Χθες, 27/12/20203, έπειτα από νοσηλεία λίγων εβδομάδων, η ποιήτρια, πεζογράφος, θεατρική συγγραφέας και μεταφράστρια Μαρία Λαϊνά έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 76 ετών. Οι εκδόσεις Πατάκη, που εδώ και χρόνια φροντίζουν τα έργα της, ανακοίνωσαν τον θάνατό της, αποχαιρετίζοντάς την ως την «κορυφαία εν ζωή Ελληνίδα ποιήτρια». Η συγγραφέας Αμάντα Μιχαλοπούλου στο πλαίσιο συνέντευξής τους στην Καθημερινή την ρώτησε τι θα έλεγε στα άτομα που φοβούνται ή αρνούνται να καταπιαστούν με την ανάγνωση ποίησης και, μεταξύ άλλων, η Μαρία Λαϊνά απάντησε: «Δεν γράφω ποίηση μόνο για τον εαυτό μου. Αυτοί που το λένε λένε ψέματα. Ούτε όμως για ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Γράφω ποίηση σαν να ρίχνω ένα μπουκάλι στη θάλασσα. Αν κάποιος το βρει, αυτό μου αρκεί.»

Πολλά, πολλά χρόνια πριν, επιχειρώντας να ανακαλύψω το νεολληνικό θέατρο, την θεατρική γραφή για την ακρίβεια, ανακάλυψα στο υπόγειο της Πολιτείας τα Θεατρικά της. Κάπου μέσα εκεί, σε αυτή την έκδοση του οίκου Αιγόκερως, βρίσκεται ένα σημείωμα του Κώστα Γεωργουσόπουλου για την Μαρία Λαϊνά:

«Η Μαρία Λαϊνά έπεσε σαν μετεωρίτης στη θεατρική μας αγορά ιδεών, γιατί από το πρώτο έργο της έθεσε μεγάλα υπαρξιακά προβλήματα προς συζήτηση, απόηχους των ζυμώσεων που ταλάνισαν τη διανοούμενη Ευρώπη μετά τον πόλεμο. Ήταν τα προβλήματα, ανοιχτές απορίες χωρίς απαραίτητη απάντηση (στη φιλοσοφία εξάλλου δεν υπάρχει απάντηση, απαντήσεις υπάρχουν στα δόγματα και στις θρησκείες, στη φιλοσοφία και στην τέχνη, άρα και στο σκεπτόμενο θέατρο υπάρχουν τρόποι του ερωτάν και γωνίες λήψης της απορίας). Η Λαϊνά παρέμεινε ποιητική με την έννοια που υπήρχε ποιητικός ο Πλάτων, ο Σαρτρ και ο Καμύ, δηλαδή δημιουργός πλείστων προσωπείων και μήτρα μορφών με όχημα το λόγο και εργαλείο τη σκηνή, αλλά διάνοια και ήθος των δρώντων προσώπων ο βαθύς και συχνά απελπιστικά μονήρης στοχασμός πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση. Αν ο σχολαστικός κριτικός θελήσει να ανακαλύψει τις οφειλές της Λαϊνά στα ευρωπαϊκά θεμελιώδη κείμενα, θα καταλήξει αβίαστα στο συμπέρασμα που χρόνια πριν είχε δογματίσει ο Παλαμάς: δεν υπάρχει μίμηση, υπάρχουν μόνο αναλογία και συγγένειες. Όσον αφορά τη λεγόμενη θεατρικότητα, αίτημα της κριτικής συχνά μιζέριας, σήμερα που η λογοτεχνία γίνεται χωρίς αιδώ συχνότατα σανίδα σωτηρίας για τους σκηνικούς τεχνίτες, θα πω πως υπάρχει τόσο εσωτερικό βάσανο, τόσος βραχνάς αλλά τόσο ευλυγισία στα θεατρικά κείμενα της Λαϊνά, ώστε η θεατρικότητα είναι υπόγεια και υδαρής, ώστε να προκαλεί να τη διερευνήσουν και να την αναδείξουν σκηνοθέτες και ηθοποιοί. Αν όμως, σώνει και καλά, επιμένει κανείς να κατατάξει το θέατρο της Λαϊνά, χωρίς επιφυλάξεις θα το χαρακτήριζα: Υπαρξιακή κλοουνερί ή ακροβασία στο χείλος του γκρεμού χωρίς δίχτυ ασφαλείας ή ανάδυση από το πλαγκτόν του ασυνείδητου».

Δύο (από τα έντεκα συνολικά) θεατρικά της τυπώθηκαν μαζί από τις εκδόσεις Πατάκη, οι Λοξοί Δρόμοι και το Δέντρο. Οι Λοξοί δρόµοι είναι ένα πολυπρόσωπο θεατρικό έργο. Πολυ­πρόσωπο, µε την έννοια ότι τον πρωταγωνιστικό ρόλο υποδύεται µια γυναίκα, η οποία περιδιαβάζει σπουδαίους γυναικείους ρόλους του διεθνούς θεατρικού ρεπερτορίου (Ευριπίδης, Σαίξπηρ, Ίψεν, Στρίντµπεργκ, Ουίλλιαµς) υποβοηθούµενη επί σκηνής από έναν πλαστό «σκηνοθέτη» που την ακοµπανιάρει καθ’ υπόδειξίν της. Περιέργως, προκύπτει σχεδόν µια ταύτιση µε τη σηµερινή πραγµατικότητα, έτσι ώστε ο θεατής να σκεφτεί προβλήµατα και καταστάσεις που µας αφορούν. To Δέντρο είναι µια περίεργη ιστορία που εκτυλίσσεται στη διάρκεια µιας µέρας. Όνειρο και πραγµατικότητα αντιµέτωπα. Το «αλλού» παίζει το παιχνίδι του «εδώ» και το «άλλοτε» το παιχνίδι του «τώρα». Λίγο Μπέκετ, λίγο Ιονέσκο. Λίγο Το µάθηµα, λίγο Α, οι ευτυχισµένες µέρες. Δύο µεσήλικοι άντρες στη µέση του πουθενά, ένα δέντρο, ένα ποτιστήρι και µια αδιάκοπη παρέλαση ανθρώπων που δείχνουν σχετικοί ή άσχετοι. Έως που πέφτει η νύχτα.

Χρόνια τώρα την διαβάζω. Χρόνια τώρα, την χαϊδεύω, μέσω των γραπτών της. Και μόλις πριν λίγους μήνες τόλμησα να της ζητήσω συνέντευξη, να της στείλω ένα μέιλ, στο οποίο απάντησε αμέσως και πολύ γλυκά. «Μετά τις γιορτές». Αλλά, ο χρόνος δεν υπολογίζει τις υποσχέσεις και τις συμφωνίες των ανθρώπων. Η Μαρία Λαϊνά αναφέρθηκε και στην κουβέντα μου (για το Olafaq) με τον Στάθη Λιβαθινό, ο οποίος μου διηγήθηκε την συνάντησή τους. Η Λαϊνά ήθελε να του πάρει συνέντευξη και ό, τι της έλεγε το έγραφε, με το χέρι της, στο χαρτί. Καπνίζοντας. Μιλούσε αργά και έφερε κιλά ποιητικότητας (αναπόφευκτα) μαζί της. Είπα στον Λιβαθινό ότι, σύντομα, θα της κάνω εγώ συνέντευξη. Παράλληλα, κουβαλούσα στην τσάντα μου την ποιητική της συλλογή «Σε τόπο ξερό» από τις εκδόσεις Πατάκη. Διαβάσματα-κλασικά- σε λεωφορεία, βαγόνια μετρό και λίγο πριν τον ύπνο και λίγο μετά τον ύπνο. Η Λαϊνά είναι να διαβάζεται λίγο πριν και λίγο μετά τον ύπνο, όπως ακριβώς το νερό. Να μην αφυδατωθεί καθόλου η έμπνευση.

Σαράντα χρόνια γραφής. Η Μαρία Λαϊνά γεννήθηκε στην Πάτρα το 1947 και το καλοκαίρι του 2023 τιμήθηκε με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Γραμμάτων. Η πρώτη της ποιητική συλλογή, η «Ενηλικίωση» κυκλοφόρησε το 1968 και σύστησε στο κοινό μια γνήσια εκπρόσωπο της γενιάς του ’70-αν και η ίδια αποτελεί μια sui generis συγγραφική περίπτωση, ακτάταχτη και ατίθαση, που δοκιμάστηκε σε πολλά ύφη και στιλ και είδη γραφής. Το σκεπτικό για τη βράβευσή της  υπογράμμιζε μεταξύ άλλων τον «μινιμαλισμό» της ποίησής της, στην οποία η Μαρία Λαϊνά «εξοικονομούσε λέξεις», ενώ τονιζόταν και ο «αφαιρετικός της τρόπος», ο οποίος, «αν και μοιάζει δύσβατος σε πρώτη ανάγνωση, αναδεικνύει το βάθος και τις πτυχώσεις που έχουν όσοι και όσα στη ζωή μας στερούνται ορατότητας και αναγνώρισης». Λίγο μετά τη βράβευσή της με το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων, η Μαρία Λαϊνά δήλωσε το εξής: «Η ευχαρίστηση που αισθάνομαι από το βραβείο είναι μικρότερη από όση θα αισθανόμουν αν αυτή τη στιγμή κολυμπούσα στη θάλασσα».

Το έργο της Μαρίας Λαϊνά

Γεννήθηκε στην Πάτρα το 1947 και ήταν απόφοιτος της Νοµικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργάστηκε σε διάφορες δουλειές, σε σχέση πάντα με την τέχνη (μετάφραση δοκιμίων και λογοτεχνίας, επιμέλεια εικαστικών, φιλοσοφικών και λογοτεχνικών βιβλίων, εκπομπές και σενάρια στην κρατική ραδιοφωνία-τηλεόραση, διδασκαλία ελληνικής γλώσσας και ποίησης σε αγγλόφωνα κολέγια, διδασκαλία μετάφρασης, δημοσιογραφία σε λογοτεχνικά ένθετα εφημερίδων).

Το έργο της περιλαμβάνει εννιά ποιητικές συλλογές, έντεκα θεατρικά, πέντε πεζογραφήματα, τέσσερις κριτικές και μελετήματα, σύνταξη ανθολογίας ξένης ποίησης του 20ού αιώνα (επιλογή από ελληνικές μεταφράσεις). Έργα της έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, αυτοτελή και σε ανθολογίες. Εκπροσώπησε πολλές φορές επίσημα την Ελλάδα στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη.

Το 1993 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο ποίησης για την ποιητική της συλλογή Ρόδινος φόβος. Η μετάφραση στα γερμανικά της ίδιας συλλογής απέσπασε το βραβείο της Πόλης του Μονάχου. Το 1996 επίσης τιμήθηκε με το βραβείο Καβάφη και το 1998 με το βραβείο Μαρία Κάλλας του Γ΄ προγράμματος της ελληνικής Ραδιοφωνίας. Το 2014 τιμήθηκε με το Βραβείο του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη για το σύνολο του έργου της. Το 2023 έλαβε το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Γραμμάτων. Ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων.

Έργα της είναι τα εξής:

Ο Κήπος – Όχι εγώ, Καστανιώτης 2005

Μικτή τεχνική, Πατάκης 2012

Ό,τι έγινε, Πατάκη, 2020

Πεζογραφία

Η Εφτάψυχη, διήγημα, Τομ. Μικρή Ζωολογία, Πατάκης 1998

Φιλαργυρία, διήγημα, Τομ. Οκτώ θανάσιμα αμαρτήματα, Πατάκης, 2000

Έως θανάτου, διήγημα, Πατάκης 2001,

Πολύδωρη, εφημ. Τα Νέα 2005

Το Νόημα (Κωμωδία-Πράξη πρώτη), Καστανιώτης 2007

Τι ωραία που είναι η ζωή (διήγημα), Πατάκη, 2020

Αντί Υστερόγραφου:

Αν κάποτε πεθάνω,
μην ακούσεις ποτέ πως τάχα «κείμαι ενθάδε»:
εσύ θα με βρεις στην αναπνοή του αγέρα
στο φευγαλέο, παιδικό χαμόγελο.
Αν κάποτε πεθάνω,
μη διαβάσεις ποτέ τ’ όνομά μου σε πέτρα:
εσύ θα ξέρεις να μ’ ακούσεις στον αχό της άνοιξης
και στην επιμονή του ήχου της βροχής.
Αν κάποτε πεθάνω,
μην πιστέψεις ποτέ πως η αγάπη μου τελείωσε:
σκέψου πως θα σε περιμένει
σ’ άλλες αισθήσεις περιγράφοντας την ομορφιά σου.
Θα σε πάρω
όταν νομίσεις πως κανείς δεν σε παραμονεύει πια
εγώ
με το πάθος της ασυμφιλίωτης αγάπης μου
θα σε κυκλώσω ξαφνικά
και θα σε πάρω
άφωνο και σαστισμένο
όταν πιστέψεις πως αλλού ξεχάστηκα
εγώ
με την επιμονή της μνήμης μου
θα δέσω τα χέρια σου με τις ίδιες τους χειρονομίες
και θα σε πάρω
να μαρτυρήσεις πόσο πολύ σ’ αγάπησα.
Τότε απ’ τους ανθρώπους θα αθωωθεί η σιωπή μου
Μαρία Λαϊνά, από τη συλλογή «Επέκεινα [Σύνθεση σε τέσσερα μέρη]» (1970), ΣΕ ΤΟΠΟ ΞΕΡΟ, Ποιήματα 1970-2012, Εκδ. Πατάκη, 2015