Όταν υψώνετε το βλέμμα προς τον αθηναϊκό ουρανό το βράδυ, πόσα αστέρια συνήθως εντοπίζετε; Τρία; Πέντε; Βάζουμε στοιχήμα ότι σπάνια θα δείτε πάνω από 10 και, μάλιστα, τότε λέμε ότι έχει ξαστεριά. Αντιθέτα, όταν πάμε εκδρομή στη φύση ή διακοπές σε κάποιο νησί, τα αστέρια είναι αμέτρητα, οι αστερισμοί φαίνονται καθαρά και, λάμπουν με διαφορετικό τρόπό απ’ ότι αν τα βλέπαμε από κάποια μεγαλούπολη. Γι’ αυτό το φαινόμενο ευθύνεται ο τεχνητός νυχτερινός φωτισμός, ο οποίος αν και διευκολύνει και ομορφαίνει τη ζωή μας με ποικίλους τρόπους, ταυτόχρονα δημιουργεί ρύπανση απειλώντας το περιβάλλον, τα ζώα αλλά και εμάς, τους ανθρώπους.

Αν και οι περισσότεροι γνωρίζουν ότι τα αυτοκίνητα αποτελούν σημαντική πηγή ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ότι τα πλαστικά μολύνουν τους ωκεανούς και μπορούν να βλάψουν την υγεία των θαλάσσιων ζώων, η φωτορύπανση έχει λάβει λιγότερη προσοχή από τους περιβαλλοντολόγους. Η πιο γνωστή επίπτωσή της είναι η διάχυτη φωτεινότητα του ουρανού, που αυξάνεται κατά 10% κάθε χρόνο παγκοσμίως, σύμφωνα με έρευνα του Γερμανικού Κέντρου Ερευνών για τις Γεωεπιστήμες στο Πότσνταμ. Αυτό σημαίνει η φωτεινότητα του ουρανού θα διπλασιάζεται κάθε οκτώ χρόνια περίπου, όπως αναφέρει η έρευνα.

Το μέγεθος του προβλήματος αναδεικνύεται και από τα ακόλουθα νούμερα. Πάνω από το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 99% των ανθρώπων στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική ζουν κάτω από το skyglow, δηλαδή τον τεχνητό φωτισμό του νυχτερινού ουρανού που προκαλείται από το φως που δημιουργείται από τον άνθρωπο, το οποίο διασκορπίζεται στην ατμόσφαιρα και επιστρέφει στη Γη. Ο Νέος Παγκόσμιος Άτλαντας της Φωτεινότητας του Νυχτερινού Ουρανού, ένας χάρτης που δημιουργήθηκε από υπολογιστή με βάση χιλιάδες δορυφορικές εικόνες, δείχνει ότι στην Ευρώπη έχουν απομείνει ελάχιστες περιοχές με πλήρες νυχτερινό σκοτάδι.

Τεράστιες περιοχές της Βόρειας Αμερικής, της Μέσης Ανατολής και της Ασίας “λάμπουν” από φως, ενώ μόνο οι πιο απομακρυσμένες περιοχές της Γης (Σιβηρία, Σαχάρα και Αμαζόνιος) βρίσκονται στο απόλυτο σκοτάδι. Όπως σημειώνεται στο National Geographic, η Σιγκαπούρη, το Κατάρ και το Κουβέιτ είναι κάποιες από τις χώρες με τη μεγαλύτερη φωτορύπανση στον κόσμο. Ο Martin Rees, Βασιλικός Αστρονόμος του Ηνωμένου Βασιλείου, λέει: «πολλοί νέοι άνθρωποι δεν έχουν δει ποτέ πραγματική ξαστεριά. Και είναι σημαντικό ότι δε νοιάζονται μόνο οι αστρονόμοι γι’ αυτό».

Δεδομένα από μετεωρολογικούς δορυφόρους είχαν εκτιμήσει παλαιότερα τη μέση ετήσια αύξηση της φωτεινότητας στο 2%, όμως τα όργανά τους δεν μπορούν -ακόμα τουλάχιστον- να ανιχνεύσουν κάποια “οριζόντια λάμψη”, όπως οι φωτεινές πινακίδες, που συμβάλλουν σημαντικά στη φωτορύπανση του ουρανού, ούτε είναι ευαίσθητα στο μπλε φως. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να μην ανιχνεύεται η μετάβαση από τα θερμά κίτρινα φώτα σε ενεργειακά αποδοτικότερα αλλά μπλε φώτα -τα γνωστά LED. Γι’ αυτό τον λόγο, αλλά και εξαιτίας του χαμηλού κόστους, πολλές πόλεις και επιχειρήσεις υιοθέτησαν τα LED φώτα και αυτή η ενεργειακή στροφή επιβεβαιώνεται και από τις φωτογραφίες που τράβηξαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες Ευρωπαίοι αστροναύτες στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό Σύμφωνα με τους επιστήμονες, αυτή η μετάβαση μπορεί στην πραγματικότητα να μην οδηγήσει σε σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας ή μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Ακαδημαϊκοί του Πανεπιστημίου του Έξετερ εξετάζοντας τις προαναφερθείσες φωτογραφίες, διαπίστωσαν ότι οι κίτρινου χρώματος εκπομπές από παλαιότερα φώτα νατρίου αντικαθίστανται γρήγορα σε σχέση με τις εκπομπές που παράγονται από τις LED λάμπες.

Τα LED φώτα διαταράσσουν τον ύπνο

Όμως, το μπλε φως έχει κόστος. Σύμφωνα με τον Αμερικανικό Ιατρικό Σύλλογο, «τα σχέδια φωτισμού LED υψηλής έντασης εκπέμπουν μεγάλη ποσότητα μπλε φωτός που φαίνεται λευκό στο γυμνό μάτι και δημιουργούν χειρότερη νυχτερινή θάμβωση από τον συμβατικό φωτισμό». Άρθρο του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ τονίζει ότι το μπλε φως έχει «μια σκοτεινή πλευρά». Όπως εξηγεί: «τα μπλε μήκη κύματος – τα οποία είναι ευεργετικά κατά τη διάρκεια της ημέρας επειδή ενισχύουν την προσοχή, τους χρόνους αντίδρασης και τη διάθεση – φαίνεται να είναι τα πιο ενοχλητικά τη νύχτα».

Επίσης, μία από τις κυριότερες συνέπειές του μπλε φωτός είναι η καταστολή της παραγωγής μελατονίνης, της ορμόνης που ρυθμίζει τον ύπνο τόσο των ανθρώπων, όσο και άλλων οργανισμών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη στέρηση ύπνου, την κόπωση, τους πονοκεφάλους, το άγχος, το στρες και άλλα προβλήματα υγείας. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν επίσης σύνδεση μεταξύ των μειωμένων επιπέδων μελατονίνης και του καρκίνου. Στην πραγματικότητα, οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις σχετικά με τις επιπτώσεις του τεχνητού φωτός στην υγεία έχουν πείσει την Αμερικανική Ιατρική Ένωση (AMA) να υποστηρίξει τις προσπάθειες για τον έλεγχο της φωτορύπανσης και τη διεξαγωγή ερευνών σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους από την έκθεση στο φως τη νύχτα. Εκτός από τις λάμπες LED που υπάρχουν στους δρόμους και τα σπίτια μας, μπλε φως συναντάμε και στα κινητά μας τηλέφωνα αλλά και σε άλλες συσκευές όπως οι υπολογιστές. Γι’ αυτό αρκετοί αγοράζουν ειδικά γυαλιά, ικανά να προστατεύουν τα μάτια από την παραγόμενη LED ακτινοβολία.

Οι λυχνίες LED έχουν την ικανότητα να ξεγελούν το σώμα μας και να νομίζει ότι είναι μέρα. Έτσι, διαταράσσονται οι κιρκάδιοι ρυθμοί μας – τα βιολογικά ρολόγια που κρατούν το χρόνο στο σώμα μας. Πολυάριθμες επιστημονικές μελέτες έχουν προειδοποιήσει ότι η αυξημένη έκθεση στο τεχνητό μπλε φως μπορεί να βλάψει τη ποιότητα του ύπνου μας, γεγονός που με τη σειρά του μπορεί να οδηγήσει σε χρόνιες παθήσεις, όπως: διαβήτη, καρδιακές παθήσεις, παχυσαρκία καθώς και από τη νόσο του Αλτσχάιμερ . Αν έχετε στο υπνοδωμάτιό σας πολλές λάμπες LED και, δυσκολεύεστε να κοιμηθείτε ή κάνετε άστατο ύπνο, ίσως αυτές να είναι ένας από τους παράγοντες που σας δημιουργούν το συγκεκριμένο πρόβλημα.

Μεταξύ των χωρών που μελετούνται, το Ηνωμένο Βασίλειο επηρεάζεται περισσότερο από τις επιπτώσεις της μετάβασης στο νυχτερινό φωτισμό LED και, με τον κίνδυνο καταστολής της μελατονίνης να είναι αυξημένος. Η Ιταλία, η Ρουμανία, η Ιρλανδία και η Ισπανία χαρακτηρίστηκαν επίσης ως χώρες πιο ευάλωτες στις επιπτώσεις της ακτινοβολίας μπλε φωτός λόγω της πρόσφατης μετάβασης σε νυχτερινά φώτα LED. Η Αυστρία και η Γερμανία, φαίνεται να είναι από τις χώρες που έχουν επηρεαστεί λιγότερο, αφού μεγάλο μέρος της νυχτερινής τροφοδότησης πραγματοποιείται ακόμα με παλαιότερους λαμπτήρες αερίου και φθορισμού. Οι συγκεκριμένες λάμπες ευθύνονται επίσης και για τη μειωμένη οπτική οξύτητα των οδηγών!

Η φωτορύπανση και τα ζώα

Όπως αναφέραμε ήδη, δε κινδυνεύουν μόνο οι άνθρωποι από τη φωτορύπανση. Τα φυτά και τα ζώα βασίζονται στον ημερήσιο ρυθμό του φωτός και του σκότους στη Γη. Βάσει αυτού οργανώνουν τις δραστηριότητες τους κατά τη διάρκεια της ημέρας οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα με την εποχή. Το φως μπορεί να ορίσει πότε θα αναπαραχθούν, τα πρότυπα της διατροφής και ύπνου τους, ακόμα και την άμυνά τους στους θηρευτές. Μελέτες δείχνουν ότι η έκθεση στο τεχνητό φως έχει δυσμενείς και θανατηφόρες συνέπειες για ένα ευρύ φάσμα ειδών, συμπεριλαμβανομένων αμφίβιων, ερπετών, πτηνών, θηλαστικών, εντόμων, ψαριών, καρκινοειδών, κοραλλιογενών υφάλων και δέντρων και φυτών. Τα αποδημητικά πουλιά επηρεάζονται ιδιαίτερα από τον τεχνητό φωτισμό και εκατομμύρια πεθαίνουν κάθε χρόνο ως αποτέλεσμα της σύγχυσης από τα φώτα και της απώλειας ή της σύγκρουσης με έντονα φωτισμένα κτίρια.

Μελέτες δείχνουν ότι η φωτορύπανση επηρεάζει επίσης τις συμπεριφορές των ζώων, όπως τα πρότυπα μετανάστευσης, τις συνήθειες αφύπνισης-ύπνου και το σχηματισμό ενδιαιτημάτων. Λόγω της φωτορύπανσης, οι θαλάσσιες χελώνες και τα πουλιά που καθοδηγούνται από το φως του φεγγαριού κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης μπερδεύονται, χάνουν το δρόμο τους και συχνά πεθαίνουν. Μεγάλος αριθμός εντόμων, μια πρωταρχική πηγή τροφής για τα πουλιά και άλλα ζώα, έλκεται από τα τεχνητά φώτα και σκοτώνεται αμέσως κατά την επαφή με τις πηγές φωτός. Τα πουλιά επηρεάζονται επίσης από αυτό, και πολλές πόλεις έχουν υιοθετήσει ένα πρόγραμμα “Lights Out” για να σβήνουν τα φώτα των κτιρίων κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης των πουλιών. Μια μελέτη για τα κοτσύφια (Turdus merula) στη Γερμανία διαπίστωσε ότι ο κυκλοφοριακός θόρυβος και ο τεχνητός νυχτερινός φωτισμός έχει αλλάξει το εσωτερικό ρολόι των πουλιών. Όπως αναφέρεται, μπορεί να ξυπνήσουν και να αρχίσουν να τραγουδούν έως και πέντε ώρες νωρίτερα από άλλα κοτσύφια που ζουν στην εξοχή.

Ακόμη και τα ζώα που ζουν κάτω από τη θάλασσα επηρεάζονται από τον υποβρύχιο τεχνητό φωτισμό. Μια μελέτη εξέτασε τον τρόπο με τον οποίο τα θαλάσσια ζώα ανταποκρίνονται σε έντονα φωτισμένους πίνακες που έχουν τοποθετηθεί κάτω από το νερό στα ανοικτά των ακτών της Ουαλίας. Ζώα που τρέφονται με φίλτρα, όπως το θαλάσσιο σκουλήκι και η θαλάσσια τρίχα, εγκαταστάθηκαν κοντά στα φωτισμένα πάνελ. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι το φως από τις εξέδρες άντλησης πετρελαίου, τα διερχόμενα πλοία και τα λιμάνια μεταβάλλει τα θαλάσσια οικοσυστήματα.

Περιορίζοντας τη φωτορύπανση

Η αντιμετώπιση της αυξανόμενης πρόκλησης της φωτορύπανσης απαιτεί ένα συνδυασμό ατομικών δράσεων, δέσμευσης της κοινότητας και αλλαγών πολιτικής. Βέβαια, πρέπει να πούμε ότι έχει σημειωθεί κάποια πρόοδος, καθώς χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία και το Μεξικό έχουν θεσπίσει νόμους για τον περιορισμό της. Η Dark Sky International, με έδρα τις Η.Π.Α. που προωθεί τον υπεύθυνο υπαίθριο φωτισμό, επιθυμεί και εργάζεται πάνω στη πιστοποίηση κοινοτήτων, πάρκων και προστατευόμενων περιοχών σε όλο τον κόσμο που διατηρούν και προστατεύουν σκοτεινές τοποθεσίες. Το 2017, ενέκρινε το πρώτο αμερικανικό καταφύγιο σκοτεινού ουρανού. Το τεράστιο Central Idaho Dark Sky Reserve, το οποίο έχει έκταση 3.667 τετραγωνικά χιλιόμετρα (1.416 τετραγωνικά μίλια), εντάχθηκε σε έντεκα άλλα αποθέματα σκοτεινού ουρανού που δημιουργήθηκαν σε όλο τον κόσμο. Από τον Δεκέμβριο του 2018, η οργάνωση απαριθμεί δεκατρία καταφύγια “σκοτεινού ουρανού” στον ιστότοπό της.

Τι γίνεται στην Ευρώπη;

Η Ευρώπη είναι η ήπειρος με τη μεγαλύτερη φωτορύπανση και η πρώτη χώρα που ψήφισε νόμο σε εθνικό επίπεδο για τη τη καταπολέμισή της ήταν η Τσέχικη Δημοκρατία, το 2002! Σύμφωνα με αυτόν, οι αρχές πρέπει να θωρακίζουν τα φώτα των φανοστατών και άλλων δημόσιων φωτιστικών σωμάτων για να ελέγχουν την εξάπλωση του φωτός, αλλά και να χρησιμοποιούν γυαλί με επίπεδη και όχι με καμπύλη κοιλιά για να αποτρέπουν την εκτόξευση του φωτός προς τα πάνω και προς τα πλάγια. Μάλιστα, στο νόμο είχαν συμπεριλάβει και τις διαφημιστικές πινακίδες που πρέπει να φωτίζονται από ψηλά, με τα φώτα τους στραμμένα προς τα κάτω, για να μη πηγαίνει το φως προς τον ουρανό. Τότε, είχε θεσπίσει και την επιβολή προστιμού ύψους 2.800 λιρών, σε περίπτωση μη τήρησης των μέτρων.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Πράγα έχει γίνει παγκόσμιος ηγέτης με τη νομοθεσία της για την προστασία των άστρων. Η παράδοση της αστρονομίας εκτείνεται από τον 16ο αιώνα, όταν η πόλη μετατράπηκε σε επιστημονικό και πολιτιστικό κέντρο από τον αυτοκράτορα Ρούντολφ, ο οποίος προσκάλεσε τους σημαντικότερους αστρονόμους της ιστορίας, όπως ο Γιοχάνες Κέπλερ και ο Τύχων Μπράχε, να σπουδάσουν στην αυλή του. Για την προστασία των άστρων, το 2020 το Υπουργείο Περιβάλλοντος της χώρας απόφάσισε να διοργανώνει κάθε χρόνο ένα συνέδριο για τη φωτορύπανση και, δύο χρόνια αργότερα συνέταξε μία έκθεση με όλους τους νόμους που έχουν θεσπίσει οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με σκοπό τον περιορισμό της φωτορύπανσης.

Η Ελλάδα έχει θεσπίσει κάποιο νόμο;

Σύμφωνα με το προαναφερθέν έγγραφο η Ελλάδα διαθέτει νομοθεσία σχετικά με τη φωτορύπανση για ειδικές περιπτώσεις, όπως εντός των προστατευόμενων περιοχών. Ωστόσο, οι εθνικές διατάξεις για το φωτισμό επικεντρώνονται κυρίως στην εξοικονόμηση ενέργειας και όχι στη ρύπανση του φωτός. Τα μέτρα λαμβάνονται ad-hoc για τον μετριασμό των επιπτώσεων της φωτορύπανσης στα προστατευόμενα είδη που χρήζουν προστασίας και διαταράσσονται από τη αυτή. Σύμφωνα με την αντίστοιχη νομοθεσία, θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για τη μείωση του φωτός σε παραλίες που πραγματοποιείται ωοτοκία θαλάσσιων χελωνών (π.χ. Ζάκυνθος). Μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου για τις θαλάσσιες χελώνες με τίτλο “Life Euroturtles συλλογικές δράσεις για τη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των πληθυσμών των θαλάσσιων χελωνών της ΕΕ” αναφέρθηκε στις αρνητικές επιπτώσεις της φωτορύπανσης σε διάφορες είδη ζώων λόγω του αποπροσανατολισμού τους. Η ίδια μελέτη προβλέπει την εκπόνηση μελέτης για τη μείωση της φωτορύπανσης σε διάφορες άλλες περιοχές της Ελλάδας με παρόμοια προβλήματα.

Η χώρα μας, όπως και άλλες χώρες, φαίνεται να μην είναι αρκετα ευαισθητοποιημένη με το πρόβλημα της φωτορύπανσης, το οποίο ενέχει πολλαπλούς κινδύνους για την υγεία μας και, μη ξεχνάμε ότι εξαιτίας δεν έχουμε πρόσβαση στα αστέρια. Μία πολύτιμη πτυχή της κοινής μας παγκόσμιας φυσικής κληρονομιάς απειλείται και αναλάβουν δράση όλα τα κράτη ανά τον κόσμο. Μέχρι να συμβεί αυτό, μπορούμε και μόνοι μας να κάνουμε προσπάθειες για να μειώσουμε τη ρύπανση. Μερικά από τα πράγματα που μπορείτε να κάνετε είναι να ανάβετε τα φώτα στο μπαλκόνι ή την αυλή του σπιτιού σας μόνο όταν θεωρείτε ότι είναι αναγκαίο. Επίσης, τα εξωτερικά φώτα πρέπει είναι κατάλληλα προστατευμένα και κατευθύνουν το φως προς τα κάτω και όχι προς τον ουρανό. Μην αμελείτε να κλείνετε τα παντζούρια σας μόλις νυχτώσει και όχι πριν κοιμηθείτε, έτσι ώστε το φως να παραμένει εντός των τοιχών και να μη διαχεέται στην ατμόσφαιρα.

Με πληροφορίες από: Open Mind, National Geographic

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News