Η επερχόμενη live-action μεταφορά της Μικρής Γοργόνας από την Disney έχει προκαλέσει μεγάλες αντιδράσεις. Το τρέιλερ της ταινίας του 2023 δέχθηκε εκατομμύρια σχόλια στο YouTube, προφανώς επειδή τη γοργόνα υποδύεται η Halle Bailey, μια μαύρη ηθοποιός.

Η ταινία κινουμένων σχεδίων της Disney του 1989, στην οποία βασίζεται η επερχόμενη ταινία, παρουσίαζε μια κοκκινομάλλα γοργόνα με το όνομα Άριελ (και έναν κάβουρα που τραγουδάει με τζαμαϊκανή προφορά). Το συμπέρασμα πολλών από τις πρόσφατες επικρίσεις είναι ότι μια μαύρη γοργόνα δεν είναι «αυθεντική» για το παραμύθι της Μικρής Γοργόνας.

Αλλά τα παραμύθια εξιστορούνται συνεχώς με νέους τρόπους με την πάροδο του χρόνου.

Το λογοτεχνικό παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν διαφέρει ριζικά από την ταινία του 1989. Ο  ίδιος ο συγγραφέας ήταν ένας αμφιφυλόφιλος κοινωνικός αουτσάιντερ που πάλευε να εκφράσει τις επιθυμίες του. Και η Μικρή Γοργόνα του δεν ήταν το ρομάντζο που γνωρίζουν οι οπαδοί της Disney, αλλά ένα παραμύθι για έναν βασανιστικό κι ανεκπλήρωτο έρωτα- το οποίο έγραφε την περίοδο που ένας άνδρας με τον οποίο ήταν ερωτευμένος, παντρεύτηκε.

Τα μαύρα κορίτσια αντιδρούν με χαρά στο τρέιλερ της Μικρής Γοργόνας.

Η πρώτη Σταχτοπούτα ήταν Κινέζα

Η οργή για τα παραμύθια που ξεπερνούν τα πολιτισμικά και φυλετικά σύνορα είναι άστοχη. Παραλλαγές των περισσότερων δημοφιλών παραμυθιών συναντώνται σε πολλούς πολιτισμούς και οι γνωστοί τύποι παραμυθιών έχουν μια ιστορία που κάνει τον γύρο του κόσμου. Ο τρόπος με τον οποίο εξιστορούνται έχει επίσης προσαρμοστεί χωροχρονικά: από το να μοιράζονται προφορικά, σε λογοτεχνικές εκδοχές (από τον 17ο αιώνα), και τώρα στον κινηματογράφο, την τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια (από τον 20ό αιώνα).

Πράγματι, ο ίδιος ο λόγος που τα παραμύθια έχουν αντέξει είναι επειδή διηγούνται συνεχώς με νέους τρόπους, ώστε να ανταποκρίνονται στα μεταβαλλόμενα ακροατήρια και πολιτιστικά πρότυπα.

Η πρώτη καταγεγραμμένη παραλλαγή της Σταχτοπούτας, για παράδειγμα, είναι η Yeh-Hsien, από την Κίνα. Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 850, ενώ η Σταχτοπούτα του Charles Perrault, η οποία επηρέασε τις περισσότερες διασκευές που γνωρίζουμε σήμερα, δημοσιεύθηκε το 1697. Η Yeh-Hsien δεν έχει τη βοήθεια μιας νεράιδας- αντίθετα, εύχεται στα κόκαλα ενός ψαριού. Αν τα παραμύθια πρέπει να “ανήκουν” μόνο στον πρώτο πολιτισμό στον οποίο ειπώθηκαν ή γράφτηκαν ποτέ, τότε θα ήταν λογικό να προτείνουμε ότι θα πρέπει να απεικονίζουμε τη Σταχτοπούτα μόνο ως Κινέζα.

Οι διασκευές κινουμένων σχεδίων της Disney, ξεκινώντας με τη Χιονάτη το 1937, καθόρισαν την πολιτιστική μας αντίληψη για τα παραμύθια. Είναι ένας λόγος για τον οποίο έχουμε χάσει την την επίγνωση των ποικίλων πολιτισμικών καταβολών και παραδόσεων που περιβάλλουν αυτά τα παραμύθια. Ακόμα και οι ταινίες που απευθύνονται σε οικογενειακό κοινό, εξομαλύνουν  τις προηγούμενες παραλλαγές των παραμυθιών – οι οποίες ήταν συχνά πιο φρικιαστικές και ενοχλητικές από τις προσαρμογές τους από την Disney.

Η ιστορία της Μικρής Γοργόνας της Disney, της Άριελ, διαφέρει κατά πολύ από το πρωτότυπο του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν.

Σε αντίθεση με τις ταινίες της Disney, η Μικρή Γοργόνα του Άντερσεν είναι μια τραγική ιστορία πόνου και ακραίας θυσίας. 

Πολλοί από τους πρωταγωνιστές του Άντερσεν αποτελούνται συνήθως από θηλυκές, μικρόσωμες κι ευαίσθητες φυσιογνωμίες που προκαλούν τη συμπάθειά μας. Αυτή η ευθραυστότητα μπορεί να οφείλεται στο ότι είναι φτωχοί και χωρίς φροντίδα, όπως για παράδειγμα στο Κοριτσάκι με τα σπίρτα. Ή μπορεί να προκύπτει από χαρακτήρες που αντιμετωπίζουν κινητικά προβλήματα. Η μικροσκοπική Θαμπελίνα πρέπει να μεταφέρεται από άλλους από το ένα μέρος στο άλλο, και η Μικρή Γοργόνα περπατάει με την αίσθηση μεταλλικών λεπίδων που τρυπούν τα πόδια της σε κάθε της βήμα.

Η Μικρή Γοργόνα είναι επίσης ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της εστίασης του Άντερσεν στη γυναικεία αυτοθυσία και την οδύνη. Αρχικά, η μάγισσα της θάλασσας της κόβει τη γλώσσα και την κάνει μουγκή και διατηρεί τη λεπτεπίλεπτη θηλυκότητά της με το «υπέροχο, αιωρούμενο» περπάτημά της πάνω στα σκληρά κερδισμένα ανθρώπινα πόδια της, παρά τον έντονο πόνο που είναι το κόστος της ανταλλαγής αυτής.

Η γοργόνα σώζει τον πρίγκιπα σε δύο περιπτώσεις. Πρώτον, ρισκάρει τη ζωή της για να τον σώσει από ένα ναυάγιο. Ωστόσο, το παραμύθι του Άντερσεν δεν είναι μια ερωτική ιστορία, επειδή ο πρίγκιπας δεν επιθυμεί ποτέ ερωτικά τη γοργόνα. Εντυπωσιάζεται από την αφοσίωσή της, αλλά αντιμετωπίζει τη γοργόνα σαν ζώο ή σαν παιδί. Της δίνει μάλιστα «την άδεια να κοιμηθεί σε ένα βελούδινο μαξιλάρι έξω από την πόρτα του».

Η απόλυτη αυτοθυσία της Μικρής Γοργόνας είναι εμφανής όταν ο Πρίγκιπας παντρεύεται μια άλλη γυναίκα και η γοργόνα κρατάει την ουρά του νυφικού της, ενώ σκέφτεται μόνο «τον θάνατό της και όλα όσα είχε χάσει σε αυτόν τον κόσμο».

Η μάγισσα της θάλασσας είχε υποσχεθεί ότι αν η γοργόνα μπορούσε να κάνει τον πρίγκιπα να την ερωτευτεί, θα αποκτούσε μια αθάνατη ψυχή. Σε αντίθετη περίπτωση, θα πέθαινε από πληγωμένη καρδιά την πρώτη μέρα μετά τον γάμο του με κάποια άλλη – και θα γινόταν αφρός θαλάσσης στα κύματα. Όταν έρχεται αντιμέτωπη με την επιλογή να σκοτώσει τον πρίγκιπα και να επιστρέψει στη θάλασσα και να επανενταχθεί στην οικογένειά της με τη μορφή της γοργόνας, θυσιάζει αντ’ αυτού τη δική της ζωή.

Ο Andersen ως κοινωνικό αουτσάιντερ

Η θλιβερή προσωπική ζωή του Άντερσεν επηρεάζει αναπόφευκτα τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύονται οι ιστορίες του με τους κατατρεγμένους και τραγικούς χαρακτήρες. Στην περίπτωση της Μικρής Γοργόνας, υπάρχει στενή σχέση μεταξύ της συγγραφής της ιστορίας και των συναισθημάτων απομόνωσης και απόρριψης που βίωνε εκείνη την περίοδο ο ίδιος ο Άντερσεν.

Ο συγγναφέας ανήκε στο περιθώριο καθώς δεν είχε παντρευτεί ποτέ – και ενδεχομένως να μην έκανε και ποτέ σεξ. Ωστόσο, ερωτευόταν παθιασμένα άντρες και γυναίκες και ως εκ τούτου νοείται ως αμφιφυλόφιλος. Ωστόσο, δυσκολευόταν να εκφράσει τις επιθυμίες του, ένα ζήτημα που σχετίζεται με μια σειρά σύνθετων ψυχολογικών προβλημάτων που αντιμεώπιζε.

Ένας από τους άνδρες που αγάπησε ο Άντερσεν ήταν ο φίλος του Έντβαρντ Κόλιν, ο οποίος δεν ανταπέδωσε τα ερωτικά αισθήματα του Άντερσεν. Η βιογράφος Jackie Wullschläger σημειώνει ότι η Μικρή Γοργόνα γράφτηκε «στο αποκορύφωμα της εμμονής του Άντερσεν με τον Έντβαρντ Κόλιν και της απόρριψης που δέχτηκε από αυτόν». Όταν ο γάμος του Κόλιν με μια γυναίκα πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1836, ο Άντερσεν παρέμεινε σκόπιμα στο δανέζικο νησί Φούνεν για να αποφύγει τον γάμο. Εκεί, συνέχισε να συγγράφει τη Μικρή Γοργόνα.

Είναι πιθανόν να θεωρηθεί ότι η αποτυχία της Μικρής Γοργόνας να αποκτήσει αιώνια ψυχή μέσω του γάμου με τον Πρίγκιπα είναι η απαξίωση της ιδέας ότι η αθανασία πρέπει να εξαρτάται από την αγάπη που πρέπει να ανταποδίδεται. Όπως υποδηλώνει ο Wullschläger, ο Άντερσεν πιθανότατα ταύτισε τον εαυτό του, έναν αμφιφυλόφιλο, με την κατανόηση της γοργόνας ως διαφορετικό είδος από τους ανθρώπους.

Ο Άντερσεν έγραψε ότι απέφυγε σκόπιμα τη σύμβαση που συναντάται σε άλλα μυθιστορήματα για γοργόνες, όπως η Undine του Friedrich de la Motte Fouqué (1811), όπου η ανθρώπινη αγάπη προσφέρει ψυχή στις γοργόνες:

«Είμαι σίγουρος ότι αυτό είναι λάθος! […] Δεν θα δεχτώ κάτι τέτοιο σε αυτόν τον κόσμο. Επέτρεψα στη γοργόνα μου να ακολουθήσει έναν πιο φυσικό, πιο θεϊκό δρόμο».

Τα παραμύθια του Άντερσεν προωθούν συχνά τη χριστιανική θρησκευτική ηθική του. Ο δρόμος προς τη σωτηρία του Θεού που χαρτογραφεί ο Άντερσεν συχνά, συνεπάγεται μια χαρούμενη αποδοχή του πόνου, της ταλαιπωρίας και της ταπείνωσης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πρωταγωνιστές του Άντερσεν αγκαλιάζουν τον θάνατο με χαρά. Κατηγορούν τους εαυτούς τους για τις αμαρτίες τους και ενστερνίζονται την ευσέβεια, την ταπεινότητα, την παθητικότητα και ένα πλήθος άλλων αρετών που αποσκοπούν στην προώθηση της υποτακτικής συμπεριφοράς, αντίστοιχη των χριστιανικών προτύπων.

Οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές του Άντερσεν είναι γυναίκες. Τα παραμύθια του 19ου αιώνα, όπως αυτά των αδελφών Γκριμ, συνήθως προσπαθούσαν να κατευθύνουν τη συμπεριφορά και την ηθική των κοριτσιών. Στην περίπτωση της Μικρής Γοργόνας, η σκληρή μεταχείριση και η τελική της μοίρα μπορούν να εκληφθούν ως τιμωρία για τη σεξουαλική περιέργειά της να κυνηγήσει τον Πρίγκιπα. Είναι επίσης μια προειδοποίηση κατά της προσπάθειας να εγκαταλείψει το υποθαλάσσιο σπίτι στο οποίο ανήκει.

Η κατάληξη του παραμυθιού του Άντερσεν μεταμορφώνει τη Μικρή Γοργόνα σε αφρό θαλάσσης και στη συνέχεια σε «κόρη του αέρα» που μπορεί να αποκτήσει ψυχή μετά από 300 χρόνια, δεδομένου ότι θα παρουσιάσει αλτρουιστική και καλή συμπεριφορά. Η ηθικομορφωτική λειτουργία των παραμυθιών του είναι ιδιαίτερα εμφανής σε αυτό το τέλος. Τα παιδιά-αναγνώστες ενημερώνονται ότι οι δικές τους καλές πράξεις θα συντομεύσουν το χρόνο που πρέπει να περιμένει η Μικρή Γοργόνα (και οι άλλες κόρες του αέρα) κατά ένα χρόνο, ενώ οι κακές πράξεις θα επιμηκύνουν την αναμονή τους.

Διαφοροποίηση και προσαρμογή των παραμυθιών

Το κινούμενο σχέδιο της Disney Η Μικρή Γοργόνα αποκλίνει ριζικά από το αρχικό παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Ορισμένες από αυτές τις αλλαγές αντικατοπτρίζουν τις εξελίξεις στις ιδέες σχετικά το διδακτικό κομμάτι που επιτελούν τα παιδικά παραμύθια. Οι πρωταγωνιστές που υποβάλλονται σε ακραία αυτοθυσία και έχουν δυστυχή κατάληξη εμφανίζονται πλέον σπάνια στα παιδικά παραμύθια.

Η μετατροπή από την Disney μιας ιστορίας σωτηρίας και θρησκευτικής αφοσίωσης σε ένα απλό ρομάντζο είναι ένα μόνο παράδειγμα του πώς τα παραμύθια προσφέρονται για να επαναπροσδιοριστούν σε νέα πλαίσια. Η επανεκτέλεση σε live-act με πρωταγωνίστρια τη Halle Bailey, η οποία επιδιώκει να κάνει τα έγχρωμα παιδιά να νιώσουν ότι εκπροσωπούνται στα παραμύθια, είναι μια ακόμη επανάληψη της ιστορίας αλλά υπό την οπτική της συμπεριληπτικότητας.

Αυτή η προσπάθεια διαφοροποίησης του παραμυθιού βασίζεται στην queer ιστορία της Μικρής Γοργόνας. Η ιστορία έχει ήδη γίνει κατανοητό ότι έχει παραλληλισμούς με την αμφιφυλοφιλία του Άντερσεν – και την εμπειρία των διαφυλικών ατόμων. Ο σημαντικότερος βρετανικός οργανισμός για την υποστήριξη των διαφυλικών ατόμων, για παράδειγμα, ονομάζεται «Γοργόνες».

Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι οι πάσης φύσεως αουτσάιντερ συνδέονται με μια ιστορία για μια γοργόνα που δεν μπορεί να ενταχθεί στον ανθρώπινο κόσμο στον οποίο όμως επιθυμεί απεγνωσμένα να ανήκει. Είναι μια όμορφη ιστορία για την συμπεριληπτικότητα.