Στις 26 Απρίλη του 1986 ο αντιδραστήρας του τέταρτου ενεργειακού μπλοκ του πυρηνικού εργοστασίου του Τσερνόμπιλ έπαιρνε φωτιά. Το δυστύχημα ξαναθύμιζε στην ανθρωπότητα τις καταστροφικές συνέπειες που μπορεί να έχει η πυρηνική ενέργεια ακόμα και όταν αυτή χρησιμοποιείται για ειρηνικούς σκοπούς. Στο ζοφερό τοπίο ερήμωσης και τραγωδίας που προκλήθηκε από τη ραδιενέργεια, η παρουσία της οποίας θα επικρατεί χρονικά για αιώνες μετά το συμβάν, οι ευθύνες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ως προς την αποσιώπηση των κινδύνων κάνουν την ιστορία του Τσέρνομπιλ ακόμα πιο τραγική.
Ένα από τα πιο συγκλονιστικά βιβλία που έχουν γραφτεί για το Τσερνόμπιλ ανήκει στη Σβετλάνα Αλεξέγιεβιτς, η οποία τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ του 2015. Η συγγραφέας στο έργο της ανατέμνει πτυχές της Σοβιετικής εμπερίας βασιζόμενη σε μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν εκ του σύνεγγυς δραματικές στιγμές της ιστορίας της όπως τον πόλεμο στο Αφγανιστάν. Οι μνήμες της Σοβιετικής εποχής περνάνε από τις σελίδες των βιβλίων της μέσω των πρωταγωνιστών της, επιφανών αλλά κυρίως αφανών,μιας εμπειρίας που πέρασε ανεπιστρεπτί και ο επικήδειός της φιλοτεχνείται στο Last soviet man.
Στα σημαντικότερα γεγονότα των τελευταίων χρόνων της Σοβιετικής Ένωσης συγκαταλέγεται χωρίς καμία αμφιβολία το δυστύχημα του Τσερνόμπιλ. Για την ιδία τη συγγραφέα η συγγραφή του βιβλίου αντικατοπτρίζει και το δικό της βίωμα: καταγόμενη απο τη Λευκορωσία, μια περιοχή που επλήγη με βαναυσότητα από τη ραδιενέργεια, η αφήγησή της σκιάζεται από την οδύνη που γέννησε η μετά Τσερνόμπιλ εποχή.
Ο αντίκτυπος του ατυχήματος ήταν τεράστιος παγκοσμίως, καθώς ο φόβος της πυρηνικής λαίλαπας δεν είχει υποχωρήσει ποτέ. Ο Ψυχρός πόλεμος διατηρούσε τις ισορροπίες του πάνω στην επικρεμάμενη θανάσιμη απειλή που κυοφορούσε η χρήση των πηρηνικών όπλων. Το ενδεχόμενο να μετατραπεί σε Θερμός ισοδυναμούσε με την απόλυτη καταστροφή που θα διέλυε εκ θεμελίων την ανθρωπότητα.Το Τσερνόμπιλ ήταν η υπενθύμιση των δυνατοτήτων της πυρηνικής ενέργειας που διαλύει κάθε μορφή ζωής που βρίσκεται κοντά στο επίκεντρο της έκρηξης και την ικανότητα της ραδιένεργειας να ξεπερνάει σύνορα και να διανύει χιλιάδες χιλιόμετρα με το δηλητηριώδες φορτίο της.
Η γνώση της καταστροφικής δυναμικής οδήγησε στο φούντωμα της ανησυχίας των χωρών που γειτνίαζαν με τα τότε σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και όλης της Ευρώπης. Τα ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης περιέγραφαν με πηχυαίους τίτλους τα διαφαινόμενα εφιαλτικά παρεπόμενα του μεγαλύτερου πυρηνικού ατυχήματος της εποχής αναπτύσσοντας στη συλλογική συνείδηση τον φόβο που ταυτίστηκε με την λέξη Τσερνόμπιλ. Τι συνέβη όμως με τους ανθρώπους που το βίωσαν από πρώτο χέρι, που έγιναν κοινωνοί μιας απίστευτης έκλυσης ραδιενέργειας, μιας αόρατης φονικής ανάσας που κλόνισε τις πεποιθήσεις τόσο για το σοσιαλιστικό εγχείρημα όσο για την ευθραυστότητα της ζωής τους;
Η Αλεξέγιεβιτς συνομιλεί με τους συγγενείς όσων κλήθηκαν από τις αρχές να αποκαταστήσουν τις ζημιές του αντιδραστήρα. Από όλους αυτούς που βρέθηκαν στο σημείο δεν επιβίωσε κανένας. Με ελλιπέστατα μέτρα προφύλαξης εκτέθηκαν μέσα σε ελάχιστες ώρες στη ραδιενέργεια που σε λίγες μέρες τους οδήγησε σε φριχτό και επώδυνο θάνατο. Οι οικείοι τους έμειναν με τα παράσημα που βράβευαν τους εκλιπόντες με την αναγγελία του θανάτου τους.
Οι κάτοικοι της κοντινής πόλης Pripyat ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν την έκρηξη και πως κάτι πρωτοφανές έλαβε χώρα μερικά χιλιόμετρα μακριά. Η ζωή ομώς συνεχίστηκε να κυλά στους φυσιολογικούς ρυθμούς της μέχρι να παρθούν μέτρα από τις σοβιετικές αρχές για την προφύλαξή τους. Οι γνώσεις για την πυρηνική ενέργεια παρέμεναν ελλιπείς και οι εικόνες της φωτιάς από το εργοστάσιο δεν προϊδέαζαν για όσα κυοφορούνταν τις επόμενες ώρες για τη ζωή τους. Δίπλα στην άγνοια ενδημούσε η πίστη προς την αδιαμφιβήτη ορθότητα των αποφάσεων της κυβέρνησης τις οποίες εκλάμβαναν χωρίς κριτική ματιά.
Το αποτέλεσμα των προηγούμενων ήταν πως αρκετές χιλιάδες προσβλήθηκαν άμεσα και πέθαναν μέσα σε σύντονο χρονικό διάστημα. Όσοι διέφυγαν το θάνατο κατά τις πρώτες μέρες μολύνθηκαν ανεπανόρθωτα εμφανίζοντας στη συνέχεια της ζωή τους σοβαρές ασθένειες. Όσοι από αυτούς τελικά επέζησαν κουβαλούν μέχρι και σήμερα τις ανίατες συνέπειες της πυρηνικής ενέργειας τόσο στο σώμα τους όσο και στη μνήμη τους.
Η συνειδητοποίηση του μεγέθους του κινδύνου οδήγησε τελικά στην άρον άρον μετακίνηση του πληθυσμού της γειτονικής προς το Τσερνόμπιλ πόλης. Πολλοί, όμως, ήταν που αρνούνταν να εγκαταλείψουν το σπίτι τους είτε επειδή υποβάθμιζαν το πρόβλημα είτε γιατί ο φόβος για τα υπάρχοντα υπερνικούσε τον φόβο για τη ζωή τους. Τελικά όλοι όσοι έφυγαν είχαν καλλιεργήσει την εντύπωση πως δεν επρόκειτο να επιστρέψουν ποτέ ξανά. Οι κατοικημένες περιοχές εκκενώνονταν, αλλά δεν απομακρύνθηκαν όλα τα ζωντανά πλάσματα. Μέσα στον αναβρασμό δεν υπήρξε μέλημα για τα χιλιάδες κατοικίδια, τα οικόσιτα ζώα τα οποία έμειναν πίσω περιμένοντας το θάνατο.
Στο βιβλίο της Αλεξέγιεβιτς όλη η φρίκη της απαράμιλλης καταστροφής ξετυλίγεται από όσους τη βίωσαν και προσπαθούν να εκλογικεύσουν, να βρούνε λέξεις για να εκφράσουν το ανείπωτο. Ένα πραγματικό ολοκαύτωμα που αφαίρεσε κάθε μορφή ζωής σε μερικά δευτερόλεπτα και σαν αθεράπευτη κατάρα καταδίκασε έναν τόπο σε αιώνιο νεκροταφείο ραδιενεργών καταλοίπων. Στις διηγήσεις ακούμε τον ασθμαίνοντα παλμό μιας αυτοκρατορίας που κατέρρεε και ήταν οι πρώτοι που το αντιλήφθηκαν. Η πρόσδεση στην επιστήμη και στο καθήκον που επιφόρτισε τον άνθρωπο, η νεωτερικότητα να υποτάξει τη φύση για τους σκοπούς του, το όραμα της ατελεύτητης πορείας της ανθρωπότητας προς την πρόοδο συγκρούεται με τις χαλεπές συνέπειές της. Η πίστη στον σοσιαλισμό ως ένα σύστημα που έθετε την μακροημέρευση και την εξυγίανση των πολιτών ήρθε αντιμέτωπη με την τυφλή υποταγή σε μια πραγματικότητα που επίτασσε την έξωθεν καλή εικόνα προς το αντίπαλο δέος.
Το Τσέρνομπιλ μπορεί να ιδωθεί σαν την Πομπηία του 20ού αιώνα. Μια απερίγραπτη καταστροφή που οι αναμνήσεις της στοιχειώνουν: ακόμα και η πηγή της παραμένει εν υπνώσει, αλλά ζωντανή. Ο τέταρτος αντιδραστήρας, ο επονομαζόμενος ως Ουκρίτιε, παράμενει θαμμένος σε μια τσιμεντένια χαλύβδινη σαρκοφάγο που συγκρατεί δεκάδες τόνους πυρηνικών καυσίμων. Μια διαρκής υπόμνηση για το τι συμβολίζει το Τσερνόμπιλ.
