Για αιώνες, οι φιλόσοφοι και οι θεολόγοι υποστήριξαν ότι ο πολιτισμός όπως τον ξέρουμε εξαρτάται από μια ευρέως διαδεδομένη πίστη στην ελεύθερη βούληση – και ότι η απώλεια αυτής της πεποίθησης θα μπορούσε να είναι καταστροφική. Οι κώδικες δεοντολογίας μας, για παράδειγμα, υποθέτουν ότι μπορούμε ελεύθερα να επιλέξουμε ανάμεσα στο σωστό και το λάθος.

Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες σήμερα, η ζωή με ελευθερία είναι κάτι που εκτιμούμε ιδιαίτερα και υποστηρίζουμε. Επαινούμε τις δημοκρατικές κυβερνήσεις και καταδικάζουμε τους αυταρχικούς ηγέτες.  Σύμφωνα με την επιστημονική όμως κοινότητα, δεν είμαστε τόσο ελεύθεροι όσο νομίζουμε.

Η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση

Τα θέλω μας, δεν είναι απολύτως δικά μας. Σκέψεις και προθέσεις προκύπτουν από αιτίες που δεν γνωρίζουμε και τις οποίες δεν ασκούμε συνειδητό έλεγχο. Δεν έχουμε την ελευθερία που νομίζουμε ότι έχουμε.

Και, όσο άβολο κι αν είναι αυτό, είναι πολύ συνεπές με τη νευροεπιστημονική έρευνα.

Η γενετική, η παιδική ηλικία, το περιβάλλον, όλα τα ερεθίσματα από τα οποία αποτελείται και στα οποία εκτίθεσαι έχουν ρυθμίσει τον εγκέφαλό μας με ένα συγκεκριμένο τρόπο. 

Κάθε σκέψη, κάθε αντίδραση, κάθε απόφαση είναι το αποτέλεσμα μιας ζωής που έχει σφυρηλατήσει τον εγκέφαλό μας, έχει δημιουργήσει μία αρχιτεκτονική λήψης αποφάσεων που μας ορίζει και μας καθορίζει.  Νευρώνες και εγκεφαλικά κύτταρα συνωμοτούν και κινούν τα νήματα της ύπαρξής μας κάθε στιγμή.

«Αφιερώστε λίγο χρόνο για να σκεφτείτε το πλαίσιο στο οποίο θα συμβεί η επόμενη απόφασή σας: Δεν επιλέξατε τους γονείς σας ή την ώρα και τον τόπο γέννησής σας. Δεν επιλέξατε το φύλο σας ή τις περισσότερες εμπειρίες της ζωής σας. Δεν είχατε κανέναν έλεγχο πάνω στο γονιδίωμά σας ή στην ανάπτυξη του εγκεφάλου σας.

Και τώρα ο εγκέφαλός σας κάνει επιλογές με βάση τις προτιμήσεις και τις πεποιθήσεις που έχουν σφυρηλατηθεί σε αυτό κατά τη διάρκεια μιας ζωής – από τα γονίδιά σας, τη φυσική σας ανάπτυξη από τη στιγμή που συλλάβατε και τις αλληλεπιδράσεις που είχατε με άλλους ανθρώπους, γεγονότα, και ιδέες. Πού είναι η ελευθερία σε αυτό;» υποστηρίζει ο Αμερικανός νευροεπιστήμονας και φιλόσοφος Sam Harris.

«Η φράση ελεύθερη βούληση», επομένως, όπως διευκρινίζει αργότερα ο Harris, απλώς «περιγράφει πώς είναι να ταυτίζεσαι με ορισμένες ψυχικές καταστάσεις καθώς προκύπτουν στη συνείδηση» — και η «ελευθερία» μας δεν αποτελεί τίποτα άλλο από αυτό το απατηλό αίσθημα ελέγχου.

Με άλλα λόγια, είμαστε οι απλοί συνειδητοί μάρτυρες αποφάσεων που, βαθιά στο μυαλό μας, έχουν ήδη ληφθεί.

Η πίστη στην ελεύθερη βούληση συνδέεται στενά και πολλαπλάσια με την ιδέα της επιλογής. Μελέτες έδειξαν ότι όσο πιο έντονα οι άνθρωποι υποστηρίζουν την πίστη στην ελεύθερη βούληση, τόσο περισσότερο συνδέουν την επιλογή με την ελευθερία, τόσο περισσότερο αντιλαμβάνονται τις πράξεις τους ως επιλογές, τόσο περισσότερο απολαμβάνουν να λαμβάνουν αποφάσεις και επιλογές και τόσο πιο σίγουροι είναι για την ικανότητά τους να κάνουν τέτοιες επιλογές.

 Καθημερινά φαίνεται να αποφασίζουμε για πράγματα από το εστιατόριο που θα φάμε, το τηλέφωνο που θα πάρουμε, μέχρι τις μεγάλες αλλαγές που μπορεί να αλλάξουν τη ζωή μας, όπως η επαγγελματική μας πορεία ή το αν θα κάνουμε οικογένεια. 

Όλες αυτές οι αποφάσεις φαίνεται να ερμηνεύονται γύρω από την ιδέα της ελευθερίας της επιλογής. Με την ελευθερία επιλογής, θα πρέπει να είμαστε ολοένα και πιο ικανοποιημένοι με τη ζωή μας, καθώς μπορούμε να επιλέξουμε οποιονδηποτε δρόμο πιστεύουμε ότι θα μας κάνει πιο ευτυχισμένους. 

Η ψευδαίσθηση της επιλογής

Η ψευδαίσθηση της ελεύθερης επιλογής, όπως ονομάζεται  είναι μια γνωστική προκατάληψη που κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερο έλεγχο στη ζωή τους από ό,τι στην πραγματικότητα.

Χρησιμοποιείται συχνά στη διαφήμιση και το μάρκετινγκ για να κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν ότι έχουν τον έλεγχο των αποφάσεων αγοράς τους.

Στην πραγματικότητα, η ψευδαίσθηση της επιλογής είναι μια ψευδής αίσθηση ελέγχου που μπορεί να οδηγήσει σε μη βέλτιστη λήψη αποφάσεων.  Ο όρος αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Αμερικανό φιλόσοφο και ψυχολόγο William James στη διάλεξή του “The Will to Believe” που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1896, υποστηρίζοντας ότι  οι επιλογές μπορούν να εξαναγκαστούν.

Η ψευδαίσθηση της επιλογής μπορεί να έχει σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή των ανθρώπων. Μπορεί να οδηγήσει σε φτωχότερη λήψη αποφάσεων, καθώς και σε συναισθήματα άγχους και απογοήτευσης.

Η ψευδαίσθηση της επιλογής μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να χειραγωγήσει τους ανθρώπους ώστε να λάβουν αποφάσεις που δεν είναι προς το συμφέρον τους. Για παράδειγμα, μια εταιρεία μπορεί να χρησιμοποιήσει μια καμπάνια μάρκετινγκ μέσω email για να πιέσει τους ανθρώπους να αγοράσουν ένα προϊόν. Η καμπάνια μπορεί να προσφέρει μια έκπτωση “μόνο για περιορισμένο χρόνο” που λήγει σύντομα ή μπορεί να εμφανίσει ένα χρονόμετρο αντίστροφης μέτρησης που δημιουργεί μια αίσθηση επείγοντος.

Αυτό μπορεί να αναγκάσει έναν καταναλωτή να αγοράσει ένα προϊόν που δεν χρειάζεται ή να πληρώσει περισσότερα για ένα προϊόν από ό,τι θα έκανε αν είχε περισσότερο χρόνο για να πάρει μια απόφαση.

Περιπτώσεις ψευδούς ελευθερίας επιλογής

Διπλός δεσμός

Η ψευδαίσθηση της επιλογής μπορεί να δημιουργηθεί από έναν διπλό δεσμό στην ψυχολογία. Ένας διπλός δεσμός, που περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Bateson το 1956, είναι όταν κάποιος λαμβάνει ένα αντιφατικό μήνυμα.

Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να σας πει «να είστε πιο αυθόρμητοι». Ωστόσο, εάν επιλέξετε να είστε πιο αυθόρμητοι, είναι μόνο επειδή ακολουθείτε μια εντολή, η οποία εξ ορισμού δεν είναι αυθόρμητη. Το διπλό δέσιμο δημιουργεί μια ψευδαίσθηση επιλογής, επειδή αισθάνεται ότι όποια απόφαση και αν πάρετε είναι λάθος.

Ψευδές δίλημμα

Η ψευδαίσθηση της επιλογής μπορεί επίσης να δημιουργηθεί από ένα ψευδές δίλημμα. Μια ψευδής διχοτομία είναι όταν κάποιος παρουσιάζει δύο επιλογές σαν να είναι οι μόνες δυνατότητες όταν στην πραγματικότητα υπάρχουν άλλες επιλογές.

Για παράδειγμα, μπορεί να σας πουν τη γνωστή φράση «είτε είστε μαζί μας είτε εναντίον μας». Αυτό δημιουργεί μια ψευδαίσθηση επιλογής γιατί φαίνεται ότι υπάρχουν μόνο δύο επιλογές όταν υπάρχουν πραγματικά πολλές περισσότερες. 

Ψευδαίσθηση Επιλογής και Καπιταλισμός

Η ψευδαίσθηση της επιλογής χρησιμοποιείται μερικές φορές από τις επιχειρήσεις και τις εταιρείες για την εκμετάλλευση των καταναλωτών. Σε ένα καπιταλιστικό σύστημα, οι επιχειρήσεις και οι εταιρείες έχουν κίνητρο το κέρδος και θα χρησιμοποιήσουν ποικίλες μεθόδους για να αυξήσουν τα κέρδη τους.

Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τη δημιουργία της ψευδαίσθησης της επιλογής για να κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερο έλεγχο στις αποφάσεις αγοράς τους από ό,τι στην πραγματικότητα.

Η ψευδαίσθηση της επιλογής χρησιμοποιείται επίσης για να εμποδίσει τους ανθρώπους να αμφισβητήσουν το status quo τους. Εάν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν επιλογές, τότε είναι λιγότερο πιθανό να αμφισβητήσουν το σύστημα που τους δίνει αυτές τις επιλογές.

Αυτό δημιουργεί μια ψευδή αίσθηση ελευθερίας και δημοκρατίας που τελικά ωφελεί την άρχουσα τάξη σε βάρος της εργατικής τάξης.

Αλλά είναι σημαντικό να μην μπερδεύουμε τον ντετερμινισμό – την άποψη ότι όλα τα γεγονότα καθορίζονται πλήρως από προϋπάρχουσες αιτίες – με τη μοιρολατρία, την άποψη ότι είμαστε ανίσχυροι μπροστά στο «πεπρωμένο».

Οι επιλογές μας έχουν σημασία. Αυτό που αποφασίζουμε να κάνουμε διαμορφώνει τους δρόμους που ακολουθούμε στη ζωή. Το θέμα είναι ότι δεν μπορούμε να αποφασίσουμε ελεύθερα τι να κάνουμε.

Μπορείτε να αλλάξετε τη ζωή σας, και τον εαυτό σας, μέσω προσπάθειας και πειθαρχίας. Ένας κόσμος χωρίς ελεύθερη βούληση πυροδοτεί την περιέργειά μας να εντοπίσουμε το χαοτικό πλήθος των αιτιών, των επιρροών και των προδιαθέσεων που κάνουν τον καθένα από εμάς να ξεχωρίζει. Με αυτήν την ενδοσκόπηση, μπορούμε να ανακαλύψουμε τα γενεσιουργά αίτια μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς ή τάσης και να προσπαθήσουμε να ρυθμίσουμε εκ νέου τον εγκέφαλό μας.