Η ζωή κατά τον Μεσαίωνα, ειδικά για την πλειοψηφία των φτωχότερων στρωμάτων, ήταν μονίμως εκτεθειμένη σε δεκάδες απειλές: λιμοί συνοδευόμενοι από τη φρίκη του πόλεμου και πλήθος ανίατων για την εποχή ασθενειών. Η μεγαλύτερη συμφορά ήταν σίγουρα εκείνη της εμφάνισης της πανούκλας. Η θέα των χιλιάδων νεκρών σωμάτων που συσσωρεύονταν μέρα με τη μέρα γέννησε τη ροπή προς το μακάβριο και την απεικόνιση του. Η έννοια του Μemento Μori –θυμήσου πως θα πεθάνεις– αναδυόταν σαν μια ισχυρή νουθεσία για τη προσωρινότητα των εγκοσμίων. Παράλληλα, εικονογραφικά θέματα όπως ο νεκρικός χορός, λειτουργούσαν ως επιτομή του μηνύματος του υπενθύμιζοντας στον αποδέκτη το αναπόδραστο του θανάτου.

Η εμφάνιση και η καταιγιστική επέκταση της πανούκλας στη διάρκεια του Μεσαίωνα εγγράφεται ως την πιο τρομακτική του περίοδο. Ο επονομαζόμενος και ως Μαύρος Θάνατος προκάλεσε τον τρόμο σε όσους παρακολουθούσαν την επέλαση της επιδημίας.

Η πανούκλα εμφανίζεται στα μέσα του 14ου αιώνα και εικάζεται πως προήλθε από τη γεννουατική αποικία της Κάφφας στη Κριμαία η οποία τελούσε υπο πολιορκία από ασιατικά φύλα. Οι επιτιθέμενοι διάλεξαν να εξακοντίσουν νεκρά σώματα που είχαν μολυνθεί από τη πανούκλα διαδίδοντας την επιδημία. Από πλοία προερχόμενα από τη πόλη η πανούκλα, μεταδιδόμενη κυρίως απο ποντίκια αλλά και από την ανθρώπινη επαφή, μέχρι το 1348 είχε επικρατήσει από απ΄ άκρου εις άκρον σε όλη την Ευρώπη.

Η ασθένεια ήταν μοναδική ως προς την ραγδαία επιδείνωση της υγείας του πάσχοντος ο οποίος, μόνο λίγες μέρες μετά την μόλυνση του, κατέληγε μέσα σε βαρύτατους πόνους. Ταυτόχρονα, η ταχύτητα της μετάδοσης ήταν τόσο απαράμιλλα γρήγορη που ενέσπειρε το φόβο σε ολόκληρη την κοινότητα που αδυνατούσε να βρει τρόπο ανάσχεσης της πανούκλας. H κοινωνική δομή της Ευρώπης κλυδωνιζόταν μπροστά στην επιδήμια και ο θάνατος γινόταν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας.

Μόνο οι έχοντες την οικονομική δυνατότητα μπορούσαν να βρούν διέξοδο από την αποπνικτική ανασα του θανάτου των πόλεων προς την εξοχή. Ο Βοκκάκιος στο Δεκαήμερο παραθέτει την ιστορία των Φλωρεντίνων ευγενών που αναζητούν στη φύση τη σωτηρία από το θανατικό που έχει ενσκήψει στη πόλη.

Τα αποτελέσματα της πανούκλας ήταν συγκλονιστικά ως προς τους αριθμούς νεκρών που προκάλεσε: εκτιμάται πως το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης έχασε τη ζωή του αντιμέτωπος με έναν ανίκητο εχθρό.

Όσο και αν το ρεύμα ορθολογισμού των γιατρών της εποχής τόνιζε πως η θνησιμότητα της νόσου οφειλόταν στην ακραία μεταδοτικότητα. Τα υγειονομικά μέτρα που πάρθηκαν ειδικά σε Ιταλικές πόλεις που έδιναν έμφαση στην καθαριότητα τους. Ο τρόμος  δεν μπορούσε να εξηγηθεί εδραζόμενος σε ανθρώπινες εξηγήσεις, η έλευση του συνδεόταν με τη οργή του Θεού και εκλαβανόταν ως τιμωρία.

Σύμφωνα με τοn Jacques Le Goff (H Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα [Εκδόσεις Πόλις]) η πανούκλα «έδωσε τροφή σε μια νεά ευαισθησία και μια νέα θρησκευτικότητα». Η θεά των πτωμάτων που συσσωρεύονταν με ακαταπαυστο ρυθμό, σε αριθμούς που απειλούσαν την αναλογία των εναπομεινάντων ζωντανών, κλόνιζε το φόβο της κόλασης ως την υπέρτατη τιμωρία για ένα πιστό. Ο θάνατος γινόταν η μεγαλύτερη απειλή και η μορφή που λάμβανε στο σώμα του μολυσμένου από τη πανώλη κατέβαζε τα βασανιστήρια της κόλασης προς τη Γη. Το νεκρό σώμα και όσα συμβόλιζε γινόταν κυρίαρχη εικόνα.

Η έννοια του Μemento Μori επανεμφανιζόταν στην Ευρώπη για να επιβληθεί ως τρόπος σκέψης το οποίο υπαγόρευε μια συγκεκριμένη στάση ζωής. Το επιστέγασμα της φιλοσοφίας κωδικοποιούταν στη ρήση του Μονταινιού «φιλοσοφώ σημαίνει μαθαίνω να πεθαίνω» και εικονοποιούταν στις πραγμάτειες των Artes Moriendi.

H βαρύτητα του μυνήματος εστίαζε στους αμόλυντους απο την πανούκλα οι οποίοι δεν έπρεπε να εφησυχάζουν: η ιδέα της εύθραυστης θνητότητας έπρεπε να ενσταλαχθεί μέσα τους. Ταυτόχρονα, περιείχε την προειδοποίηση πως η εγκόσμια ζωή βασιζόμενη στη τρυφηλότητα και τη ροπή στην αμαρτία ήταν μονάχα προσωρινή και ο αντίκτυπος της θα επηρέαζε την τελική κρίση.

Το Memento Mori γέννησε αρκετά εικονογραφικά θέματα που εδραιώθηκαν στο μεσαιωνικό φαντασιακό και διατηρήθηκαν αιώνες μετά από τη πάροδο του.

Δεσπόζουσα θέση είχε το εικονογραφικό θέμα των τριών ζωντανών και τριών νεκρών: τρεις νέοι έμπλεοι ενθουσιασμού  και αισιοδοξίας συναντούν τρείς νεκρούς -η εικόνα της ζωής έβρισκε τον σκοτεινό αντικατοπτρισμό της στο νομοτελειακό της τέλος. Με τα λόγια των νεκρών να προειδοποιούν: Όπως είστε ήμασταν και εμείς κάποτε, όπως είμαστε τώρα έτσι θα γίνετε και εσεις.

Το εικονογραφικό θέμα που ξεχωρίζει όμως είναι εκείνο του μακάβριου χορού που μετατρέπει μια από τις εκφάνσεις του joie de vivre σε μέσο καθόδου προς το θάνατο.Όπως αναφέρει ο Jacques Le Goff ενώ το νεκρό σώμα ήταν η ατομική εικόνα του θανάτου, ο μακάβριος χορός αναπαριστά ολόκληρη τη κοινωνία, αδιακρίτως τάξεων, που βαδίζει προς το μοιραίο. Απο τον Αυτοκράτορα και το Πάπα μέχρι το τελευταίο χωρικό, άνδρες και γυναίκες αδιακρίτως, ο θάνατος καθοδηγεί τα βήματα τους στο κόσμο που τα ανθρώπινα αξιώματα σταματούν να έχουν τη παραμικρή σημασία.

Ο χορός θεωρούμενος από την Εκκλησία ως μια επαίχυντη διασκέδαση, ταυτισμένη συνήθως με παγανιστικές παραδόσεις, οδηγούσε την ανθρωπότητα στην οδό της απωλείας χωρίς να χρειάζεται η παρέμβαση του Σατανά. Παρόλα αυτά, η αισιοδόξια δεν απουσίαζε από το θέαμα του μακάβριου χορού, μιας και ο θάνατος ήταν ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στον επίγειο και τον επουράνιο κόσμο στον οποίο ο τελικός κριτής ήταν ο Ιησούς Χριστός.

Σύμφωνα με τoν Ηartmut Freytag (Mixed Metaphors: The Danse Macabre in Medieval and Early Modern Europe) το θέαμα του μακάβριου χορού, το οποίο ενσάρκωνε το μήνυμα του Μemento Μori, είναι αφενός ένα θέαμα οικουμενικό που δεν χρειάζεται επεξηγήσεις για γίνει καθολικά κατανοητό. Ταυτόχρονα, είναι ένα διαχρονικό θέμα που πετυχαίνει να αφουγκραστεί την ανθρώπινη αγωνία σε κρίσιμες στιγμές δυστυχίας και υπαρξιακού άγχους και ως τέτοιο δεν θα πάψει ποτέ να υπενθυμίζει τη λεπτή γραμμή που χωρίζει τη ζωή από το θάνατο.

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News