Ποιος ήταν ο Σεργκέι Αϊζενστάιν;

Γεννημένος στη Ρίγα της Λετονίας το 1898, ο Σεργκέι Αϊζενστάιν ήταν ένας παγκοσμίου φήμης θεωρητικός και κινηματογραφιστής που ζωντάνεψε τη ρωσική ιστορία και την έφερε στο ευρύ κοινό. Καθοριστικός παράγοντας της πρώιμης κινηματογραφικής δημιουργίας, ο Αϊζενστάιν ήταν συχνά εικονοκλαστικός στις δημιουργικές του επιλογές και είναι περισσότερο γνωστός ως ο πρώτος σκηνοθέτης που χρησιμοποίησε το μοντάζ στον κινηματογράφο.

Η παιδική του ζωή και η γνωριμία του με το θέατρο

Η παιδική ηλικία του Αϊζενστάιν που πέρασε υπό την αυστηρή διαπαιδαγώγηση τόσο του πατέρα του όσο και του Ιωσήφ Στάλιν τον ενθάρρυνε να αναζητήσει δημιουργικό καταφύγιο μέσα από σχέδια που απεικόνιζαν έναν ευτυχισμένο κόσμο και την πρωταρχική εμμονή του, το τσίρκο. Ωστόσο, τα καλλιτεχνικά του ενδιαφέροντα αναβλήθηκαν όταν οι καθηγητές του στη ζωγραφική του είπαν ότι δεν είχε καλλιτεχνικό ταλέντο και τον Ιούλιο του 1915, ο Αϊζενστάιν γράφτηκε στο Ινστιτούτο Πολιτικών Μηχανικών στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας για να ακολουθήσει τα βήματα του πατέρα του ως μηχανικός και αρχιτέκτονας.

Μέχρι το 1918, όμως, ο Αϊζενστάιν εγκατέλειψε τη σχολή για να υπηρετήσει στον Κόκκινο Στρατό, όπου του ανατέθηκε η διοργάνωση ψυχαγωγικών προγραμμάτων για τα στρατεύματα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ο Αϊζενστάιν διαμόρφωσε ένα πραγματικό πάθος για το θέατρο και εντάχθηκε στο θέατρο Proletkult της Μόσχας -που στα ελληνικά μεταφράζεται ως «Λαϊκό Θέατρο»- ως βοηθός σκηνοθέτη το 1920. Εξερευνώντας το νέο του πάθος και αξιοποιώντας το ακαδημαϊκό του υπόβαθρο, ο Αϊζενστάιν δημοσίευσε το 1923 ένα άρθρο για το LEF (Αριστερό Μέτωπο Τεχνών) με τίτλο Μοντάζ Ατραξιόν, ξεκινώντας έτσι την καριέρα του στη θεωρία. Ο Αϊζενστάιν εξηγεί ότι το «μοντάζ – ατραξιόν» αφορά την παρουσίαση εικόνων που επιλέγονται για να δημιουργήσουν το μέγιστο ψυχολογικό αντίκτυπο. Αυτές οι εικόνες θα γεννούσαν την ιδέα που ήθελε να επικοινωνήσει στο μυαλό του θεατή, χωρίς να χρειάζεται να διατυπώσει ρητά την ιδέα. Αυτές οι αρχές θα συνέχιζαν να καθοδηγούν την παραγωγή των ταινιών του Αϊζενστάιν για το υπόλοιπο της καριέρας του, αν και η επιτυχία αυτού του πειραματισμού ήταν πολυμορφική.

Το λεγόμενο «μοντάζ – ατραξιόν» ή «ιδεολογικό μοντάζ», η άμεση διαδοχή δύο κινηματογραφικών πλάνων, που πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να προκαλεί σοκ στον θεατή. Αυτό το σοκ είναι που θα φωτίσει και θα αποκαλύψει μια ιδέα, ένα συγκεκριμένο σύμβολο. Πολλοί κατοπινοί σκηνοθέτες έχουν αποτίσει φόρο τιμής στη συγκεκριμένη σκηνή, όπως ο Μπράιαν Ντε Πάλμα («Οι Αδιάφθοροι»), Φράνσις Φορντ Κόπολα («Ο Νονός»), Τζορτζ Λούκας («Πόλεμος των Άστρων: Η εκδίκηση των Σιθ»), ενώ κάποιοι άλλοι βρήκαν την ευκαιρία να τη διακωμωδήσουν, όπως ο Γούντι Άλεν («Μπανάνες», «Ο Ειρηνοποιός»), Τζέρι Τζάκερ («Τρελές Σφαίρες 33 1/3») και Τέρι Γκίλιαμ («Μπραζίλ»).

Η προπαγάνδα ως τέχνη

Το 1924 ξεκίνησε η καριέρα του στον κινηματογράφο σκηνοθετώντας το έργο Απεργία που έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση, παρ’ όλες τις αδυναμίες του. Το 1925 σκηνοθέτησε το αριστούργημά του, το Θωρηκτό Ποτέμκιν, σε δικό του σενάριο βασισμένο στα γεγονότα της ανταρσίας στο θωρηκτό Ποτέμκιν του ρωσικού ναυτικού το 1905. Γυρίστηκε μέσα σε λίγες μόνο βδομάδες στην πόλη και το λιμάνι της Οδησσού. Με αυτή την ταινία, στα 27 του χρόνια καθιερώθηκε ως μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες που πέρασαν από τον κινηματογραφικό χώρο.

Το 1928 σκηνοθέτησε, σε σενάριο βασισμένο στο βιβλίο του Τζον Ριντ «Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο», το φιλμ Οκτώβρης ή Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο και το 1929 ολοκλήρωσε τη Γενική Γραμμή, το πιο λυρικό απ’ όλα τα έργα του, που αναφέρεται με λεπτομέρειες στις αλλαγές της αγροτικής κατάστασης στη Ρωσία, μετά από την Επανάσταση του Οκτώβρη. Το 1938 σκηνοθέτησε τον Αλεξάντερ Νέφσκι και Το λιβάδι του Μπεζίν για το οποίο έκανε δημόσια αυτοκριτική και έμεινε ημιτελές εξαιτίας της ασθένειάς του.

Το 1945 σκηνοθέτησε το πρώτο μέρος από την τριλογία Ιβάν ο τρομερός, βιογραφία του Ιβάν για την οποία είχε συζήτηση με τον ίδιο τον Στάλιν, ενώ το 1946 ολοκλήρωσε το δεύτερο μέρος της. Η πρεμιέρα της στη Σοβιετική Ένωση έγινε όμως το 1958, δέκα χρόνια μετά το θάνατό του. Το τρίτο μέρος της τριλογίας δε γυρίστηκε ποτέ ή ακόμα, φήμες λένε ότι καταστράφηκε.

Θωρηκτό Ποτέμκιν (1925) ταινία

Μια εποχή στο εξωτερικό

Το 1930 ο Σεργκέι Αϊζενστάιν αποδέχθηκε την πρόσκληση της Paramount Pictures των Ηνωμένων Πολιτειών και μετακόμισε στο Χόλιγουντ. Ωστόσο, μετά από πολλές προσπάθειες να ενθουσιάσει και να ικανοποιήσει τους παραγωγούς του στούντιο, το συμβόλαιό του λύθηκε αμοιβαία πριν από το τέλος του έτους. Όσο βρισκόταν στο Χόλιγουντ όμως, ο Αϊζενστάιν έγινε φίλος με τον σοσιαλιστή συγγραφέα Άπτον Σινκλέρ, ο οποίος τον προσκάλεσε στο Μεξικό για να συμμετάσχει στην παραγωγή μιας ταινίας μαζί του με την εταιρία Mexican Film Trust. Μετά την αναχώρησή του για το Μεξικό ο Στάλιν απευθύνθηκε στον Αϊζενστάιν με σοβαρές ανησυχίες για την αφοσίωσή του που οφείλονταν στην παρατεταμένη απουσία του. Δυστυχώς, το τηλεφώνημα του Στάλιν, καθώς και άλλες δραματικές εμπλοκές (στις οποίες συμπεριλαμβάνονται διάφορες φήμες για ομοφυλοφιλική σχέση μεταξύ του Σινκλέρ και του Αϊζενστάιν), οδήγησαν σε απότομο τέλος της συνεργασίας τους, όπως και της ταινίας.

Επιστροφή στη Ρωσία

Ο Αϊζενστάιν επέστρεψε στην πατρίδα του υπό μεγάλη καχυποψία και του προσφέρθηκε μια τελευταία ευκαιρία εξιλέωσης από τη σταλινική κινηματογραφική βιομηχανία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δημιούργησε το Αλεξάντερ Νέφσκι (1938) με μουσική του Sergei Prokofiev, μια ταινία που έκανε τεράστια επιτυχία τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στη Δύση, η οποία του χάρισε το Τάγμα του Λένιν και το Βραβείο Στάλιν. Στη συνέχεια, συνέχισε με την παραγωγή μιας τριμερούς τριλογίας του Ιβάν του Τρομερού, που απεικονίζει τον Ιβάν Δ΄ της Ρωσίας ως εθνικό ήρωα. Το Ιβάν ο Τρομερός, Μέρος Ι (1944) κυκλοφόρησε με μεγάλη επιτυχία, χαρίζοντας άλλο ένα βραβείο Στάλιν στον Αϊζενστάιν, αλλά το Μέρος ΙΙ δέχτηκε πολλές κριτικές και αποσιωπήθηκε μέχρι το 1958, ενώ το Μέρος ΙΙΙ καταστράφηκε.

Θάνατος και παρακαταθήκη

Το 1948, λίγο μετά τα 50α γενέθλιά του, ο Σεργκέι Αϊζενστάιν πέθανε από καρδιακή προσβολή στη Μόσχα. Έχοντας ζήσει μια παραγωγική ζωή, ο Αϊζενστάιν ενέπνευσε άτομα σε όλο τον κόσμο αφήνοντας πίσω του μια τεράστια παρακαταθήκη ως ο πατέρας του μοντάζ.  Ζει μέσα από τη συνεχή επιτυχία των ταινιών του, οι οποίες έχουν τιμηθεί με δύο βραβεία Στάλιν, έχει επίσης τιμηθεί ως καλλιτέχνης της RSFSR, καθώς και με το Τάγμα του Λένιν. Επιπλέον, το Θωρηκτό Ποτέμκιν ανακηρύχθηκε ως η «καλύτερη ταινία όλων των εποχών» στην Παγκόσμια Έκθεση των Βρυξελλών το 1958 και ως η ενδέκατη καλύτερη ταινία όλων των εποχών το 2012 από το Βρετανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. Οι διεθνείς κριτικοί κινηματογράφου σε όλο τον κόσμο συμφωνούν ότι κανένας άλλος σκηνοθέτης στην ιστορία δεν ξεπέρασε τον Αϊζενστάιν στον τρόπο που κατανοούσε την τέχνη.