Λένε κάποιοι ειδικοί ότι έχουμε πέσει σε μια φάση «επιδημίας μοναξιάς». Άλλοι πάλι κράζουν τα smartphones και τα social media, λέγοντας ότι αντί να μας φέρνουν κοντά, μας έχουν κάνει πιο απόμακρους από ποτέ. Αλλά για μισό λεπτό – ισχύει κάτι τέτοιο; Και αν ναι, πώς γίνεται να νιώθουμε μόνοι ενώ είμαστε φουλ συνδεδεμένοι;

Σήμερα ζούμε ταυτόχρονα σε τρεις διαφορετικούς κόσμους: τον πραγματικό, τον φανταστικό που παίζει μέσα στο κεφάλι μας, και τον τρίτο – τον ψηφιακό κόσμο. ΟΚ, με το να ζούμε σε δύο κόσμους (πραγματικό και φανταστικό), είναι κάτι που έχουμε συνηθίσει από παιδιά. Αλλά αυτός ο τρίτος, ο ψηφιακός, είναι κάτι καινούργιο, και οι εγκέφαλοί μας ψιλοχάνονται.

Είναι εύκολο να κράξεις τα social και την τεχνολογία γενικότερα. Αλλά η φάση δεν είναι τόσο απλή. Ό,τι φτιάχνουμε είναι 100% ανθρώπινο – δικό μας κατασκεύασμα. Και πάνω σε αυτά τα εργαλεία χτίζουμε, και κατά κάποιον τρόπο τα εξελίσσουμε. Μερικές φορές για καλό, άλλες φορές όχι και τόσο. Είναι μέσα στη φύση μας – φτιάχνουμε εργαλεία και μετά ζούμε μαζί τους.

Ένας κοινωνιολόγος, ο Nathan Jurgenson, δεν φαίνεται να πιστεύει ότι φταίει καθόλου η τεχνολογία, ότι οι ζωές μας είναι τόσο αναμεμειγμένες μεταξύ της ψηφιακής και της φυσικής ζωής που δεν μπορούμε πραγματικά να τις διαχωρίσουμε. Έχει δίκιο. Αλλά το θέμα είναι βαθύτερο από αυτό.

Το διαδίκτυο ήταν κάποτε ένα μέρος στο οποίο πηγαίναμε. Μέχρι την άνοδο των smartphones και των φθηνών δεδομένων παντού μαζί με την ευρυζωνικότητα, το να συνδεθούμε στο διαδίκτυο ήταν ακριβό και απαιτούσε αρκετές τεχνικές γνώσεις. Αυτό δεν ισχύει πλέον. Έχουμε, όπως πρότεινε πριν λίγα χρόνια η ανθρωπολόγος Amber Case, γίνει ήδη cyborgs. Αν και η Case μας έβλεπε τότε να ζούμε σε δύο διαφορετικούς κόσμους, πράγμα που κατά κάποιον τρόπο και κάναμε. Αλλά δεν είμαστε πλέον.

Ο Jurgenson λέει ότι ο ψηφιακός μας κόσμος κάνει τη ζωή μας πιο πλούσια, και ότι στην πραγματικότητα δεν ζούμε σε δύο διαφορετικούς κόσμους. Ωραία μέχρι εδώ, αλλά μάλλον ξεχνάει κάτι βασικό: τον πρώτο και πιο κλειστό κόσμο μας – αυτόν που παίζει μέσα στο κεφάλι μας.

Σήμερα, πάμε πέρα-δώθε στον ψηφιακό κόσμο χωρίς να το σκεφτόμαστε. Δεν είναι πλέον ένα έξτρα εργαλείο που απλά «συμπληρώνει» τη ζωή μας. Είναι κομμάτι μας, κομμάτι της πραγματικότητας που φτιάχνουμε – ατομικά και συλλογικά. Και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από το πώς η παραπληροφόρηση μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο και σε μεγάλα παιχνίδια, όπως οι εκλογές.

Δεν καθόμαστε να σκεφτούμε πόσο βαθιά έχει μπει το ίντερνετ στη φάση μας. Από το πώς δίνουμε tip στο delivery μας μέχρι το πώς στήνεται η γεωπολιτική. Κι όμως, ακόμα μιλάμε για «επιδημία μοναξιάς». Γιατί;

Ίσως το πρόβλημα να μην είναι η τεχνολογία αυτή καθαυτή, αλλά οι ιστορίες που λέμε – στον εαυτό μας και στους άλλους. Ξέρουμε τι είμαστε, τελικά; Μηχανές παραγωγής ιστοριών. Είτε γράφουμε ένα βιβλίο, είτε μια τραγούδι, είτε γράφουμε κώδικα είτε φτιάχνουμε ένα λογισμικό, η διαδικασία είναι η ίδια: παίρνουμε πληροφορίες, τις αναμασάμε και φτύνουμε κάτι καινούργιο. Από ποίηση μέχρι πολιτική, όλα ιστορίες είναι. Και εδώ ακριβώς είναι το παιχνίδι: οι ιστορίες που διαλέγουμε να πούμε, είναι αυτές που διαμορφώνουν το πώς βλέπουμε τον κόσμο – και τελικά, τον ίδιο μας τον εαυτό.

Οι ιστορίες που λέγαμε από πάντα μεταξύ μας έφτιαξαν θρησκείες, φιλοσοφίες, θεωρίες. Μέσα απ’ αυτές γεννήθηκαν οι κουλτούρες μας – τα πρότυπά μας, οι παραδόσεις μας, ακόμα και οι συμπεριφορές μας. Μας έμαθαν τι σημαίνει έθνος, πώς να οργανώνουμε κοινωνίες, πώς να κυβερνάμε. Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, αυτές οι ιστορίες ταξίδευαν αργά. Ήθελε χρόνο να φτάσουν από τη μία γωνιά του κόσμου στην άλλη. Η αλλαγή ήταν αργή, σταθερή, σχεδόν χειροπιαστή.

Από το Zoom στο TikTok: Η πάλη για αληθινές συνδέσεις

Τώρα, οι ιστορίες μας τρέχουν με την ταχύτητα του φωτός, μέσα από καλώδια οπτικών ινών, δορυφόρους, σήματα WiFi και κεραίες κινητής. Το να πούμε μια ιστορία έχει γίνει τόσο εύκολο και τόσο γρήγορο που δεν το προλαβαίνουμε πια. Και δεν λέμε απλά ιστορίες με λέξεις. Τώρα έχουμε εικόνες, βίντεο, memes. Πριν την ψηφιακή εποχή, κάθε μέσο είχε τη δική του «αύρα»: οι εφημερίδες έβαζαν τον εγκέφαλό σου σε mode σκέψης, τα ραδιόφωνα σε έκαναν να φαντάζεσαι, η τηλεόραση σου έδειχνε τις δικές της εικόνες. Είχες χρόνο να τα επεξεργαστείς, να κουβεντιάσεις, να καταλάβεις.

Σήμερα; Ο χρόνος και ο χώρος έχουν «συμπιεστεί». Οι ιστορίες πέφτουν πάνω μας βροχή, και πολλοί από εμάς απλά δεν έχουμε τα κατάλληλα φίλτρα για να ξεχωρίσουμε την ουσία από τον θόρυβο. Δεν διαβάζουμε άρθρα – τσεκάρουμε τίτλους και βγάζουμε συμπέρασμα. Τα πάντα είναι μικρά κομμάτια πληροφορίας: ένα βίντεο 90 δευτερολέπτων, ένα tweet, ένα μήνυμα.

Είναι λες και μας σερβίρουν τον κόσμο σε fast-food μερίδες, κι εμείς απλά καταπίνουμε χωρίς να μασάμε. Δεν υπάρχει πια χώρος να σκεφτείς, να συζητήσεις, να νιώσεις. Υπάρχει μόνο αυτό το ατελείωτο feed, που δεν λέει να σταματήσει.

Όταν προσπαθούμε να κουβαλήσουμε όλα όσα έχουμε δει και ζήσει στον πραγματικό κόσμο, να τα χωρέσουμε σε μια αφήγηση που να βγάζει νόημα, κάπου το χάνουμε. Δεν μπορούμε πάντα να φτιάξουμε μια ιστορία που να έχει συνοχή – ή τουλάχιστον να είναι κατανοητή από όσους ζούμε μαζί στον πραγματικό κόσμο. Κι αν βρούμε κάποιους που σκέφτονται όπως εμείς, το κάνουμε μέσα από memes και TikTok κλιπάκια. Αλλά το να κάτσουμε να σκεφτούμε αυτές τις ιστορίες πιο βαθιά; Αυτό σχεδόν δεν υπάρχει. Γιατί; Επειδή νιώθουμε ότι δεν έχουμε χρόνο.

Εδώ ακριβώς μπαίνει και η παραπληροφόρηση. Φαντάσου να ρίχνεις καυτερή σάλτσα σε μια ήδη ανακατεμένη σαλάτα πληροφοριών που τρώμε καθημερινά. Το αποτέλεσμα; Μια χαοτική κατάσταση, όπου δεν μπορούμε καν να δούμε ο ένας τον άλλον καθαρά μέσα σε αυτόν τον «κήπο» της παραπληροφόρησης.

Εικονογράφηση: @artificial_vandalism / Olafaq

Πλέον, τόσες πολλές απόψεις μπορούν να υπάρχουν ταυτόχρονα σε ένα μικρό δωμάτιο ανθρώπων. Βλέπεις οικογένειες να χωρίζουν για θέματα πολιτικής συμπάθειας, κοινότητες να διαλύονται, χώρες να διχάζονται. Και την ίδια στιγμή, χτίζουμε σχέσεις-φούσκες με άτομα από διαδικτυακές ομάδες που δεν γνωρίζουμε από κοντά καν. Αυτές οι παρα-κοινωνικές σχέσεις όμως, όσο cool κι αν φαίνονται, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις αληθινές αλληλεπιδράσεις. Αυτές τις στιγμές στην πραγματική ζωή, που χτίζουν ουσιαστικούς δεσμούς. Γιατί όσο συνδεδεμένοι κι αν είμαστε online, αν λείπει η ανθρώπινη επαφή, κάτι λείπει από το παζλ.

Όταν συνειδητοποιούμε ότι δεν μπορούμε εύκολα να συνδεθούμε με άλλους, κλεινόμαστε στον εαυτό μας. Και ναι, κάποιοι βρίσκουν μια παρηγοριά στις καθαρά ψηφιακές σχέσεις. Αλλά βαθιά μέσα μας, όλοι θέλουμε λίγη ανθρώπινη επαφή. Και να η απόδειξη: όλο και περισσότερες online κοινότητες, όσο μεγαλώνουν, κανονίζουν meetups στον πραγματικό κόσμο. Είτε είναι κάτι υβριδικό είτε εντελώς offline, μπλέκουν τον ψηφιακό κόσμο με την πραγματική ζωή. Γιατί όσο κι αν το ίντερνετ βοηθάει, η ανάγκη για ανθρώπινη σύνδεση θα είναι πάντα αναγκαία.

Όσο για την τεχνολογία, ας μην τρελαθούμε. Καμία τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη. Εμείς αποφασίζουμε το τι, το πώς και το γιατί τη χρησιμοποιούμε. Τεχνολογίες επικοινωνίας μπορούν να σταθούν χωρίς εμάς; Ναι, σαν άδεια κουφάρια. Οι αλγόριθμοι; Ούτε που ξέρουν τι φτιάχνουν. Ούτε καν αυτή η πολυδιαφημισμένη Τεχνητή Νοημοσύνη. Μηχανές είναι, που εκτελούν εντολές. Ανόητοι μαθηματικοί αλγόριθμοι που απλά κάνουν ό,τι τους λέμε.

Κι έτσι μένουμε μόνοι. Όχι γιατί φταίει η τεχνολογία, αλλά γιατί δεν είμαστε σίγουροι πώς να διαχειριστούμε όλες τις πληροφορίες που μας χτυπούν καθημερινά. Ο εγκέφαλός μας κάνει ζογκλερικές μανούβρες στο σκοτάδι μεταξύ ιδεών, μικρών δόσεων ντοπαμίνης και της σύγκρουσης που προκαλούν τόσες πολλές ιδέες με τις παραδόσεις και τα πιστεύω μας. Και κάπου εκεί, χανόμαστε.

Αυτό μας αφήνει μερικές φορές να δυσκολευόμαστε να μάθουμε πώς να σχετιζόμαστε με τους άλλους γύρω μας στον φυσικό κόσμο. Δεν φταίνε οι τεχνολογίες, φταίει ο εγκέφαλός μας που προσπαθεί να βρει έναν νέο τρόπο λειτουργίας σε τρεις διαφορετικούς κόσμους που είναι όλο και πιο αλληλένδετοι. Διανύουμε μια εποχή σημαντικών παγκόσμιων αλλαγών, που σε μεγάλο βαθμό οφείλονται στη διαθεσιμότητα τεράστιων ποσοτήτων πληροφοριών και στη συνεχή δημιουργία νέων ιστοριών για το πώς βλέπουμε τον κόσμο μας. Μπορούμε λοιπόν να το διορθώσουμε κάπως αυτό;

Πώς μας έκανε η τεχνολογία συνδεδεμένους αλλά μόνους

Οι άνθρωποι είναι οι απόλυτοι survivors. Είμαστε φτιαγμένοι για να προσαρμοζόμαστε, και αυτός είναι βασικά ο λόγος που έχουμε καταφέρει να κυριαρχήσουμε ως είδος. Και για να το κάνουμε, χρησιμοποιούμε αυτό που πάντα μας έβγαζε ασπροπρόσωπους: τον πολιτισμό μας. Όσο οι κοινωνίες μας αλλάζουν – και μάλιστα συχνά με σκληρό και απρόβλεπτο τρόπο, όπως μια επιδημία μοναξιάς – εμείς πάντα βρίσκουμε τρόπους να αντεπεξέλθουμε. Γιατί έτσι είμαστε: γεννημένοι να παίζουμε με τα δεδομένα και να βρίσκουμε λύσεις.

Η Amber Case είναι από τους λίγους που έχουν μπει στα βαθιά αυτής της κατάστασης. Παρόλο που δεν το περιγράφει ακριβώς ως το «πρόβλημα των τριών κόσμων», έχει χτίσει το Ινστιτούτο Calm Tech, έναν οργανισμό που προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει αυτή την τρέλα. Μιλάμε για έναν από τους πρώτους που αναγνωρίζουν την πολυπλοκότητα του κόσμου μας – αυτού του κόσμου που έχει κάνει τον χρόνο και τον χώρο να καταρρεύσουν μέσα σε ένα τεράστιο πληροφοριακό χάος.

Ερευνητικά δεδομένα στηρίζουν αυτό το πρόβλημα: Μελέτες δείχνουν ότι η υπερσύνδεση αυξάνει τα επίπεδα στρες και μειώνει την ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε, να αναλύουμε, ακόμα και να χαλαρώνουμε. Αυτό που ζούμε δεν είναι απλά τεχνολογική πρόοδος – είναι μια κοινωνική και γνωστική αναταραχή.

Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε: Δεν είμαστε δέσμιοι αυτού του συστήματος. Μπορούμε να πάρουμε πίσω τον χρόνο μας. Να σταματήσουμε το τρελό scroll, να δώσουμε στον εαυτό μας χρόνο και χώρο για να σκεφτούμε. Και ξέρετε ποιο είναι το πιο τρελό; Το πόσο λίγη πληροφορία χρειάζεσαι για να επανέλθεις, για να καταλάβεις πού βρίσκεσαι μέσα σε αυτό το χάος.

Το «πρόβλημα των τριών κόσμων» μας είναι το αποτέλεσμα του να ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα όρια του χρόνου και του χώρου έχουν ισοπεδωθεί μέσα σε μια σφαίρα πληροφοριών. Όμως, ο εγκέφαλός μας είναι προγραμματισμένος να παλεύει. Το θέμα είναι να του δώσουμε μια ευκαιρία.

 

➥ Διαβάστε ακόμα: Το «Ευαγγέλιο του Κώδικα» και η τεχνολογία ως μια νέα πανίσχυρη θρησκεία