Είναι μια ερώτηση που έχει φέρει σε αντιπαράθεση επιστήμονες, γονείς, παιδαγωγούς και φιλοσόφους εδώ και δεκαετίες, ίσως και αιώνες. Τελικά μπορεί να μην έχει μία απάντηση. Γιατί η νοημοσύνη δεν είναι ένας αριθμός σε ένα τεστ, δεν είναι ούτε μια λέξη που φυτεύεται στην ταυτότητα ενός παιδιού σαν ετικέτα, είναι κάτι πιο λεπτό, πιο ρευστό, πιο ανθρώπινο. Γεννιέται άραγε κανείς έξυπνος ή γίνεται; 

Ο δείκτης IQ, εκείνο το περιβόητο γράμμα “g” που επινόησε κάποτε ο Spearman για να μετρήσει τη γενική νοημοσύνη παραμένει αμφισβητούμενος. Δεν είναι λίγοι αυτοί που αμφιβάλλουν ακόμη και για το αν αποτελεί ουσιαστικό εργαλείο μέτρησης κι όμως ο κόσμος εξακολουθεί να στέκεται μπροστά του σαν μπροστά σε καθρέφτη: άλλοι με θαυμασμό, άλλοι με φόβο, άλλοι με ντροπή. 

Μα ίσως το σημαντικότερο να μην είναι η καταγωγή της ευφυΐας, αλλά η κατεύθυνσή της. Όχι το που ξεκινά, αλλά πως ταξιδεύει, γιατί ακόμα κι ο καλύτερος κινητήρας δεν θα φτάσει πουθενά αν δεν υπάρχει οδηγός ή δρόμος. Το μυαλό, όσο ισχυρό κι αν είναι στη «βάση» του, δεν αποδίδει χωρίς συνθήκες που το τροφοδοτούν. 

Κανείς δεν μίλησε ποτέ για έναν νομπελίστα που κατάπιε γνώσεις με το κουτάλι. Οι εξαιρετικοί νου δεν καλλιεργήθηκαν με παθητική κατανάλωση. Αντίθετα διαμορφώθηκαν μέσα από συνήθειες, από την περιέργεια, την επανάληψη, την επιμονή, τις αποτυχίες. 

Η μάθηση δεν είναι η πράξη της απομνημόνευσης. Δεν είναι κάτι που γίνεται με τη βία. Λειτουργεί καλύτερα όταν ο νους δοκιμάζεται. Όταν το άγνωστο αναμειγνύεται με το γνώριμο. Όταν το διάβασμα συναντά την ερώτηση. Όταν τα θέματα εναλλάσσονται και δεν σερβίρονται με σειρά. Είναι σαν τη γυμναστική, όσο πιο δύσκολη η άσκηση, τόσο πιο αποτελεσματική. 

Κι αν κάποιος αναρωτηθεί για τις σύγχρονες συνήθειες, ας σκεφτεί μόνο το εξής: τα podcasts, όσο ελκυστικά κι αν είναι δε ξεπερνούν σε αποδοτικότητα την ανάγνωση. Το εύκολο δεν είναι πάντα αποτελεσματικό. Ό,τι φαίνεται ότι “ρέει” δε σημαίνει ότι μένει. Η γνώση για να ριζώσει πρέπει να περάσει μέσα από κόπο. 

Υπάρχουν και τεχνικές: το «chunking», η ομαδοποίηση της πληροφορίας. Ή το παλιό, αρχαίο “μνημονικό παλάτι” που κάνει τη μνήμη να ανθίζει σαν ομιλία αρχαίου ρήτορα. Αλλά και πέρα από τις τεχνικές, η ευφυΐα χρειάζεται ένα σώμα που κινείται, έναν εγκέφαλο που δεν κάθεται ακίνητος όλη μέρα, αλλά σκέφτεται περπατώντας, αναπνέοντας, συναντώντας. 

Ο άνθρωπος έγινε έξυπνος όχι επειδή κάθισε μεθοδικά απέναντι από ένα τραπέζι, αλλά γιατί εξερεύνησε τον κόσμο, έκανε λάθη, βρήκε πρότυπα, τα έσπασε. Η σκέψη προήλθε από την περιέργεια και την επαφή. Η νοημοσύνη δεν γεννήθηκε στα σχολικά έδρανα, αλλά στα μονοπάτια που ακολούθησε από ένστικτο. 

Και γι’ αυτό το λόγο οι πιο οξυδερκείς άνθρωποι είναι εκείνοι που εξακολουθούν να κάνουν ερωτήσεις. Όχι εκείνοι που μαθαίνουν μηχανικά. Όχι εκείνοι που επιβεβαιώνονται, αλλά εκείνοι που συνεχίζουν να αμφιβάλλουν, που συζητούν, που επιζητούν τον διάλογο. 

Όσο για το σχολείο πόσοι άραγε βγήκαν από εκεί με την εντύπωση πως «δεν είναι αρκετά έξυπνοι»; Δεν ήταν όμως η ευφυΐα τους που έλειπε. Ήταν το σύστημα που δεν ήξερε πως να τη συναντήσει. Πόσα μυαλά δεν άνθισαν ποτέ, απλώς και μόνο επειδή δεν είχαν το κατάλληλο έδαφος; 

Η κοινωνία έμαθε να φοβάται το IQ. Το μετέτρεψε σε ετικέτα και πολλοί το έμαθαν ως απειλή αντί για εργαλείο. Ο δείκτης αυτός όμως, όσο περιοριστικός κι αν είναι δε μας καθορίζει. Αυτό που μας καθορίζει είναι οι πράξεις, οι επιλογές και οι επαναλήψεις μας. Είναι οι διαδρομές που ακολουθούμε μέσα στο μυαλό μας – και στη ζωή μας. 

Γιατί τελικά, η ευφυΐα δεν είναι στατική. Είναι ευάλωτη, εύπλαστη, εύθραυστη και ταυτόχρονα τρομερά ισχυρή, όταν της δώσεις τις κατάλληλες συνθήκες. Δεν εξαρτάται μόνο από τη βιολογία, αλλά και από τη βούληση. Ο άνθρωπος δεν «είναι» έξυπνος. Γίνεται. Γίνεται κάθε μέρα που επιλέγει να μάθει κάτι νέο. Γίνεται κάθε φορά που δίνει νόημα σ’ αυτό που γνωρίζει. Γίνεται όταν δεν σταματά να ρωτά. Όταν αλλάζει. Όταν κινείται. Όταν δεν δέχεται να μείνει στάσιμος. 

Κι αυτό είναι κάτι πολύ πιο σπουδαίο από οποιονδήποτε αριθμό σε ένα χαρτί. 

*Mε στοιχεία από το Psychology Today. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.