Φτώχεια, ανεργία, επισιτιστική επισφάλεια, χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Καταυλισμοί σε δύσβατα σημεία, σαν χωματερές, με ακατάλληλες συνθήκες, έλλειψη καθαρού νερού, ηλεκτρισμού και συστημάτων αποχέτευσης. Κάπως έτσι είναι οι ελληνικές φαβέλες, το περιβάλλον που ζουν οι περισσότεροι πληθυσμοί Ρομά ανά την επικράτεια. Αποκλεισμένοι από την ευρύτερη κοινότητα, ορισμένοι χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα, περιορισμένη πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες και χωρίς ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Τα προβλήματα αυτά ενισχύουν έναν φαύλο κύκλο υποβάθμισης και αποκλεισμού, ο οποίος συμπεριλαμβάνει και διατηρεί την εσωστρέφεια, τις κοινωνικές ανισότητες και εν τέλει την παραβατικότητα ως αρνητικό μηχανισμό αντιμετώπισης προβλημάτων.
Αυτό τον τοίχο αποκλεισμού προσπαθούν εδώ και χρόνια οι Γιατροί του Κόσμου να καταρρίψουν, δίνοντας ευκαιρία στους πληθυσμούς αυτούς να αποκτήσουν πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και στην ενημέρωση. Το πρωινό της Τρίτης, βρέθηκα στον χώρο του Impact Hub Athens όπου οι Γιατροί του Κόσμου παρουσίαζαν τα αποτελέσματα της δράσης του προγράμματός τους Rom-boost. Ένα πρόγραμμα επιμόρφωσης πληθυσμών, κυρίως γυναικών Ρομά που ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2023.
«Στόχος του προγράμματος είναι τα δεδομένα αυτά να αλλάξουν, να προχωρήσει η ένταξη για την οποία τόσα χρόνια συζητάμε και κυρίως να σπάσουν τα στερεότυπα που έχει ο γενικός πληθυσμός για τους Ρομά» προλόγισε ο συντονιστής της συζήτησης και δημοσιογράφος Μάριος Αραβαντινός.
Οι Γιατροί του Κόσμου, με το πρόγραμμα Rom-boost ουσιαστικά συνεχίζουν το όραμα του Θεόφιλου Ρόζενμπεργκ ιδρυτή και πρώτου προέδρου των Ελλήνων Γιατρών του Κόσμου, καθηγητή Χειρουργικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ που υποστήριζε ότι «με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζουμε όποιον έχει ανάγκη μακριά, πρέπει να γίνεται το ίδιο και εδώ, στη χώρα μας».
Συνομίλησα για εκείνα τα πρώτα χρόνια, με τον Αντιπρόεδρο των Γιατρών του Κόσμου, κ. Νικήτα Κανάκη, που ήταν ανάμεσα στους πρωτοστάτες της οργάνωσης και των δράσεων σε καταυλισμούς, και έθεσαν τις βάσεις για την μετέπειτα ενίσχυση των προγραμμάτων στις κοινότητες Ρομά σε όλη την Ελλάδα.
«Η ενασχόληση με τις κοινότητες Ρομά ξεκινά από την εποχή που ξεκίνησαν οι Γιατροί του Κόσμου. Ξεκινήσαμε για πρώτη φορά τις παρεμβάσεις τη δεκαετία του ‘90 με την πρώτη προσπάθεια εμβολιασμών σε μία εποχή που ο πληθυσμός ήταν τελείως ξεχασμένος.
Όταν 35 χρόνια πριν ιδρύαμε τους Γιατρούς του Κόσμου, και ετοιμαζόμασταν για τις πρώτες αποστολές στο Κουρδιστάν, ο Θεόφιλος Ρόζενμπεργκ μας είχε ως υποχρεωτική αποστολή, την επίσκεψή μας σε καταυλισμούς Ρομά. Είχε δίκιο, γιατί αυτό που βλέπαμε σε μακρινά μέρη, υπήρχε και εδώ, στην Ελλάδα. Ακόμα και πράγματα που θεωρούσαμε δεδομένα, όπως ο εμβολιασμός, στις κοινότητες Ρομά δεν υπήρχε σαν ιδέα.
Ανήκω στην πρώτη γενιά των Γιατρών του Κόσμου και αυτό που μάθαμε και όσο περνούσε ο καιρός το συνειδητοποιούσαμε ακόμα περισσότερο, είναι ότι για να έχεις πρόσβαση σε έναν πληθυσμό που είναι στο περιθώριο πρέπει να προσεγγίσεις τις γυναίκες.
“Μην παλεύετε να ρίξετε τους τοίχους, να θυμάστε πάντα ότι όλα τα τείχη έχουν μία πόρτα και οι γυναίκες έχουμε τα κλειδιά” μου είχε πει χαρακτηριστικά μία γυναίκα από έναν καταυλισμό. Και αυτό το συνειδητοποιήσαμε και σε αποστολές στον πλανήτη. Αν θες να κάνεις μία αλλαγή θα πρέπει να εκπαιδεύσεις τις γυναίκες που μεγαλώνουν κορίτσια και οικογένειες.
Μετά από προσπάθειες, αποτυχίες (στο να σπάσεις τα στερεότυπα) και ματαιώσεις, ο στόχος ήταν να εστιάσουμε λοιπόν στις γυναίκες. Γιατί σε αυτές πέφτει το βάρος της οικογένειες και άρα το βάρος της προληπτικής ιατρικής, της φροντίδας και φυσικά να περάσουμε το μήνυμα στα νέα κορίτσια ώστε να υπάρξει αλλαγή.
Είναι αυτές που νοιάζονται για την οικογένεια. Δεν είναι μόνο η μάνα, αλλά και η γιαγιά που είναι το σεβάσμιο πρόσωπο, που μπορούν να βοηθήσουν στην αλλαγή. Δεν θα αλλάξει τίποτα από τη μία μέρα στην άλλη. Αυτό που θέλουμε είναι να σπάσει ο διπλός αποκλεισμός. Να ανοίξουν ρωγμές στα στερεότυπα. Και οφείλουμε να δώσουμε τη δύναμη και τη γνώση σε αυτές που μπορούν να κάνουν την αλλαγή, και αυτές είναι οι γυναίκες και τα νέα κορίτσια. Να ενδυναμώσουμε την απόφασή τους να πηγαίνουν σχολείο, να στηρίξουμε τα όνειρά τους ότι μπορούν να κάνουν κάτι διαφορετικό».
Τον ρώτησα αν υπήρχαν προκλήσεις στην πολυετή εμπειρία του.
«Πάντα υπήρχε ενδιαφέρον και σεβασμός από τις κοινότητες. Από τότε μέχρι τώρα όποιος πάει στον καταυλισμό και λέει απλά “είμαι εδώ να βοηθήσω, όχι για να σε κρίνω, ούτε για να σε αλλάξω” είναι εύκολα αποδεκτός. Ποτέ δεν αρνήθηκαν την ιατρική φροντίδα, ούτε εμπόδισαν το έργο μας. Αντιμετωπίζουμε τον καθένα με το όνομά του και όχι με ταυτότητες, ισότιμα, χωρις προκαταλήψεις. Και αυτό το αντιλαμβάνονται και σε σέβονται.
Ωστόσο, υπάρχουν κοινότητες Ρομά, που έρχονται από έξω με τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά που δεν είναι εύκολο να τους προσεγγίσεις.
Υπάρχει όμως ένα χαρακτηριστικό της ανθρωπιστικής ιατρικής που βοηθάει σε τέτοιες περιπτώσεις: Ξέρουν ότι αυτός που θα σε ακούσει θα σε σεβαστεί, δε θα σε κοροϊδέψει και θα έχει εχεμύθεια. Επομένως, μέσω της ιατρικής ιδιότητας έχουμε τη δυνατότητα να ακούσουμε ιστορίες που δε θα έβγαιναν εύκολα προς τα έξω.
Υπάρχει ας πούμε ένα κοριτσάκι που το λένε “ΑΠΟ” Άνευ Πατρικού Ονόματος. Και θέλει να βαφτιστεί. Για εκείνη έχει σημασία, είναι όλος της ο κόσμος, γιατί τη φωνάζουν ΑΠΟ. Αυτά τα μικρά πράγματα δημιουργούν μία σχέση εμπιστοσύνης. Στόχος μας είναι λοιπόν αυτά το κορίτσια να συνειδητοποιήσουν ότι έχουν επιλογές και ευκαιρίες και μπορούν να αλλάξουν τη ζωή τους. Οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ σε εκείνες τις κοινότητες γιατί κοντά τους μάθαμε τι σημαίνει ιατρική του δρόμου».
Οι νέες γενιές που έχουν αναλάβει τώρα συνεχίζουν τις προσεγγίσεις αυτές με νέα εργαλεία και νέο πνεύμα δημιιουργώντας το πρόγραμμα Rom-boost. Οι δράσεις έχουν εξελιχθεί με τη συμμετοχή των γυναικών σε εντατικά επιμορφωτικά σεμινάρια για την ανάπτυξη δεξιοτήτων.
Η κ. Ελένη Ξένου, υπεύθυνη προγράμματος μας παρουσίασε τις δράσεις που ξεκινούν από την προσέγγιση της κοινότητας καθώς σύμφωνα με την εμπειρία της, η συμμετοχή της κοινότητας είναι κομβική. Η διαμόρφωση των ομάδων εκπαίδευσης δε θα μπορούσε να γίνει χωρίς διαμεσολαβητές, ανθρώπους δηλαδή που ανήκουν στην κοινότητα Ρομά και βοηθούν στην δημιουργία ενός προγράμματος που θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες και την καθημερινότητα αυτών των ανθρώπων. Και ο ρολος των γυναικών ήταν καθοριστικός. «Όπου μορφώνεις μία γυναίκα, μορφώνεις ολόκληρη την οικογένεια» υπογράμμισε η κ. Ξένου.
Στο επίπεδο των επωφελούμενων κοινοτήτων, το πρόγραμμα υιοθετεί μια θεωρία θετικής αλλαγής.
« Κάθε γυναίκα έφερνε και μία άλλη, σε ένα σύστημα “χιονοστιβάδα” όπως ονομάζεται και έτσι η αποκτηθείσα γνώση μεταδίδεται άμεσα σε ένα ευρύτερο μέρος της κοινότητας ενώ οι κοινοί στόχοι και προβληματισμοί οριοθετούνται καλύτερα για επόμενες επιμέρους δράσεις» , υποστήριξε η κ.Κέλλυ Σχοινά, κοινωνική ανθρωπολόγος και συντονίστρια του προγράμματος.
Η εκπαίδευση περιλαμβάνει έναν βασικό κοινό κορμό και τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις, την Υγεία, την Προστασία και Προάσπιση Δικαιωμάτων και την Επικοινωνία και τον Πολιτισμό και συνοδεύονται από αντίστοιχες πρακτικές εφαρμογές, μετατρέποντάς τη θεωρητική γνώση σε πράξη σε τρεις κύκλους:
- Συμμετοχή σε εμβολιαστικές εκστρατείες των ΓτΚ, ενίσχυση της πρόσβασης στην πρωτοβάθμια περίθαλψη
- Διοργάνωση ανοικτών ομιλιών με συμμετοχή δημόσιων προσώπων (πολιτικών, εκπροσώπων της τοπικής αυτοδιοίκησης κλπ.)
- Προετοιμασία για την αγορά εργασίας και σύνδεση με πιθανούς εργοδότες
«Καθοριστικής σημασίας είναι η συμμετοχή και η συνεργία της τοπικής αυτοδιοίκησης στον προγραμματισμό και υλοποίηση στοχευμένων παρεμβάσεων», όπως το εν λόγω πρόγραμμα, «ώστε να αντιμετωπιστούν τα κύρια προσκόμματα και η αναπαραγωγή στερεοτύπων τα οποία πηγάζουν πολύ συχνά από την ίδια την αυτοδιοίκηση» υποστήριξε ο Αναστάσιος Υφαντής, Επιχειρησιακός Διευθυντής των Γιατρών του Κόσμου.
«Η επόμενη μέρα θα πρέπει να περιλαμβάνει ακόμα μεγαλύτερη συμμετοχή των κοινοτήτων, η φωνή είναι εκεί και την έχουν, όπως έχουν και τη δύναμη», τόνισε επιπλέον ο κ. Υφαντής, υπογραμμίζοντας την κοινή παραδοχή ότι για την ουσιαστική αλλαγή χρειαζόμαστε οριζόντιο σχεδιασμό και κάθετη υλοποίηση των μέτρων, χωρίς αποσπασματικότητα, καθώς και να έχουμε συλλογικά ως οδηγό της δράσης μας πως όποια κι αν είναι η ερώτηση, η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι ο άνθρωπος.
Η συζήτηση που ακολούθησε ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και διαφωτιστική. Μέσα από επιστήμονες και ανθρώπους που δρουν χρόνια στο πεδίο, έσπασαν προκαταλήψεις και στερεότυπα και υπογραμμίστηκε πως η επιμόρφωση είναι απαραίτητη όχι μόνο στις κοινότητες Ρομά, αλλά και σε όλον τον πληθυσμό που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους αυτούς με ρατσισμό.
« Η εύρεση στέγασης είναι δύσκολη γιατί κανείς δε νοικιάζει το σπίτι του σε Ρομά», υποστήριξε η κ. Ανδριανή Παπαδοπούλου, ειδική επιστήμονας του κύκλου ίσης μεταχείρισης του Συνηγόρου του Πολίτη.
« Το κράτος εναποθέτει την ευθύνη στο θύμα, ότι δε θέλουν να αλλάξουν και η κουλτούρα τους υποστηρίζει τους γάμους ανηλίκων και τη φτώχεια».
Υπάρχουν χιλιάδες παιδιά που δεν έχουν πρόσβαση στο σχολείο γιατί μένουν σε δύσβατη περιοχή και δεν έχουν τρόπο να πάνε και η τοπική αυτοδιοίκηση αδιαφορεί. Υπάρχουν σχολεία που δεν δέχονται τα παιδιά Ρομά και ακόμα και αν καταφέρουν να πάνε οι Σύλλογοι γονέων εναντιώνονται και διαμαρτύρονται γιατί δε θέλουν το παιδί τους να είναι στην ίδια τάξη με ένα “τσιγγανάκι”
«Ο θεσμικός ρατσισμός είναι τρομακτικός και η επιμόρφωση των αρχών, των νοσοκόμων, γιατρών, δασκάλων, αστυνομικών στην ισότιμη αντιμετώπιση είναι εξαιρετικά σημαντική. Οι θεσμικοί τοίχοι κρατάνε τον αποκλεισμό και αν δεν πέσουν πρώτα αυτοί τότε δε θα έχουμε σύντομα ουσιαστικά αποτελέσματα», υποστήριξε η κ. Παπαδοπούλου.
Η ανταπόκριση που λαμβάνει το πρόγραμμα Rom-boost από μέρους των κοινοτήτων είναι πολύ θετική.
Οι κοινότητες ΡΟΜΑ γνωρίζουν και σέβονται αυτή τη μακροχρόνια δέσμευση και εκτιμούν επίσης ιδιαίτερα τον ρόλο του γιατρού και τις ιατρικές υπηρεσίες.
“Ευχαριστούμε για ό,τι κάνετε Γιατροί του Κόσμου, να συνεχίσετε ότι κάνετε γιατί παντρευτήκαμε από μικρές και δεν πήγαμε σχολείο».
“Μας μάθατε για τη διατροφή, σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης τι να κάνουμε, μας ενημερώσατε σε θέματα ισότητας. Εγώ δεν κατάφερα να πάω σχολείο. Θα χαρώ πολύ να ξανάρθετε, να μας μάθετε πράγματα από την αρχή. Και εγώ δεν ήθελα να τελειώσει ποτέ αυτό το σεμινάριο και ευχαριστώ τους γιατρούς του κόσμου».
Μερικές από τις μαρτυρίες γυναικών Ρομά που πήραν μέρος στα επιμορφωτικά σεμινάρια.
Ένα από τα πράγματα που κρατάω είναι αυτό σύμφωνα με τον Αντιπρόεδρο Νικήτα Κανάκη, έλεγε ο Θεόφιλος Ρόζενμπεργκ και ακολουθεί ακόμα τους Γιατρούς του Κόσμου : “Όταν οι ασθενείς δεν μπορούν να πάνε στο γιατρό, ο γιατρός πρέπει να πάει στους ασθενείς”.
Και όπως υπογράμμισε ο κ. Κανάκης, « Η δέσμευση η δική μας είναι ό,τι συμβαίνει, όσα προβλήματα και αν υπάρχουν θα είμαστε πάντα εκεί. Και αφού δεν μπορούμε να γκρεμίσουμε τον τοίχο των στερεοτύπων, θα χτυπήσουμε μια πόρτα. Γιατί κάποια από μέσα με ένα κλειδί θα ανοίξει για τους έξω προς τα μέσα αλλά κυρίως για τους μέσα ώστε να βγουν προς τα έξω».
Γιατί για τους Γιατρούς του Κόσμου: Όποια και αν είναι η ερώτηση η απάντηση είναι πάντα ο άνθρωπος.
Οι Γιατροί του Κόσμου επικεντρώνονται στην υγεία και την κοινωνική ένταξη των πληθυσμών Ρομά από το 1997. Έχουν υλοποιήσει ήδη 9 συναφή προγράμματα σε περιοχές της Αττικής και της Θεσσαλονίκης, σε περισσότερους από 10 διαφορετικούς καταυλισμούς συνολικά.
