Δεν ήμουν ποτέ φαν των κόμιξ ή των καρτούν και πέρα από τα κλασικά παπιά της Disney (Mickey, δεν μου γέμισες ποτέ το μάτι), δεν είχα ποτέ κανένα “κόλλημα” με τον “ζωγραφισμένο” κόσμο. Ωστόσο, έχω βρει το προσωπικό μου καταφύγιο στα Moomins. Και όχι δεν περνάω κρίση ηλικίας, ούτε είμαι το απόλυτο scandinavian girl. Δεν είναι ένα ακόμα trend, είναι αγάπη και ανθρωπιά ζωγραφισμένες σε χαρτί. Όχι δεν έγινα γλυκιά και ζαχαρένια και δεν τρελάθηκα. Έχετε λίγο χρόνο να σας μιλήσω για τους αρχηγούς μας, τα Moomins;

Πιθανότατα θα έχεις πάρει χαμπάρι ένα συμπαθητικό καρτούν που μοιάζει με άσπρο ιπποπόταμο που εισέβαλε στην ζωούλα μας κερδίζοντας την προσοχή. Τα Moomins ξεπήδησαν εδώ και εκεί σε ρούχα, τσάντες και διάφορα αξεσουάρ (παιδικά αλλά και ενηλίκων) μεγάλες εταιρίες όπως τα Η&Μ έχουν κυκλοφορήσει σειρές με ρούχα Moomins τον τελευταίο χρόνο και βιβλιοπωλεία έχουν την σειρά βιβλίων στις βιτρίνες τους. Αν και πωλείται ως παιδικό καρτούν, έχει πολύ μεγαλύτερα ποσοστά πωλήσεων στους ενήλικες. Γιατί όμως; Και τι είναι τέλος πάντων αυτά τα Moomins;

Στον κόσμο των κινουμένων σχεδίων και της παιδικής λογοτεχνίας, λίγα έργα έχουν καταφέρει να συνδυάσουν με τόση χάρη τη φαντασία, τη φιλοσοφία και την τρυφερότητα όσο τα Moomins. Zουν σε μια ειρηνική κοιλάδα (Moominvalley) και μας μαθαίνουν την ουσιαστική αξία της οικογένειας, της αποδοχής και της ελευθερίας. Kαι αν όλο αυτό μοιάζει πολύ σύγχρονο και meta, είναι εντυπωσιακό ότι μετράνε περίπου 80 χρόνια ζωής. Γεννήθηκαν εν μέσω των σκοτεινών ημερών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και το πρώτο τους σκίτσο εμφανίστηκε το 1945 στο βιβλίο “Η Μικρή Τρομάρα και οι Μεγάλες Καταστροφές” (The Moomins and the Great Flood). Γιατί όπως θα έλεγε και ο Albus Dumbledore (στον Harry Potter) ακόμα και στις πιο σκοτεινές στιγμές η ευτυχία υπάρχει, αρκεί κάποιος να θυμηθεί να ανάψει το φως. Και αυτό θα μπορούσε άνετα να ήταν μία ατάκα από το σύμπαν των Moomins. Εδώ “το φως” το άναψε η Tove Jansson, μια γυναίκα-σύμβολο της φινλανδικής τέχνης, ελευθερίας και δημιουργικότητας.

Η δημιουργός των Moomins: Tove Jansson

Από τις εικονογραφημένες ιστορίες στα βιβλία, στα κόμικς, και τέλος στις animated σειρές και ταινίες, τα Moomins ταξιδεύουν γενιές παιδιών και ενηλίκων μέσα από μια βαθιά ουμανιστική και συχνά υπαρξιακή ματιά.

Η Tove Marika Jansson γεννήθηκε το 1914 στο Ελσίνκι της Φινλανδίας, σε μια οικογένεια καλλιτεχνών – η μητέρα της ήταν γραφίστρια και ο πατέρας της γλύπτης. Από μικρή έδειξε ταλέντο στη ζωγραφική και τη συγγραφή. Η Tove ήταν πολυτάλαντη: εικονογράφος, ζωγράφος, συγγραφέας και σατιρική γελοιογράφος. Παράλληλα, ήταν μια προοδευτική γυναίκα, που έζησε ελεύθερα τη λεσβιακή της ταυτότητα, σε μια εποχή που κάτι τέτοιο δεν ήταν ούτε για αστείο κοινωνικά αποδεκτό. Η Tove Jansson ήταν σαφώς αντιναζίστρια και υπέρ της ειρήνης. Στο περιοδικό Garm σχεδίαζε γελοιογραφίες που σατίριζαν τον Χίτλερ και τον Στάλιν ενώ είχε προκαλέσει τον θυμό των αρχών τόσο κατά τον πόλεμο όσο και κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής εποχής. Την περίοδο του πολέμου, η Tove τρομαγμένη από τους βομβαρδισμούς, κατασκεύασε έναν ονειρικό κόσμο, όπου όλοι ζουν σε αρμονία με την φύση και γεμάτοι αγνή αγάπη για τον διπλανό τους, σε μία προσπάθεια να επιβιώσει ψυχολογικά από το άγχος και την κατάθλιψη που της προκαλούσε ο πόλεμος. Έτσι γεννιούνται τα Moomins. Η ίδια έχει δηλώσει πως μέσα από αυτό τον κόσμο, εξέφραζε τις αγωνίες, τις ελπίδες και τους φόβους της για την εποχή της, αλλά και τις πιο προσωπικές της σκέψεις για τη ζωή, την αγάπη, τη μοναξιά και την ανθρώπινη φύση.

Η ιδεολογία της είναι διάχυτη στο έργο της. Τα Moomins δεν ζουν απλώς σε μια ουτοπία, απορρίπτουν τις αυταρχικές φιγούρες, αγαπούν τη διαφορετικότητα, και επιλέγουν τον διάλογο αντί της βίας.

Αν και το έργο της δεν είναι queer και η ίδια δεν ήταν ακτιβίστρια, η Tove Jansson, έχει αφήσει μεγάλη παρακαταθήκη για την LGBTQ+ κοινότητα με τον ελεύθερο και θαρραλέο τρόπο ζωής που επέλεξε, σε μία εποχή που σίγουρα ήταν εναντίον της. Παρ’ όλο που στην αρχή της ζωής της διατηρούσε ετεροφυλοφιλικές σχέσεις (μεταξύ αυτών με τον πολιτικό και διανοούμενο Atos Wirtanen), στα 32 της χρόνια, ερωτεύτηκε για πρώτη φορά μια γυναίκα, γεγονός που περιέγραφε με θάρρος και ενθουσιασμό στις επιστολές της:  «Δεν θυμάμαι πότε ακριβώς έπαψα να νιώθω ένοχη για το πώς αγαπά η καρδιά μου. Ίσως ήταν εκείνο το γράμμα που έγραψα στην Eva τον Δεκέμβριο του ’46, λίγο μετά που γνώρισα Εκείνη. Ένιωθα σαν παιδί που ανακαλύπτει τη θάλασσα: φοβισμένη μα και ελεύθερη. Είχα ερωτευτεί τρελά μια γυναίκα – και ήταν σαν να γύρισε ο κόσμος στη θέση του. Δεν ήταν πια “παράξενο” ή “λάθος”. Ήταν καθαρό, δυνατό, φυσικό. Ήμουν περήφανη και ανεξέλεγκτα χαρούμενη».

Η σχέση ωστόσο που την καθόρισε ήταν με την Tuulikki Pietilä, καλλιτέχνιδα και σύντροφο της για σχεδόν 50 χρόνια, σε μια εποχή που οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ήταν κοινωνικά στιγματισμένες και, σε πολλές χώρες, ποινικά διωκόμενες. Μπορεί να μην μιλούσε δημόσια για τη σεξουαλικότητά της με πολιτικούς όρους, η Tove όμως ζούσε ανοιχτά τη σχέση της με αξιοπρέπεια και ειλικρίνεια. «Με την Tuulikki, τη δική μου Tooti, χτίσαμε έναν μικρό κόσμο μακριά από τον θόρυβο. Περνούσαμε τα καλοκαίρια μας στο Klovharun, ένα νησάκι στη μέση του πουθενά, με τον άνεμο, τα κύματα και τις σιωπές. Εκεί έγραψα. Εκεί ζωγράφισα. Εκεί έμαθα ότι η συντροφικότητα μπορεί να είναι βαθύτερη από λέξεις. Όταν την έκανα χαρακτήρα στα βιβλία μου – ως την Too-ticky – ήταν ο τρόπος μου να πω στον κόσμο ποια ήταν. Και ποια ήμουν εγώ».

Η αφοσίωση, η οικειότητα και η συντροφικότητα που αποτυπώνονται στα βιβλία της Jansson αντικατοπτρίζουν μια βαθιά queer κοσμοθεωρία, όπου η αποδοχή του «άλλου» και η αγάπη χωρίς περιορισμούς είναι θεμελιώδεις αξίες. Γι’ αυτό η Tove Jansson θεωρείται σήμερα queer icon – όχι μόνο επειδή ήταν μια γυναίκα που αγάπησε γυναίκες, αλλά επειδή μέσα από τη ζωή και το έργο της πρόβαλε μια προοδευτική, τρυφερή και ριζοσπαστικά ανθρώπινη αντίληψη για την αγάπη, την ταυτότητα και την ελευθερία. «Δεν μίλησα ποτέ με συνθήματα. Δεν ήμουν ακτιβίστρια. Ήμουν απλώς ειλικρινής. Και ίσως αυτό, σε μια κοινωνία που φοβάται την αλήθεια, να είναι από μόνο του μια μορφή επανάστασης. Οι άνθρωποι μου λένε σήμερα πως ήμουν πρότυπο για τους “άλλους”. Μα εγώ πιστεύω πως ήμασταν όλοι “άλλοι” κατά καιρούς. Το μόνο που χρειάζεται είναι αγάπη, σεβασμός και φαντασία. Και κάπου να ανήκεις – ακόμα κι αν αυτό το κάπου πρέπει να το χτίσεις μόνη σου, με λέξεις και σχέδια και όνειρα».

Ποια είναι τα Moomins, λοιπόν;

Οι πρωταγωνιστές αυτού του κόσμου είναι μια οικογένεια καλόκαρδων πλασμάτων που ζουν στην Κοιλάδα των Moomins (Moominvalley), όπως είπαμε και ο βασικός πυρήνας των ηρώων αποτελείται από:

• Το Moomin (Μούμιν): Το βασικό «παιδί» της οικογένειας, περίεργο, ευαίσθητο και γενναίο.

• Την Moominmamma (Μούμινμαμα): Μητρική φιγούρα, πάντα με την ποδιά της και την τσάντα της, σύμβολο φροντίδας και ασφάλειας.

• Τον Moominpappa (Μούμινπαπα): Φιλοσοφημένος, αφηγείται τις περιπέτειες του παρελθόντος και αγαπά τη ζωή του τυχοδιώκτη.

• Τον Snufkin (Σνάφκιν): Ο καλύτερος φίλος του Μούμιν, περιπλανώμενος φιλόσοφος με καπέλο. Αντιπροσωπεύει την ελευθερία και την ανεξαρτησία.

• Την Little My (Μικρή Μι): Μικρή, εκρηκτική και ειλικρινής (και συχνά γκρινιάρα). Δεν φοβάται τίποτα και κανέναν.

• Tη Snork Maiden (η ξανθιά Σνόρκμεϊντεν): Η ρομαντική σύντροφος του Μούμιν, τρυφερή και συχνά αφηρημένη.

Η κοινότητά τους συμπληρώνεται από διάφορους παράξενους και πολύχρωμους χαρακτήρες, όπως η Χέμυλεν, ο Τοφλ και οι τρομακτικοί αλλά και θλιμμένοι Χατίφναττεν ή το απόκοσμο πλάσμα Γκροκ. Η βορειοευρωπαϊκή φιλοσοφία και μυθολογία, φυσικά και έχει επηρεάσει αισθητικά αυτόν τον κόσμο καθώς και η στενή σχέση των Φινλανδών με την φύση.

Πίσω από τη φαινομενικά παιδική ιστορία, τα Moomins αγγίζουν ζητήματα βαθιά υπαρξιακά και κοινωνικά: τη μοναξιά, την αποδοχή, την ανάγκη για ανεξαρτησία, το πέρασμα του χρόνου και την απώλεια. Η Κοιλάδα είναι μια ουτοπία που, παρόλα αυτά, δεν αποφεύγει τις φυσικές καταστροφές, τις αλλαγές των εποχών και τις υπαρξιακές κρίσεις. Οι χαρακτήρες βιώνουν φόβο, χαρά, θυμό, θλίψη, όπως όλοι οι άνθρωποι. Δεν είναι τέλειοι, και αυτό τους κάνει τόσο ανθρώπινους. Tα Moomins είναι γεμάτα αξέχαστες φράσεις που φανερώνουν τη βαθύτερη τους σοφία. Mια σοφία που μοιάζει με εκείνη της φύσης και οι ατάκες τους θα μπορούσαν να είχαν ειπωθεί από τον ψυχολόγο σου. Μερικές από τις πιο γνωστές και αντιπροσωπευτικές είναι:

«Όλα είναι πολύ αβέβαια, και γι’ αυτό ακριβώς είναι τόσο όμορφα» – Moomin

«Δεν μπορείς να έχεις πάντα καλοκαίρι, αλλά είναι όμορφο να το περιμένεις» – Moominmamma

«Αν ακούς τη σιωπή, θα μάθεις πράγματα» – Snufkin

«Δεν υπάρχει κανείς σαν εμένα. Και μου αρέσει αυτό» – Little My

«Η μοναξιά είναι ένα είδος ελευθερίας» – Snufkin

«Δεν είναι άσχημο να είσαι λυπημένος. Είναι φυσικό» – Moominpappa

Από τα βιβλία στις οθόνες

Η πρώτη μεγάλη επιτυχία εκτός Φινλανδίας ήρθε μέσα από τα κόμικς που δημοσιεύτηκαν στη βρετανική εφημερίδα Evening News το 1954. Τα κόμικς ανέλαβε αργότερα και ο μικρότερος αδελφός της, Lars Jansson, κρατώντας ζωντανή τη δημιουργία μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Στη δεκαετία του ’90, οι Ιάπωνες σε συνεργασία με Φινλανδούς παραγωγούς δημιούργησαν το πασίγνωστο animated καρτούν Moomin που μεταδόθηκε σε δεκάδες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας. Η σειρά διατήρησε το ποιητικό και στοχαστικό πνεύμα των βιβλίων, με εξαιρετική μουσική επένδυση και εικονογράφηση που παρέπεμπε σε ένα παστέλ όνειρο.

Το 2019, η σειρά “Moominvalley” ήρθε να ανανεώσει τον κόσμο των Moomins με σύγχρονη 3D animation, ενώ έχει ήδη αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές για τη ζωντάνια και τον σεβασμό προς το αρχικό υλικό.

Σήμερα, τα Moomins δεν είναι απλώς ήρωες κινουμένων σχεδίων αλλά ένα πολιτιστικό σύμβολο της Φινλανδίας. Υπάρχουν θεματικά πάρκα, μουσεία (όπως το Moomin Museum στην πόλη Τάμπερε), θεατρικές παραστάσεις, καλλιτεχνικές εκθέσεις, και φυσικά αμέτρητα αναμνηστικά (τα θέλω όλα ναι).

Μια ουτοπία χωρίς ψευδαισθήσεις

Η Tove Jansson κατάφερε να δημιουργήσει έναν κόσμο οικείο, ασφαλή αλλά και βαθύ. Τα Moomins δεν κηρύττουν, απλώς υπάρχουν – και μέσα από την παρουσία τους, μας θυμίζουν πώς να υπάρχουμε κι εμείς με πιο ανθρώπινο τρόπο. Δεν πρόκειται για ένα καρτούν που απευθύνεται σε παιδιά, αλλά κάτι πολύ παραπάνω από αυτό. Είναι για όλους εκείνους που αναζητούν την ποίηση στην καθημερινότητα, την ελπίδα μέσα στο σκοτάδι, την τρυφερότητα απέναντι στο άγνωστο.

Μέσα από τη φαντασία της Tove Jansson, μας προσφέρουν μια ουτοπία χωρίς ψευδαισθήσεις. Μια παιδική αθωότητα προσαρμοσμένη όμως σε έναν ενήλικο, ρεαλιστικό κόσμο. Ίσως γι’ αυτό, ακόμα και τόσα χρόνια μετά τη δημιουργία του, παραμένει τόσο διαχρονικό και αγαπητό. Προτιμώ τα Moomins, περισσότερο από κάθε βιβλίο αυτοβοήθειας ή ψυχολογίας και ακόμα κι αν μετράω αρκετά χρόνια στην ενήλικη πίστα, ξέρω ότι υπάρχει χώρος (και) για εμένα σε αυτό το σύμπαν. Το καταφύγιο της Jansson στους βομβαρδισμούς του πολέμου, έγινε το δικό μου happy place. Σε έναν κόσμο αδιανόητης ταχύτητας, που όλοι και όλα ζητάνε να είμαστε η καλύτερη δυνατή μας εκδοχή, να αριστεύσουμε, να προοδεύσουμε, να πάρουμε αύξηση, προαγωγή και iPhone, τα Moomins είναι εδώ για να μας θυμίσουν ότι αυτό που είμαστε είναι αρκετό και πως όλη η ουσία της ζωής βρίσκεται στην απλότητα και την ηρεμία.

Και όπως λέει και το μικρό Moomin, ο πιο τρυφερός και συναισθηματικός χαρακτήρας του σύμπαντος των Moomins: «Δεν είναι συναρπαστική η ζωή; Όλα μπορούν να αλλάξουν ξαφνικά, και χωρίς κανέναν λόγο!». Και αυτό είναι μία ωδή στην παιδική – μα όχι μόνο – εμπιστοσύνη για το άγνωστο.

☞︎ ΙΝFO: Instagram / Moomin Museum / Moomin Shop

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.

 

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News