Η συμβολή του Φρόιντ στην ψυχανάλυση είναι αδιαπραγμάτευτη. Για την ακρίβεια, μπορεί να είναι ο άνθρωπος με την μεγαλύτερη επιρροή που έχει περάσει ποτέ από το πεδίο της ψυχολογίας. Ωστόσο, πολλοί ειδικοί ψυχικής υγείας, ακαδημαϊκοί και ερευνητές πιστεύουν ότι δεν είχε πάντα δίκιο. Για την ακρίβεια, σχεδόν ποτέ δεν είχε δίκιο. Συγκλονιστικό, το ξέρω. Συχνά επικεντρωνόμαστε στις πιο ακραίες και αβάσιμες πτυχές της φρούδικής θεωρίας. «Φρόιντ; Ποιος Φρόιντ; Αυτός που είπε ότι όλοι κατά βάθος θέλουμε να κάνουμε σεξ με τους γονείς μας»; Ναι, αλλά όχι ακριβώς.

Πολλές από τις ιδέες του δέχονται εδώ και δεκαετίες συνεχή πυρά, εξαιτίας της περιορισμένης και δογματικής φύσης τους και της έλλειψης εμπειρικής υποστήριξης. Εξάλλου, στην ψυχολογία και την ψυχανάλυση σχεδόν όλα είναι θεωρίες, επομένως εκτιμήσεις και όχι απαράβατοι νόμοι, σε αντίθεση με τους κλάδους της φυσικής και των μαθηματικών. Αυτό σημαίνει ότι οι ψυχολογικές θεωρίες είναι απλώς…γνώμες; Σίγουρα όχι. Απλώς, στις μέρες μας στις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές επιστήμες υπάρχουν διαφορετικά πρωτόκολλα και παράμετροι, προκειμένου τα αποτελέσματα να είναι όσο το δυνατόν πιο επιστημονικά ακριβή.

Πέραν του ότι πολλές από τις θεωρίες του δεν αποδεικνύονται επιστημονικά/εμπειρικά, τα υποκείμενα της έρευνάς του (οι πελάτες του) αντιπροσώπευαν μια πολύ μικρή και συγκεκριμένη ομάδα του δυτικού ή και παγκόσμιου πληθυσμού: κυρίως λευκές, εύπορες Αυστριακές γυναίκες.

Πέραν αυτού, όμως, η ψυχολογία όπως και κάθε άλλη επιστήμη, διαρκώς εξελίσσεται και εμπλουτίζεται βάσει των νέων στοιχείων που έρχονται στην επιφάνεια. Όπως και να έχει, είναι φυσιολογικό πάνω από έναν αιώνα μετά, πολλές από τις θεωρίες του Φρόιντ να θεωρούνται ξεπερασμένες και να αποδομούνται.

Η σύγχρονη ψυχολογία υιοθετεί μια πιο πολύπλευρη και συμπεριληπτική προσέγγιση για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των νοητικών διαδικασιών. Αυτό δεν είναι κάτι που συνέβαινε πάντα.

Ας βουτήξουμε, λοιπόν, στο μυαλό του πατέρα της ψυχανάλυσης και ας δούμε ποιες διδασκαλίες του Σίγκμουντ Φρόιντ πρέπει όλοι να “ξεμάθουμε”.

1) Το σύμπλεγμα του Οιδίποδα / της Ηλέκτρας

Σύμφωνα με τη θεωρία του Φρόιντ για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας, τα παιδιά βιώνουν ασυνείδητες σεξουαλικές επιθυμίες για τον γονέα του αντίθετου φύλου. Αναπτύσσουν επίσης εχθρικά συναισθήματα προς τους ομόφυλους γονείς τους.

Το σύμπλεγμα του Οιδίποδα έχει επικριθεί για την υπεραπλούστευση της οικογενειακής δυναμικής. Οι κριτικοί του υποστηρίζουν ότι οι συναισθηματικές προσκολλήσεις και οι συγκρούσεις των παιδιών μέσα στην οικογένεια είναι πολύ πιο περίπλοκες και ποικιλόμορφες από ό,τι υποδηλώνει αυτή η θεωρία.

Μια εναλλακτική εξήγηση στο σύμπλεγμα του Οιδίποδα και της Ηλέκτρας επιχειρεί να περιγράψει η θεωρία της προσκόλλησης. Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, τα παιδιά δένονται με τον έναν γονέα περισσότερο και εκφράζουν ζήλια απέναντι στον άλλον, τον “αντίπαλο” γονέα.

Επίσης, όπως δείχνει και η εμπειρική παρατήρηση, τα παιδιά συνήθως περνούν από στάδια προσκόλλησης και ταύτισης και με τους δύο γονείς, και αυτές οι διαδικασίες δεν είναι απαραίτητα ενδεικτικές σεξουαλικών επιθυμιών ή συγκρούσεων. Εσείς τι πιστεύετε;

2) Φθόνος του πέους και άγχος ευνουχισμού

Ενώ οι θεωρίες και οι απόψεις του Φρόιντ ευθυγραμμίζονται με τη βικτωριανή εποχή, οι ειδικοί σήμερα υπογραμμίζουν την απίστευτα σεξιστική φύση μεγάλου μέρους της φροϋδικής θεωρίας. Μεγάλο μέρος της δουλειάς του κατηγορούσε τις μητέρες για τα προβλήματα των παιδιών τους και υποστήριζε ότι η θηλυκότητα ήταν κατώτερη της αρρενωπότητας. Παρόλαυτά, εκπαίδευσε και υποστήριξε την κόρη του, Άννα, η οποία στη συνέχεια έγινε ψυχαναλύτρια και ήταν αντίθετη στην ιδέα ότι η υστερία ήταν ένα γυναικείο φαινόμενο. Επιπλέον, στο μεταγενέστερο έργο του παραδέχτηκε κι ο ίδιος ότι δεν κατανοούσε τη γυναικεία σεξουαλικότητα.

Ο φθόνος του πέους είναι ένα στάδιο της γυναικεία ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη, σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία, στο οποίο τα νεαρά κορίτσια βιώνουν άγχος όταν συνειδητοποιούν ότι δεν θα έχουν πέος. Ο Φρόιντ θεώρησε αυτή τη συνειδητοποίηση μια καθοριστική στιγμή σε μια σειρά από μεταβάσεις προς μια ώριμη γυναικεία σεξουαλικότητα. Στη φροϋδική θεωρία, το στάδιο του φθόνου του πέους ξεκινά τη μετάβαση από την προσκόλληση στη μητέρα, στον ανταγωνισμό με τη μητέρα για την προσοχή και τη στοργή του πατέρα. Αντιστοίχως, η συνειδητοποίηση του νεαρού αγοριού ότι οι γυναίκες δεν έχουν πέος πιστεύεται ότι οδηγεί σε άγχος ευνουχισμού.

Η ιδέα του Φρόιντ για τον “φθόνο του πέους” για τα κορίτσια και το “άγχος ευνουχισμού” για τα αγόρια έχει επικριθεί για την ενίσχυση των στερεοτύπων του φύλου. Για κάποιο λόγο, η θεωρία αυτή παρέμεινε ζωντανή στην ποπ κουλτούρα πολύ περισσότερο από ότι θα έπρεπε. Σήμερα απορρίπτουμε την ιδέα ότι η γυναικεία σεξουαλικότητα μπορεί να οριστεί μόνο σε σχέση με τον άντρα (κι αντιστρόφως).

Στην ακαδημαϊκή της εργασία “Women and Penis Envy” (1943), η Clara Thompson αναδιατύπωσε τον φθόνο του πεόυς ως “κοινωνικό φθόνο” για τα έμφυλα προνόμια του αντρικού φύλου, μια κοινωνιολογική απάντηση στη γυναικεία υποταγή υπό την πατριαρχία.

Αλλά όπως και οι περισσότερες από τις θεωρίες του Φρόιντ, έτσι και αυτή, στερείται εμπειρικής υποστήριξης.  Αυτό είναι ένα μεγάλο ζήτημα στις μέρες μας, αφού η σύγχρονη ψυχολογία έχει μεγαλύτερη εστίαση σε πρακτικά στοιχεία για να υποστηρίξει θεωρίες και έννοιες. Αναγνωρίζει επίσης ότι η ταυτότητα φύλου και η ανάπτυξη επηρεάζονται από ένα ευρύ φάσμα παραγόντων πέρα ​​από τα φυσικά χαρακτηριστικά (βλ. γεννητικά όργανα).

Μακάρι να μπορούσαμε να εξηγήσουμε τα πράγματα τόσο εύκολα όσο πρότεινε ο Φρόιντ.

3) Η υπεροχή του σεξουαλικού κινήτρου

Με αυτή τη θεωρία, ο Φρόιντ τονίζει και πάλι υπερβολικά απλοϊκά τα σεξουαλικά ένστικτα ως την κεντρική κινητήρια δύναμη πίσω από οποιδήποτε ανθρώπινη συμπεριφορά. Η σεξουαλικότητα είναι αναμφίβολα απαραίτητη και σημαντική για την ανθρώπινη ζωή. Όμως, η μονοδιάστατη προσπάθεια σύνδεσης των ανθρώπινων ενεργειών και κινήτρων με τις σεξουαλικές επιθυμίες, υπεραπλουστεύει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Γι’ αυτό η θεωρία του Φρόιντ για την υπεροχή του σεξουαλικού κινήτρου έχει επίσης δεχτεί έντονη κριτική και σκεπτικισμό από τη σύγχρονη ψυχολογία. Πλέον γνωρίζουμε ότι όλοι οι άνθρωποι παρακινούμαστε από μια σύνθετη αλληλεπίδραση βιολογικών, κοινωνικών, γνωστικών και πολιτισμικών παραγόντων. Ναι, το σεξ και η σεξουαλικότητα είναι σημαντικοί παράγοντες στη ζωή και τη συμπεριφορά μας. Όχι, δεν είναι ούτε οι μόνοι ούτε οι σημαντικότεροι.

4) Ασυνείδητο κίνητρο

Ενώ η έννοια του ασυνείδητου παραμένει σχετική στην ψυχολογία, οι ειδικοί έχουν επικρίνει συγκεκριμένα τις ιδέες του Φρόιντ για τις ασυνείδητες επιθυμίες και συγκρούσεις, επειδή -πείτε το μαζί μου- είναι δύσκολο να αποδειχτούν εμπειρικά.

Για παράδειγμα, η θεωρία του Φρόιντ συχνά παθολογούσε φυσιολογικές ανθρώπινες συμπεριφορές αποδίδοντάς τις σε λανθάνουσες σεξουαλικές συγκρούσεις κι επιθυμίες-ταμπού. Αυτού του είδους η επισήμανση οδηγεί ενδεχομένως σε περιττό στιγματισμό και παρανόηση των άλλων και του τρόπου συμπεριφοράς τους.

Για παράδειγμα, η αντίληψή του για τη “στοματική καθήλωση” (oral fixation) πρότεινε ότι συνήθειες όπως το δάγκωμα των νυχιών ή το κάπνισμα θα μπορούσαν να αποδοθούν σε ανεπίλυτες συγκρούσεις κατά το στοματικό στάδιο της ανάπτυξης. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τέτοιες συμπεριφορές βρίσκονται εντός του εύρους των τυπικών ανθρώπινων συμπεριφορών.

5) Ανάλυση ονείρων

To 1900 ο Φρόιντ παρακολούθησε για 11 εβδομάδες μια ασθενή του, τη Ντόρα. Είχε διαγνωστεί με υστερία και απώλεια φωνής. Οι γονείς της Ντόρα δεν ήταν ένα αγαπημένο ζευγάρι. Οικογενειακοί τους φίλοι ήταν ο Κύριος και η Κυρία Κ. Τελικά, ο Φρόιντ συμπέρανε πως η Ντόρα διατηρούσε σχέση με τον Κύριο Κ, μυστικά από όλους. Για την ακρίβεια είχε ερωτική επιθυμία για τον Κύριο Κ, την Κυρία Κ και τον πατέρα της (ε για Φρόιντ μιλάμε). Μια από τις μεθόδους που χρησιμοποίησε ήταν η ανάλυση ονείρων. Σε ένα όνειρο η νεαρή είχε δει πως το σπίτι της είχε πιάσει φωτιά κι ενώ ο πατέρας τους προσπαθούσε να τους βγάλει όλους έξω, η μητέρα της ήθελε να σώσει της κοσμηματοθήκη.

Όπου κοσμηματοθήκη = παρθενιά. Από πού προκείπτει αυτό; Στα λόγια μου έρχεστε.

Ο Φρόιντ πίστευε πολύ ότι τα όνειρα παρείχαν διορατικότητα σε ασυνείδητες επιθυμίες και συγκρούσεις. Αυτή ήταν μια νέα και ενδιαφέρουσα ιδέα εκείνη την εποχή. Ο Φρόντ εισήγαγε την ιδέα ότι τα όνειρα περιέχουν συμβολικά στοιχεία που πρέπει να αποκωδικοποιηθούν για να κατανοηθεί το πραγματικό τους νόημα. Υποστήριξε ότι τα πραγματικά γεγονότα και τα σύμβολα στα όνειρα ήταν μια μεταμφίεση για τις κρυμμένες, απωθημένες επιθυμίες ή σκέψεις μας.

Αυτή η προσέγγιση στην ανάλυση των ονείρων ήταν τόσο ενδιαφέρουσα όσο και αμφιλεγόμενη. Ωστόσο, είναι επίσης εξαιρετικά υποκειμενική και, πάλι, στερείται εμπειρικών στοιχείων.

Αν και ακόμα δεν γνωρίζουμε γιατί ονειρευόμαστε, η σύγχρονη έρευνα των ονείρων ενσωματώνει τη νευροεπιστήμη και τη γνωστική ψυχολογία για να προσφέρει εναλλακτικές εξηγήσεις για τα ονειρικά φαινόμενα. Εκτός από αυτή του Φρόιντ, υπάρχουν έξι κύριες θεωρίες για το γιατί ονειρευόμαστε, συμπεριλαμβανομένης της επεξεργασίας πληροφοριών και της βοήθειας της μνήμης μας.

6) Ψυχοσεξουαλικά στάδια

Αρχικά, η πιο απομυθοποιημένη διδαχή του Φρόιντ είναι η θεωρία της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Φρόιντ υπέθεσε ότι όλες οι σκέψεις και τα συναισθήματα είχαν τις ρίζες τους σε έμφυτες σεξουαλικές παρορμήσεις. Σύμφωνα με τον πατέρα της ψυχανάλυσης, η ανάπτυξη λάμβανε χώρα σε διάφορα στάδια: στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό καθώς και σε άλλα λανθάνοντα στάδια. Καθένα από αυτά χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένες συγκρούσεις. Επιπλέον, η καταστολή ή η ακατάλληλη ανάπτυξη σε οποιοδήποτε από αυτά τα στάδια θα οδηγούσε σε ένα σύνολο παθολογικών συμπτωμάτων αργότερα στη ζωή. Σήμερα, αυτή η θεωρία είναι εγγενώς ξεπερασμένη καθώς δεν μπορεί να ελεγχθεί εμπειρικά.

Οι ιδέες του για την ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι γνωστότατες εντός κι εκτός τους χώρου της ψυχολογίας, αλλά πάντα πυροδοτούσαν συζητήσεις και διαμάχες, τόσο όταν ζούσε ο Φρόιντ όσο και στη σημερινή ψυχολογία. Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι αυτά τα στάδια είναι υπερβολικά άκαμπτα και δεν λαμβάνουν υπόψη πολλούς άλλους παράγοντες.

Για παράδειγμα, η θεωρία του αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο μέσα σε ένα δυτικό, ευρωπαϊκό πλαίσιο και μπορεί να μην είναι εφαρμόσιμη ή σχετική με άτομα από διαφορετικά πολιτισμικά υπόβαθρα.

Πάνω απ ‘όλα, πολλές σύγχρονες αναπτυξιακές θεωρίες εξετάζουν ολόκληρη τη διάρκεια ζωής του ατόμου και αναγνωρίζουν τη σημασία της ανάπτυξης στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή, όχι μόνο στην παιδική ηλικία.

7) Φύλο και σεξουαλικότητα

Τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1970, η κυρίαρχη “διάγνωση” στη Δύση για την ομοφυλοφιλία στους άνδρες (που αντιμετωπιζόταν ως παθολογία εκείνη την εποχή) αφορούσε τις εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας και τον τρόπο γονικής μέριμνας. Έτσι, οι γονείς που επιθυμούσαν να κάνουν κοριτσάκι , οι εξουσιαστικές ή υπερπροστατευτικές μητέρες και οι “συναισθηματικά απόντες” πατέρες, αν έκαναν αγόρια, αυτά θα μεγάλωναν για να γίνουν γκέι άντρες.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 έγινε σαφές ότι κανένας από αυτούς τους παράγοντες δεν είχε ουσιαστική σημασία και ότι η προδιάθεση προς την ομοφυλοφιλία έχει βιολογική βάση. Έκτοτε, η ομοφυλοφιλία έχει παρατηρηθεί σε εκατοντάδες είδη ζώων, έχει επιβεβαιωθεί μια αδερφική σειρά γέννησης (κάθε μεγαλύτερος αδελφός αυξάνει την πιθανότητα ένα αγόρι να είναι ομοφυλόφιλο κατά περίπου 33%) και η κληρονομικότητα του σεξουαλικού προσανατολισμού έχει εκτιμηθεί ότι είναι μεγαλύτερη από 50%.

Οι απόψεις του Φρόιντ για το φύλο και τη σεξουαλικότητα ήταν σε μεγάλο βαθμό δυαδικές και ετεροτυπικές. Ο Φρόιντ υπέθετε ότι ο ετεροφυλοφιλικός προσανατολισμός ήταν ο κανόνας. Ως εκ τούτου, θεωρούσε τις αποκλίσεις από αυτόν τον κανόνα ως παθολογικές. Ωστόσο, αυτή η προοπτική αγνοεί την ύπαρξη διαφορετικών σεξουαλικών προσανατολισμών και ταυτοτήτων φύλου πέρα ​​από την ετεροφυλοφιλία. Αγνοεί ουσιαστικά την ρευστότητα της ανθρώπινης σεξουαλικότητας και ταυτότητας.

Η σύγχρονη ψυχολογία αναγνωρίζει ένα ευρύτερο φάσμα ταυτοτήτων φύλου και σεξουαλικών προσανατολισμών, τονίζοντας την ανάγκη για μια πιο συμπεριληπτική και ποικιλόμορφη κατανόηση της ανθρώπινης σεξουαλικότητας.

Να σημειωθεί ότι αν και ο Φρόιντ θεωρούσε αρχικά την ομοφυλοφιλία ως ψυχική ασθένεια και την απέδιδε σε άλυτες συγκρούσεις στην παιδική ηλικία, αργότερα αναθεώρησε και άμβλυνε αυτή τη στάση. Ωστόσο, οι πρώτες του απόψεις συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην παθολογικοποίηση και τον στιγματισμό της ομοφυλοφιλίας.

Μερικές σκέψεις για το τέλος

Τελικά, οι θεωρίες του Φρόιντ είναι ακριβώς αυτό – θεωρίες. Θα πρέπει να εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου καθώς προσπαθούμε να τις ελέγξουμε ή να βρούμε νέα στοιχεία για να τα υποστηρίξουμε ή να τα διαψεύσουμε.

Φυσικά δεν είχε άδικο σε όλα. Ήταν ίσως ο πρώτος που πρότεινε ότι υπάρχει μια ολόκληρη γκάμα παραγόντων, μερικοί αόρατοι ή ημισυνειδητοί για εμάς, που επηρεάζουν τις επιθυμίες και τις συμπεριφορές μας. Η ιδέα ότι οι άνθρωποι έχουμε υποσυνείδητο ήταν επαναστατική για την εποχή. Ενώ το πρωτοποριακό έργο του Φρόιντ έθεσε τα θεμέλια για τη σύγχρονη ψυχολογία, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η επιστημονική πρόοδος συνεχώς αμφισβητεί, αναθεωρεί και αποδομεί θεωρίες.

Είμαι σίγουρη πως κι ο ίδιος ο Φρόιντ -ως γιατρός- γνώριζε ότι οι θεωρίες του ήταν περιορισμένες και πως με τον χρόνο και την επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη, θα καταφέρναμε να εξηγήσουμε ακόμη καλύτερα την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Αυτό μας επιτρέπει να αξιοποιήσουμε τις γνώσεις του παρελθόντος, ενώ παράλληλα προσαρμοζόμαστε σε μια πιο λεπτή, περίπλοκη και ολοκληρωμένη κατανόηση του ανθρώπινου νου και της συμπεριφοράς.