Τους τελευταίους μήνες το φαινόμενο της βιντεοσκόπησης ανθρώπων εν αγνοία τους έχει ξεφύγει. Στην αρχική σελίδα (For You Page) του πρέπει να μου έχουν εμφανιστεί τουλάχιστον 80 βίντεο από Έλληνες δημιουργούς, οι οποίοι δε δίστασαν να ανοίξουν την κάμερά τους, να σηκώσουν το κινητό, να πατήσουν το κουμπί της εγγραφής, να το επεξεργαστούν και στη συνέχεια φαντάζομαι χωρίς ενδοιασμούς, να το ανέβασoυν στη δημοφιλή πλατφόρμα. Στην εξίσωση δε θα βάλω αυτά του εξωτερικού γιατί πρέπει να είναι χιλιάδες.

Αυτά τα βίντεο, λοιπόν, μου ξύπνησαν μνήμες από τη δεκαετία του 2000. Τότε, σε κεντρικό δελτίο ειδήσεων, πρωινές και μεσημεριανές εκπομπές (της ελληνικής τηλεόρασης φυσικά) παρουσίαζαν στιγμιότυπα διασήμων σε ιδιωτικές στιγμές που είχαν τραβήξει κρυφά για να κάνουν νούμερα. Και έκαναν. Μεγάλο μέρος της θεματολογίας τους μάλιστα βασιζόταν σε αυτό το περιεχόμενο.

Φίλες και φίλοι καλησπέρα. Σήμερα θα μάθουμε που έφαγε πασίγνωστος Έλληνας τραγουδιστής, ποιος είναι ο νέος έρωτας μιας νεαρής ηθοποιού και γιατί είχε νεύρα καθώς περπατούσε στην Κηφισιά γνωστή παρουσιάστρια». Αυτός θα μπορούσε να είναι ένας πρόλογος οποιασδήποτε εκπομπής εκείνης της εποχής. Ευτυχώς τα πράγματα κάπως έχουν αλλάξει μετά από 15 χρόνια.

Ωστόσο, σε αυτά τα 15 χρόνια, αν και αυτό το φαινόμενο άρχισε να υποχωρεί αργά και σταθερά από τη τηλεόραση, γνώρισε μεγάλη άνθιση κυρίως στο Instagram και λιγότερο στο YouTube -λόγω των αυστηρών κανόνων περί ορθής χρήσης του περιεχομένου. Οι δημιουργοί των βίντεο χρησιμοποιούσαν τους περαστικούς για να προσελκύσουν κοινό και να αυξήσουν τους ακολούθους τους όπως και γινόταν.

Ο διαιωνισμός της νοοτροπίας της κλειδαρότρυπας έφτασε και στο TikTok, το οποίο είναι η μόνη πλατφόρμα που την ενθαρρύνει τόσο πολύ. Μπορεί αρχικά να ανέβαιναν όσο επί το πλείστον χορευτικά βιντεάκια, αλλά αυτό ξεκίνησε να αλλάζει με τα storytime (αφηγήσεις ιστοριών), πολλά από τα οποία αναφέρονται σε πρώην σχέσεις, φιλίες, προδοσίες και γενικά σε θέματα πιο προσωπικά, τα οποία μπορούν παρακολουθούνται για να καλυφθεί η δίψα του κουτσομπολιού.

Αντί να σταματήσει αυτή η δίψα και επιτευχθεί ο κορεσμός, τελικά μεγάλωσε με εργαλεία επεξεργασίας όπως το ράψιμο, το ντουέτο ή την αναζήτηση που εμφανίζεται κάποιες φορές πάνω από τα σχόλια. Με αυτά δημιουργούνται τα βίντεο-απαντήσεις, που δίνουν τη δυνατότητα στους θεατές να παρακολουθήσουν το εκτυλισσόμενο δράμα από την αρχή μέχρι το τέλος από όλες τις πλευρές χωρίς ξοδέψουν το χρόνο τους ψάχνοντας τα κομμάτια της ιστορίας. Το TikTok προσφέρει ολοκληρωμένο παζλ προκειμένου τους θεατές να ικανοποιήσουν την επιθυμία τους μάθουν τι συνέβη και στο τέλος να αποφασίσουν ποιος έχει δίκιο, καθώς και τους δημιουργούς οι οποίοι μπορούν να γίνουν “διαδικτυακοί σταρ” με ένα μόνο βίντεο. Ο αριθμός των ακολούθων δεν έχει καμία σημασία, αυτό που έχει είναι να σε αγαπήσει ο αλγόριθμος.

Σε αυτές τις απαντήσεις πολύ συχνά παρακολουθούμε και ανθρώπους οι οποίοι έχουν βιντεοσκοπηθεί εν αγνοία τους και χρησιμοποιούνται ως επιχείρημα για να ενισχύσουν οι δημιουργοί την ιστορία που μοιράστηκαν με το κοινό. Άλλες φορές μπορεί να αποκαλύπτουν κάποιο μυστικό όπως κάνει η Soula Glamorous στο Instagram –έχουμε γράψει για τη συγκεκριμένη περσόνα  στο Olafaq– ή απλά μπορεί να ανεβάσουν το βίντεο, επειδή ξέρουν ότι θα έχει απήχηση.

Ο Guardian, το The Verge και το Vice, σύμφωνα με το Vox, έχουν κάνει έκκληση στους χρήστες να σταματήσουν να τραβάνε βίντεο αγνώστους, ενώ το BuzzFeed βάφτισε το φαινόμενο με το όνομα: «πανοπτικό περιεχόμενο». Η ιδέα του πανοπτικού ξεκίνησε ως έργο αρχιτεκτονικής, το πανοπτικό επιτρέπει σε έναν φύλακα να παρατηρεί τους ενοίκους χωρίς οι επιβάτες να γνωρίζουν εάν παρακολουθούνται ή όχι. Στη ψηφιακή εποχή μπορούμε να το ορίσουμε ως την απειλή παρακολούθησης από κάποια κάμερα και τους αόρατους διαδικτυακούς χρήστες.

Κάθε τέτοιο βίντεο είναι σαν ένα reality μόνο που οι βιντεοσκοπημένοι δεν έχουν δώσει τη συγκατάθεσή τους για να μετατραπούν σε περιεχόμενο.

Ρωτήστε οποιονδήποτε εάν θα τον πείραζε όταν θα έβλεπε τον εαυτό του δημοσιευμένο στο διαδίκτυο σε μία προσωπική στιγμή, το πιο πιθανό θα ήταν να μην το έπαιρνε και πολύ καλά και να προχωρούσε αναφορές του βίντεο ή ακόμα και σε καταγγελία στη δίωξη ηλεκτρονικού εγκλήματος.

Παρόλα αυτά, τα «πανοπτικά βίντεο» συνεχίζουν να πουλάνε συγκεντρώνοντας εκατομμύρια προβολές, ενώ στα σχόλια οι χρήστες εκφέρουν την άποψή τους επί του εκάστοτε θέματος, επικροτώντας ουσιαστικά αυτή την πράξη.

Πρόκειται για μία μη συναινετική ηδονοβλεψία, η οποία ταΐζει την όρεξη των χρηστών για παρακολούθηση ανθρώπων τους οποίους βλέπουν να ντρέπονται, να ερωτοτροπούν και να γελοιοποιούνται δημοσίως.

Ένας πρόδρομος αυτού του φαινομένου ήρθε 15 χρόνια πριν, το 2009. Τότε, εμφανίστηκε το ιστολόγιο People of Walmart το οποίο εστίαζε στο χλευασμό των πελατών βάσει των στυλιστικών τους επιλογών (δεν αποτελεί έκπληξη το ότι μεγάλο μέρος του χιούμορ βασιζόταν σε ταξικά, λιποφοβικά και τρανσφοβικά στερεότυπα). Στην ελληνική τηλεόραση υπάρχει εκπομπή με παρόμοιο concept, η οποία είναι ιδιαίτερα δημοφιλής.

Στη συνέχεια παρόμοιοι λογαριασμοί άρχισαν να εμφανίζονται και στο Instagram. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο λογαριασμός Subway Creatures, με σχεδόν 3 εκατομμύρια ακόλουθους, στον οποίο συλλέγουν εικόνες περίεργων ανθρώπων και καταστάσεων από το μετρό της Νέας Υόρκης.

Όλοι αυτοί οι λογαριασμοί έχουν έναν κοινό στόχο: να διασκεδάσουν τους χρήστες με το να παρακολουθούν ανθρώπους που δεν γνωρίζουν ότι τους τραβάνε βίντεο.

Αυτό συμβαίνει και σήμερα. Πριν μερικούς μήνες μου εμφανίστηκε ένα βίντεο στο οποίο ο δημιουργός του ήταν εντός ενός συρμού του ηλεκτρικού στο σταθμό του Αγίου Ελευθερίου και καθώς γινόταν η επιβίβαση, κάποιος άνθρωπος σκόνταψε και έπεσε. Μετά από λίγα δευτερόλεπτα ο δημιουργός τον πλησίασε και τον βοήθησε να σηκωθεί. Όλο αυτό το σκηνικό ανέβηκε στο TikTok και επειδή ήταν εμφανές ότι ο λόγος της δημοσίευσης του βίντεο ήταν επιβράβευση της πράξης από τους χρήστες, τελικά το μόνο που έλαβε ήταν οι αποδοκιμασίες τους. Δυστυχώς, αν και το έψαξα, δεν μπόρεσα να το βρω σήμερα.

Αυτή πρέπει να ήταν η πρώτη φορά που είδα τους χρήστες να γράφουν σχόλια περί ανηθικότητας, αν και αυτά δεν αναφερόντουσαν τόσο στη παράνομη βιντεοσκόπηση, όσο στις επιδιωκόμενες από τον δημιουργό επευφημίες.

Ακόμα κι αν όλοι μας ξέρουμε πολύ καλά ότι είναι ανήθικο να ανεβάζεις κάποιον χωρίς τη συγκατάθεσή του, φαίνεται ότι το συγκεκριμένο φαινόμενο έχει κανονικοποιηθεί. Αυτή η αίσθηση ξεκίνησε από τη τηλεόραση, συνεχίστηκε από το Instagram και το YouTube και τώρα που έφτασε στο TikTok μάλλον είναι αποδεκτό.

Η κουλτούρα της κλειδαρότρυπας καλλιεργείται εδώ και χρόνια και οι τηλεθεατές που πλέον έχουν μετατραπεί σε χρήστες έχουν συνηθίσει να βλέπουν τέτοιο περιεχόμενο, το οποίο έχει γίνει μέρος της διασκέδασής τους τα τελευταία 20 χρόνια. Ακόμα κι αν ήθελαν να ξεφύγουν από αυτό κάνοντας zapping, πάλι θα έπεφταν πάνω σε αυτό.

Βέβαια, με την έξαρση της βίας, των περιστατικών παρενόχλησης και των τροχαίων ατυχημάτων, πλέον η κινηματογράφηση έχει αναχθεί σε απαραίτητο μέτρο προστασίας και ένα ισχυρό πειστήριο για τις αρχές. Ας μην ξεχνάμε ότι τα βίντεο που καταγγέλλουν ρατσιστικές επιθέσεις και παρενόχληση κατάφεραν να ανοίξουν σημαντικές συζητήσεις και να υπογραμμίσουν ότι τέτοιες συμπεριφορές είναι μη αποδεκτές από το σύνολο της κοινωνίας, αλλά και καταδικαστέες.

Τι αναφέρει ο νόμος

Η μαγνητοφώνηση ή βιντεοσκόπηση (παγίδευση) συνομιλίας ακόμη και μέσω κινητού τηλεφώνου, χωρίς τη συναίνεση του συνομιλητή, αποτελεί κακούργημα και τιμωρείται με κάθειρξη έως 10 έτη, αλλά δεν υπάρχει αδίκημα παραβίασης απορρήτου των επικοινωνιών όταν καταγράφονται φράσεις απειλητικές, εξυβριστικές κ.λπ. ή όταν η καταγραφόμενη συνομιλία γίνεται δημόσια.<

Σύμφωνα με τις συνταγματικές επιταγές, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και την ποινική νομοθεσία, η ελεύθερη επικοινωνία του ατόμου και η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του αποτελούν προστατευόμενα αγαθά.

Ετσι, όποιος «αθέμιτα παρακολουθεί με ειδικά τεχνικά μέσα ή αποτυπώνει σε υλικό φορέα προφορική συνομιλία μεταξύ τρίτων ή αποτυπώνει σε υλικό φορέα μη δημόσια πράξη άλλου, τιμωρείται με κάθειρξη μέχρι 10 ετών.

Αντίθετα, δεν είναι παράνομη, αλλά επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση, η μαγνητοφώνηση και μαγνητοσκόπηση, όπως και η χρήση του περιεχομένου τους, όταν υπάρχουν λόγοι δημοσίου συμφέροντος που αφορούν «την πρόληψη τελέσεως εγκλημάτων, την προστασία εννόμου συμφέροντος το οποίο είναι υπέρτερο της προστασίας της ελεύθερης επικοινωνίας και της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, όπως της τιμής και της ελευθερίας.

Η βιντεοσκόπηση αγνώστων για ψυχαγωγικούς λόγους, αν και αυτό απαγορεύεται από τον νόμο, οι χρήστες τον αγνοούν και συνεχίζουν να ανεβάζουν χωρίς κανένα ενδοιασμό αυτό το περιεχόμενο.

Άλλωστε αυτό συμφέρει τόσο τους δημιουργούς που κερδίζουν δημοφιλία, αναγνώριση και εν δυνάμει χρήματα, αλλά και τη πλατφόρμα του TikTok η οποία πλουτίζει ανενόχλητη δίνοντας συγκατάθεση σε ανήθικο περιεχόμενο.

Ακόμα κι αν κάποιος ενοχληθεί βλέποντας τον εαυτό του ανεβασμένο στο διαδίκτυο, το πιο πιθανό είναι να μην κινήσει τη νομική διαδικασία, αφού είναι μία αρκετά χρονοβόρα και κοστοβόρα υπόθεση.

Όμως αυτό που μπορεί να κάνει και αυτός, αλλά και όλοι εμείς είναι να ασκήσουμε πίεση κάνοντας αναφορές σε αυτά τα βίντεο. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να σταματήσουμε τη κερδοφορία της πλατφόρμας από αυτούς τους λογαριασμούς. Μόνο έτσι θα περιορίσουμε την επιβαλλόμενη κουλτούρα της κλειδαρότρυπας.