίωση. 

Η δημιουργικότητα δεν είναι πολυτέλεια, ούτε προνόμιο λίγων. Είναι μια έμφυτη ανθρώπινη ικανότητα, ένας μηχανισμός αυτοθεραπείας και ανακατασκευής. Στον πόνο δε λειτουργεί ως φυγή αλλά ως δρόμος. Δεν αναιρεί την πραγματικότητα, αλλά την μεταπλάθει. 

Στην εποχή μας όπου οι λέξεις “ανθεκτικότητα” και “ευεξία” έχουν γίνει σχεδόν συνθήματα, αξίζει να θυμόμαστε ότι το να προχωράς μπροστά δεν είναι απλώς ζήτημα αντοχής. Είναι κυρίως ζήτημα φαντασίας και η φαντασία, όταν συναντά τον πόνο, μπορεί να γεννήσει κάτι που ξεπερνά την ίδια τη δυσκολία: τη δύναμη να συνεχίσουμε, να δημιουργούμε, να υπάρχουμε με νέους όρους. Στη μεγάλη εικόνα τελικά η ανθεκτικότητα δεν είναι να επιστρέφεις εκεί που ήσουν, αλλά να ανακαλύπτεις πού αλλού μπορείς να πας. 

*Mε στοιχεία από το Psychology Today 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.