Ο Πλάτωνας περιέγραψε την μήτρα ως ένα «ζωντανό πλάσμα». Ο Αρεταίος την περιέγραψε ως «ένα ζώο μέσα σε ένα ζώο». Σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας φαίνεται να υπήρχε μια ανάγκη για κατανόηση και ιατρικοποίηση του γυναικείου σώματος, μια επιθυμία να εξηγηθούν οι διαφορές μεταξύ του γυναικείου και του ανδρικού σώματος. Η επιστήμη επιστρατεύτηκε για να αιτιολογήσει την υποδούλωση των γυναικών, καθώς αποτελούσε μια έγκυρη πηγή για την κοινωνία που έβρισκε τις αποδείξεις σε όλα όσα ήθελε να πιστεύει.

Πάμε όμως να δούμε τι είναι η ιατρικοποίηση και ποια είναι η σχέση της με το γυναικείο σώμα.

Η μητρότητα είναι μια βιολογική διαδικασία που έχει μετατραπεί όλο και περισσότερο σε ένα εξουσιαστικό ιατρικοποιημένο φαινόμενο που στις μέρες μας απαιτεί τεχνο-ιατρική παρέμβαση. Η σύγχρονη ιατρική αντιλαμβάνεται τις αναπαραγωγικές λειτουργίες των γυναικών ως παθολογικές που χρειάζονται ιατρική παρέμβαση και έλεγχο. Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το γυναικείο σώμα είναι προορισμένο για τεκνοποιία, στην οποία οι ιατρικές επιστήμες μπορούν να τις βοηθήσουν με διάφορες τεχνικές. Αλλά είναι το γυναικείο σώμα βιολογικά εξελιγμένο μόνο για αναπαραγωγή; Ή μήπως πρόκειται για μια σεξιστική ερμηνεία του κοινωνικά τοποθετημένου εαυτού της; Πώς μπορούμε να δικαιολογήσουμε την ιδέα της καθολικότητας και της ουδετερότητας των ιατρικών επιστημών σε ένα κοινωνικό πλαίσιο;

Τι είναι η ιατρικοποίηση

Η ιατρικοποίηση συμβαίνει όταν ένα πρόβλημα ή μια συμπεριφορά γίνεται αντιληπτό και αντιμετωπίζεται ως ιατρικό πρόβλημα. Μόλις ένα πρόβλημα ή μια κατάσταση οριστεί με ιατρικούς όρους, επιτρέπει στους επαγγελματίες, όπως οι γιατροί, να το αντιμετωπίσουν με κάποια ιατρική παρέμβαση.

Η ιατρικοποίηση αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού των ασθενειών και του τρόπου με τον οποίο έχει και συνεχίζει να αναδιαμορφώνει την κοινωνία καθώς και τη γνώση σχετικά με τις διάφορες ασθένειες. Η ιατρικοποίηση επέτρεψε την επιτυχία και την πρόοδο της ιατρικής και της υγειονομικής περίθαλψης, ενώ παράλληλα μας παρείχε νέα ευρήματα και γνώσεις για το ανθρώπινο σώμα. Μέσω της ιατρικοποίησης, υπήρξε σημαντική μείωση των ποσοστών θνησιμότητας. Η ιατρικοποίηση των παθήσεων επιτρέπει ιατρικές μελέτες, την καθιέρωση της πρόληψης καθώς και δοκιμασμένες θεραπείες για τους ασθενείς.

Οι κίνδυνοι που κρύβει η ιατρικοποίηση

Κατά την ερευνήτρια Serah Gitome, η ιατρικοποίηση ακολουθεί ένα «βιοϊατρικό μοντέλο της ασθένειας που βλέπει συμπεριφορές, καταστάσεις ή ασθένειες ως  άμεσο αποτέλεσμα κάποιας δυσλειτουργίας εντός του ανθρώπινου σώματος». Παρά το πλεονέκτημα της ιατρικής προόδου και της αύξησης του προσδόκιμου ζωής, υπάρχουν πολλά μειονεκτήματα που προκύπτουν από την ιατρικοποίηση του ανθρώπινου σώματος, όπως η πράξη της αναγωγής μιας ασθένειας σε αυστηρά ιατρική κατάσταση και η αγνόηση του κοινωνικού πλαισίου της ασθένειας. Επιπλέον, η ιατρικοποίηση οδηγεί σε αρνητικούς συνειρμούς όταν εστιάζουμε και χρησιμοποιούμε μόνο τη βιοϊατρική γλώσσα όταν εξηγούμε προβλήματα που είναι πολιτισμικά, ψυχολογικά και κοινωνικά και προωθείται η αντίληψη των ανθρώπων ως αντικειμένων που χρειάζονται «διόρθωση».

Η ιατρικοποίηση του ανθρώπινου σώματος καθιερώνει ένα μέσο κοινωνικού ελέγχου, διότι όσοι πάσχουν από μια πάθηση ή ασθένεια υποφέρουν από το να ταυτίζονται αποκλειστικά με αυτήν. Ένας ιατρικός ορισμός της «κανονικότητας» καθιερώνεται και διαχωρίζει το άτομο από τον φυσικό του εαυτό. Το φύλο είναι ένα μεγάλο συστατικό στοιχείο όταν εξετάζουμε την ιατρικοποίηση ως μορφή κοινωνικού ελέγχου. Οι γυναίκες, ειδικότερα, έχουν περισσότερες πιθανότητες να χρησιμοποιηθεί το σώμα τους ως αντικείμενο ιατρικής παρέμβασης, η οποία έχει ως αποτέλεσμα να στερούνται την αυτονομία τους και να αλλάζουν φυσιολογικές διαδικασίες της ζωής τους. Το σώμα των γυναικών έχει ποινικοποιηθεί από την κοινωνία επί αιώνες μέσω διαφόρων μορφών παρεμβάσεων -τόσο ιατρικών όσο και κοινωνικών-, οι οποίες περιλαμβάνουν από τη χρήση ψυχοτρόπων φαρμάκων, μέχρι τον γάμο, τις διάφορες μορφές πλαστικών χειρουργικών επεμβάσεων καθώς και νόμους  που απαγορεύουν στις γυναίκες να λαμβάνουν αποφάσεις για το σώμα τους.

Το γυναικείο σώμα στην ιστορία

Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, τα γυναικεία σώματα θεωρούνταν πάντοτε κατώτερα και, ως εκ τούτου, πιο παραβατικά από εκείνα των ανδρών. Ως αποτέλεσμα των βιολογικών διαφορών τους, οι γυναίκες θεωρούνταν αποκλίνουσες. Οι βιολογικές αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα μιας γυναίκας παθολογικοποιήθηκαν και ιατρικοποιήθηκαν, όπως η εμμηνόπαυση και οι αναπαραγωγικές διαδικασίες και αναπτύχθηκαν μορφές «θεραπείας» για τον έλεγχό τους.

Στις πατριαρχικές κυρίαρχες κοινωνίες, ο έλεγχος του γυναικείου σώματος είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων για τις γυναίκες. Η ιατρικοποίηση επέτρεψε τον νομικό και κοινωνικό έλεγχο της ζωής των γυναικών. Για παράδειγμα, αν μια γυναίκα δεν ήθελε να παντρευτεί ή να κάνει παιδιά, αυτό καταδείκνυε ψυχική αστάθεια και τις έστελναν σε άσυλο για θεραπεία. Αυτοί ήταν κανόνες που δημιουργήθηκαν από τα κοινωνικά πρότυπα και οι γυναίκες που δεν ήθελαν να ακολουθήσουν αυτά τα πρότυπα αναγκάζονταν να αντιμετωπίσουν τη διάγνωση και τις θεραπείες που τους επέβαλαν οι άνδρες, συμβάλλοντας περαιτέρω στην ανισότητα μεταξύ των φύλων.

Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις στην ιστορία όπου βιολογικές διαδικασίες που συνέβαιναν στη ζωή των γυναικών ιατρικοποιήθηκαν και είχαν ως αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται ως κατώτερες.

Θρησκεία και υστερία

Στην αρχαία Αίγυπτο και την Ελλάδα υπήρχε η ισχυρή πεποίθηση ότι η υστερία συνδεόταν με τη μήτρα της γυναίκας. Η μήτρα της γυναίκας γινόταν αντιληπτή ως ένα «κατεργάρικο όργανο»,  ικανό να κινείται ανεξέλεγκτα στο σώμα της με αποτέλεσμα να προκαλεί ποικίλες παρενέργειες. Αποτέλεσε την  πρώτη ψυχική διαταραχή που συνδέθηκε με τις γυναίκες και θεραπεύτηκε με βότανα, με σεξ ή σεξουαλική αποχή, κι άλλοτε τιμωρήθηκε και εξαγνίστηκε με φωτιά για τη σύνδεσή της με τη μαγεία και τέλος, μελετήθηκε κλινικά ως ασθένεια και αντιμετωπίστηκε με καινοτόμες θεραπείες. Οι γυναίκες θεωρούνταν μάγισσες ή δαιμονισμένες και καταδικάζονταν σε θάνατο.

Οι πεποιθήσεις αυτές δεν ήταν μοναδικές στην Αρχαία Ευρώπη, αλλά ταξίδεψαν και στη Δύση, στη Βόρεια Αμερική. Οι θεωρίες των εξορκισμών παρείχαν μια δαιμονολογική πλευρά της ιατρικής και είχαν ως αποτέλεσμα να υποφέρουν περισσότερες γυναίκες που θεωρούνταν δαιμονισμένες. Οι Δίκες του Σάλεμ στη Μασαχουσέτη το 1692 είχαν ως αποτέλεσμα τον θάνατο και την κράτηση πολλών γυναικών. Τα συμπτώματά τους περιλάμβαναν Τα συμπτώματα περιλάμβαναν κραυγές, βλασφημίες, σπασμούς, μυστήριες επικλήσεις και κατάσταση έκστασης. Σήμερα, βέβαια, επιστήμονες και μελετητές θεωρούν εξαιρετικά πιθανόν τα συμπτώματα να προκλήθηκαν από ένα συνδυασμό άγχους, άσθματος, ενοχών, πλήξης, παιδικής κακοποίησης, επιληψίας και ψύχωσης με παραισθήσεις. Παρόλα αυτά, το αποτέλεσμα των πεποιθήσεων του πουριτανισμού της εποχής και των κοινωνικών συγκρούσεων, πολλές γυναίκες δικάστηκαν, βασανίστηκαν και σκοτώθηκαν εξαιτίας της έλλειψης διαχωρισμού μεταξύ θρησκευτικών πεποιθήσεων και της ιατρικοποίησης.

Αυτές οι πεποιθήσεις συνεχίστηκαν και στις αρχές του 20ού αιώνα, ωστόσο, η θεραπεία μετατοπίστηκε από τα βασανιστήρια και τον θάνατο στους οργασμούς. Οι επαγγελματίες της ιατρικής προσπαθούσαν να διεγείρουν τις γυναίκες ώστε  να τους προκαλέσουν οργασμό. Αυτό ήταν μια εξαιρετικά αμφιλεγόμενη αλλά θεωρήθηκε αποτελεσματική διάγνωση και μέθοδος θεραπείας. Η σεξουαλική ευχαρίστηση των γυναικών καθώς και οι λειτουργίες του σώματος ιατρικοποιήθηκαν, παραβιάζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματά τους και όντας εξαιρετικά ανήθικες. Ευτυχώς, αυτές η τακτικές σήμερα δεν θεωρούνται αποδεκτές.

Ψυχική υγεία

Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, οι κοινωνικές νόρμες και προσδοκίες περιόριζαν τις γυναίκες στους κοινωνικούς τους ρόλους. Οι γυναίκες θεωρούνταν «νοικοκυρές», των οποίων ο μόνος σκοπός στη ζωή ήταν να είναι καλές κόρες, σύζυγοι και μητέρες. Αυτοί οι ρόλοι συνεπάγονταν την ιδέα μιας ντροπαλής και υποτακτικής γυναίκας που αφιερώνει τη ζωή της στην οικογένεια και τον σύζυγό της. Επιπλέον, αν μια γυναίκα εμφάνιζε οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά ή συναίσθημα, χαρακτηριζόταν αμέσως ως δυσλειτουργική και αναζητούνταν θεραπεία. Συναισθήματα όπως η ευτυχία, η θλίψη, ο θυμός ή η σεξουαλική επιθυμία δεν θεωρούνταν φυσιολογικά και παθολογικοποιούνταν.

Πρόκειται για εκφράσεις και συναισθήματα που συχνά ιατρικοποιούνται μέχρι σήμερα και συνδέονται με υποκείμενες καταστάσεις ψυχικής υγείας. Αυτό έχει τις ρίζες του στην κοινωνική κατασκευή της πεποίθησης ότι οι γυναίκες είναι συναισθηματικά ασταθείς ως αποτέλεσμα των διακυμάνσεων των γυναικείων ορμονών. Θεωρούνται συναισθηματικά κατώτερες από τους άνδρες και θεωρείται ότι διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να εμφανίσουν διαταραχές ψυχικής υγείας, κάτι που δεν είναι αληθές. Σκεφτείτε μόνο πόσο συχνά λέμε την έκφραση «είναι με την περίοδό της», αποδοκιμαστικά και κοροϊδευτικά όταν μια γυναίκα εκφράζει έντονα τα συναισθήματα άγχους και απογοήτευσης.

Χάσμα μεταξύ των φύλων στην ιατρική έρευνα

Αναμφίβολα υπάρχει μεγάλο χάσμα μεταξύ των δύο φύλων στην ιατρική έρευνα, καθώς οι γυναίκες έχουν αποκλειστεί τόσο από τη βιοϊατρική όσο και από τη φαρμακευτική και τοξικολογική έρευνα. Βιολογικά, οι γυναίκες και οι άνδρες μεταβολίζουν διαφορετικά τα φάρμακα επειδή το γυναικείο σώμα υφίσταται εμμηνόπαυση, εγκυμοσύνη, κι εφηβεία. Ως αποτέλεσμα αυτών των βιολογικών διαφορών, οι γυναίκες έχουν χαρακτηριστεί ότι διατρέχουν κίνδυνο να αναπτύξουν κατάθλιψη, ωστόσο, λιγότερο από το 45% των μελετών σε ζώα για το άγχος και την κατάθλιψη χρησιμοποιούν θηλυκά πειραματόζωα. Επιπλέον, αν και περισσότερες γυναίκες από άνδρες στις ΗΠΑ πέφτουν θύματα καρδιαγγειακών παθήσεων, ωστόσο, τα δύο τρίτα των κλινικών δοκιμών γίνονται σε άντρες.

Γυναίκες και αναπαραγωγικές διαδικασίες

Ο τοκετός ιατρικοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της βικτοριανής εποχής καθώς η εγκυμοσύνη θεωρούνταν «πολύ επικίνδυνη». Λόγω της έλλειψης σωστής υγειονομικής περίθαλψης και υγιεινής, πολλές γυναίκες έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια του τοκετού και έτσι ο τοκετός γινόταν σε ιδρύματα.

Αν και εύλογα κάποιος θα ισχυριστεί ότι η ιατρικοποίηση του τοκετού αποτελεί ένα βήμα προς την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης, η πρόθεση πολλών συζύγων ήταν να εξασφαλίσουν τη ζωή του κληρονόμου τους. Επιπλέον, αυτό αφαιρούσε από τη γυναίκα που κυοφορούσε το παιδί το δικαίωμά της να αποφασίζει πού επιθυμεί να γεννήσει και πού η ίδια αισθάνεται άνετα. Επιπλέον, η βαριά νάρκωση που δέχονταν, διέκοπτε τη φροντίδα μετά τον τοκετό και στις αποφάσεις για την υγεία του βρέφους τους. Όταν η μητέρα είναι σε καταστολή, δεν είναι σε θέση να λάβει αποφάσεις σχετικά με περαιτέρω διαδικασίες ούτε να παρέμβει εάν υπάρχουν κίνδυνοι για το μωρό (όπως η χορήγηση φαρμάκων ή η χρήση επικίνδυνων βοηθημάτων όπως η λαβίδα.) Όλα γίνονταν χωρίς τη συναίνεση της μητέρας.

Ακόμη και σήμερα, υπάρχει ένας μεγάλος ιατρικός έλεγχος κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του τοκετού μιας γυναίκας. Από την αρχή της εγκυμοσύνης της, μια γυναίκα εξετάζεται από τον γιατρό της σε κλινικό περιβάλλον και συνεχίζει να εξετάζεται σε διάφορα ραντεβού καθ’ όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της. Ο τοκετός συνήθως γίνεται σε νοσοκομειακό περιβάλλον, κάτι που ενθαρρύνεται έντονα από τους επαγγελματίες του ιατρικού κλάδου. Επιπλέον, αν και οι γυναίκες έχουν πλέον λόγο και την επιλογή να τους χορηγηθεί επισκληρίδιος αναλγησία, η παραμονή στο νοσοκομειακό περιβάλλον έχει ως αποτέλεσμα οι νοσοκόμες και οι γιατροί να ενθαρρύνουν τη χρήση της επισκληριδίου ένεσης, πείθοντας τη γυναίκα να πάρει τα φάρμακα.

Παρά την έλλειψη επιλογών που μπορεί να αντιμετωπίζουν ορισμένες γυναίκες, η ιατρικοποίηση τόσο της εγκυμοσύνης όσο και του τοκετού είναι εξαιρετικά θετική. Τα ποσοστά βρεφικής, νεογνικής και μητρικής θνησιμότητας έχουν επίσης μειωθεί σημαντικά. Υπάρχουν πολλές επιλογές για τον έλεγχο των γεννήσεων, την άμβλωση, και τις μεθόδους ανακούφισης από τον πόνο για τις γυναίκες. Ωστόσο, είμαστε όλοι κοινωνικά όντα που επηρεαζόμαστε έντονα από το περιβάλλον μας, επομένως, πολλές γυναίκες εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η ιατρικοποιημένη διαδικασία του τοκετού είναι και η ασφαλέστερη.

Ιατρικοποίηση των προσδοκιών της κοινωνίας και των μέσων ενημέρωσης

Το τι θεωρούμε ομορφιά σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τον πολιτισμό στον οποίο μεγαλώνουμε. Τα δυτικά μέσα μαζικής ενημέρωσης προωθούν έντονα τις έμφυλες και άκρως μη ρεαλιστικές απεικονίσεις και προσδοκίες γύρω από την ομορφιά. Υπάρχει συγκεκριμένα πρότυπα ομορφιάς με τα οποία οι γυναίκες βομβαρδίζονται συνεχώς, αναγκάζοντάς τες να πιστεύουν ότι αυτή είναι η ιδανική όψη στην οποία πρέπει και να εμπίπτουν ώστε να θεωρούνται όμορφες. Αντί να προωθείται η ποικιλομορφία και η αποδοχή της ομορφιάς του καθενός, δίνεται έμφαση σε συγκεκριμένες αναλογίες, χτένισμα, μακιγιάζ κ.λπ. Οι γυναίκες κατακλύζονται συνεχώς από αυτές τις εικόνες, αναγκάζοντάς τες να νιώθουν ότι κυνηγούν έναν μη ρεαλιστικό στόχο, με αποτέλεσμα την  μείωση της αυτοεκτίμησή τους.

Όλες οι γυναίκες γεννιούνται με διαφορετική σωματική διάπλαση που βασίζεται καθαρά στη γενετική τους σύσταση. Οι φυσικές πτυχές του γυναικείου σώματος ιατρικοποιούνται. Για την περιγραφή του γυναικείου στήθους έχουν αναπτυχθεί ιατρικοί όροι όπως η αμαστία ή η μικρομαστία, η μεγαλομαστία και η πτώση του στήθους. Επιπλέον, έχουν καθιερωθεί «θεραπείες» όπως η αύξηση και η μείωση του στήθους, που επιτρέπουν στις γυναίκες να «διορθώσουν» το φυσικό τους στήθος. Επιπλέον, χειρουργικές επεμβάσεις όπως η λιποαναρρόφηση παρουσιάζονται και σε γυναίκες που έχουν γεννήσει και δυσκολεύονται να χάσουν βάρος .

Η πλαστική χειρουργική έχει αυξηθεί με τις στατιστικές να αποκαλύπτουν άνα τέταρτο του εκατομμυρίου περισσότερες επεμβάσεις το 2018 από ό, τι το 2017. Η ιατρικοποίηση έχει επηρεάσει τη σωματική και ψυχική υγεία των γυναικών με πολλούς τρόπους και συνεχίζει να το κάνει μέχρι σήμερα. Είναι ζωτικής σημασίας για τις γυναίκες να αναγνωρίσουν πώς η ιατρικοποίηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μια μορφή κοινωνικού ελέγχου, ώστε να προστατεύσουν τον εαυτό τους από το να επηρεαστούν από την ιατρικοποίηση και τις αρνητικές της επιπτώσεις.

Επιχειρηματολογώντας κατά της ντετερμινιστικής βιολογίας, οι φεμινίστριες του υπαρξιακού φεμινισμού υποστηρίζουν ότι το γυναικείο σώμα δεν είναι απλώς ένα βιολογικό γεγονός, αλλά μάλλον μια κοινωνική κατάσταση υπό την οποία η μητρική πράξη έχει γίνει η ουσία του να είσαι γυναίκα. Και ότι οι  κοινωνικές καταστάσεις επηρεάζουν την ιατρική κατά τρόπο που χρησιμοποιείται ως ρητορικό εργαλείο για την επίτευξη των κοινωνικών επιθυμιών με αυταρχικό τρόπο.

Στις μέρες μας το ζήτημα της ιατρικοποίησης του γυναικείου σώματος εξακολουθεί να παραμένει επίκαιρο με μια συζήτηση που περιλαμβάνει ζητήματα από την ιατρικοποίηση του κύκλου της περιόδου, την σύγκρουση των γυναικών με τον γιατρό και την επιστήμη, μέχρι τη συζήτηση για τον ιό HPV -τον στιγματισμό των φορέων και τις φαρμακοβιομηχανίες, μέχρι τους μύθους γύρω από τη γυναικεία σεξουαλικότητα και τη κατασκευή του ρόλου της μητρότητας και του ελέγχου της βιολογικής αναπαραγωγής.

Ίσως ήρθε η στιγμή σαν κοινωνία  να αμφισβητήσουμε αυτό που μέσα στους αιώνες θεωρήθηκε ως το αναπόφευκτο πεπρωμένο της γυναίκας ως μητέρας. Έτσι, χρειαζόμαστε ένα αποϊατρικοποιημένο μοντέλο της ιατρικής προκειμένου να κατανοήσουμε το πραγματικό νόημα του μητρικού σώματος και εαυτού.