Το πένθος, κατά τον Σίγκμουντ Φρόυντ, και δη, το συλλογικό πένθος, είναι απαραίτητο για την επούλωση του τραύματος από την απώλεια, και η μη τέλεσή του, μπορεί να προκαλέσει μελαγχολία. Ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με την δια παντός απουσία, έτσι, οι ταφικές παραδόσεις, αυτές οι διαβατήριες τελετουργίες πριν και μετά τον θάνατο στην παραδοσιακή κοινωνία είχαν ανακουφιστική λειτουργία.

Ο ρόλος και οι υποχρεώσεις που όφειλαν να διεκπεραιώσουν οι φίλοι και συγγενείς του νεκρού, το κλάμα, τα μοιρολόγια και τα νεκρικά έθιμα αποσυμφόριζαν από το συναίσθημα του πόνου. Άλλωστε, ο θάνατος δεν πλήττει εκείνους που πεθαίνουν αλλά εκείνους που μένουν. Ο Carlos Castaneda, στον Δον Χουάν γράφει ότι ο λόγος που κλαίμε στις κηδείες είναι γιατί φοβόμαστε για τον δικό μας θάνατο. Μπορεί να ακούγεται εγωιστικό, αλλά κάπως έτσι συντηρούμε τη συνοχή μας.

Κάθε πολιτισμός λοιπόν, κάθε κοινότητα μέσα από τα δικά της έθιμα προσπαθεί να ερμηνεύσει αυτή τη ρωγμή, την αλλαγή στην καθημερινότητα που προκαλεί ο θάνατος στις δομές της. Η κηδεία έχει μια λειτουργία μετάβασης και ρύθμισης τόσο για αυτούς που ζουν όσο και γι αυτούς που πεθαίνουν, συνοδεύοντας τον νεκρό σε τόπους όπου η μνήμη συνδέει το παρελθόν με το παρόν, όσο και το μέλλον.

Οι κηδείες στις οποίες έχω παρευρεθεί, ήταν σχεδόν όλες απλές και παρόμοιες. Οι συγγενείς και οι φίλοι καταφθάνουν ντυμένοι στα μαύρα και παίρνουν θέσεις στα στασίδια της εκκλησίας για μια τελετή όπου λέγονται προσευχές, μοιράζονται αναμνήσεις και χύνονται δάκρυα. Οι παρευρισκόμενοι περπατούν αργά πίσω από τη νεκροφόρα, φτάνοντας στο νεκροταφείο όπου τοποθετούν άνθη στο φέρετρο λίγο πριν αυτό βυθιστεί στο έδαφος. Στη συνέχεια, πηγαίνουν στο σπίτι της άμεσης οικογένειας, όπου μαζεύονται συγγενείς και άλλα αγαπημένα πρόσωπα του αποθανόντα – πίνουν ελληνικό καφέ, κονιάκ, σοκολατένιες ελίτσες, και ανάλογα την περιοχή και κάποια εδέσματα.

Ωστόσο, ανάλογα με τις εποχές και τους πολιτισμούς, οι ταφικές τελετουργίες έχουν προσλάβει ποικίλες μορφές. Οι πλέον διάσημες αφορούν τη λατρεία των νεκρών στην Αρχαία Αίγυπτο. Οι σύγχρονες τελετές στην Ινδία και την Αφρική είναι εξίσου εντυπωσιακές, ενώ στην Δύση, σε μερικές αγροτικές κοινωνίες, όπως για παράδειγμα στην Κορσική ή την Βόρεια Ελλάδα διατηρούν γνωστές επικήδειες παραδόσεις. Στην Ιαπωνία πάλι, κάνουν πρόβα τη κηδεία τους δοκιμάζοντας φέρετρα, ρούχα, μακιγιάζ και χτενίσματα για την τελευταία τους κατοικία.

Οι πρακτικές κηδείας είναι βαθιά ριζωμένες στον πολιτισμό και σε όλο τον κόσμο οι εξαιρετικά ποικίλες παραδόσεις αντανακλούν ένα ευρύ φάσμα πεποιθήσεων και αξιών. Εδώ, ρίχνουμε μια ματιά σε μερικές μόνο από τις ταφικές παραδόσεις που μπορεί να φανούν παράξενες σε κάποιον που δεν ανήκει στον συγκεκριμένο πολιτισμό.

Ζώντας με τους νεκρούς στην Ινδονησία

Σε μια ομιλία στο TED (Life that doesn’t end with death), η πολιτισμική ανθρωπολόγος Kelli Swazey  μοιράζεται μια διαφορετική προσέγγιση για τη μνημόνευση των νεκρών. Στην Tana Toraja στην ανατολική Ινδονησία, οι κηδεία αποτελεί μεγάλη υπόθεση, στην οποία συμμετέχει όλο το χωριό. Μπορεί να διαρκέσει από μερικές ημέρες έως ολόκληρες εβδομάδες. Η οικογένεια αποταμιεύει για μεγάλο χρονικό διάστημα για να συγκεντρώσει τους πόρους για μια πολυτελή κηδεία, κατά την οποία θυσιάζονται νεροβούβαλοι που θα μεταφέρουν την ψυχή του αποθανόντος στη μετά θάνατον ζωή. Μέχρι εκείνη τη στιγμή – η οποία μπορεί να λάβει χώρα και χρόνια μετά τον φυσικό θάνατο – ο νεκρός συγγενής αναφέρεται απλώς ως το «άτομο που είναι άρρωστο» ή ακόμη και ως αυτός «που κοιμάται». Τον τοποθετούν σε ειδικά δωμάτια στο σπίτι της οικογένειας, όπου συμβολικά το ταΐζουν, το φροντίζουν και το βγάζουν βόλτα – εξακολουθώντας να αποτελεί μέρος της ζωής των οικείων του.

Οι Τοραγιανοί πιστεύουν ότι ο θάνατος είναι το κατώφλι, το πέρασμα για τη γη των πνευμάτων, γνωστών ως «Πουία» και το ταξίδι του νεκρού πρέπει να είναι μεγαλειώδες. Εκτός αν είναι κάποιος φτωχός ή βρέφος, τότε οι διαδικασίες είναι συνοπτικές. Όσο γηραιότερος και πλουσιότερος, τόσο μεγαλύτερη είναι η τελετή.

Οι τζαζ κηδείες της Νέας Ορλεάνης

Είναι μια από τις χαρακτηριστικές εικόνες της Νέας Ορλεάνης στη Λουιζιάνα: Η ξέφρενη, τζαζ πομπή μιας κηδείας. Συνδυάζοντας τις δυτικοαφρικανικές, γαλλικές και αφροαμερικανικές παραδόσεις, οι κηδείες στη Νέα Ορλεάνη επιτυγχάνουν μια μοναδική ισορροπία μεταξύ χαράς και θλίψης, καθώς οι πενθούντες συνοδεύονται από μια μπάντα που παρελαύνει παράλληλα με την πομπή της κηδείας. Στην αρχή η μπάντα παίζει θλιμμένους θρήνους, αλλά μόλις το πτώμα θαφτεί , αλλάζει σε μια αισιόδοξη νότα. Ο κατανυκτικός χορός γίνεται μέρος της εκδήλωσης, για να τιμηθεί η ζωή του αποθανόντος. Δεν είναι πως δεν σέβονται τους νεκρούς. Το αντίθετο. Τους σέβονται – και γιορτάζουν το σύντομο πέρασμά τους απ’ τη γη, με αγάπη και χαρά.

Η Ημέρα των Νεκρών, Día de Muertos στο Μεξικό

Είναι Μεξικανική γιορτή στην οποία γιορτάζεται η παροδική επιστροφή στη γη των νεκρών συγγενών και των αγαπημένων. Εορτάζεται σε όλο το Μεξικό, ιδιαίτερα στις κεντρικές και νότιες περιοχές, στο τέλος του Οκτώβρη και στις αρχές Νοεμβρίου, περίοδος η οποία συμπίπτει με την ολοκλήρωση του ετήσιου κύκλου της καλλιέργειας καλαμποκιού.

Στο Μεξικό η Ημέρα των Νεκρών είναι αργία. Πριν τον αποικισμό των Ισπανών τον 16ο αιώνα, εορταζόταν στην αρχή του καλοκαιριού. Σταδιακά συσχετίστηκε με την 31η  Οκτωβρίου, 1η και 2 Νοεμβρίου, ώστε να συμπίπτει με τον εορτασμό του Halloween, των Αγίων Πάντων και την ημέρα των Ψυχών στις δυτικές εκκλησίες. Στα κεράσματα της ημέρας την τιμητική τους έχουν τα “Calaveras”, που είναι ζαχαρωτά σε σχήμα κρανίου, φέρετρου ή σκελετού, μεθυστικά ποτά και το περίφημο «ψωμί των νεκρών» το οποίο είναι πασπαλισμένο με κόκκινη ζάχαρη που συμβολίζει το αίμα, ενώ στους στολισμούς δεσπόζουν τα πορτοκαλί λουλούδια, γνωστά ως «λουλούδια του θανάτου», για να τον ξορκίσουν. Οι παραδόσεις της ημέρας των νεκρών περιλαμβάνουν την κατασκευή ιδιωτικών βωμών, γνωστών ως “ofrendas”, τιμώντας τους νεκρούς χρησιμοποιώντας Calaveras (ομοιώματα κρανίων), κατιφέδες και τα αγαπημένα φαγητά και ποτά των νεκρών, με  επισκέψεις στους τάφους και κομίζοντας δώρα.

Στη Μαγαδασκάρη οι ζωντανοί φωτογραφίζονται με τα νεκρά μέλη της οικογένειας

Στην Μαδαγασκάρη, στην Ανατολική Αφρική, οι  Malagasy, ακολουθούν πιστά την τελετή Famadihana, σύμφωνα με την οποία οι συγγενείς του εκλιπόντα πηγαίνουν όλοι μαζί στην κρύπτη και παίρνουν τα τυλιγμένα σε σάβανα σώματα των προγόνων τους και στη συνέχεια χορεύουν υπό τους ήχους συγκεκριμένης μουσικής ενώ τα κρατούν ψηλά. Στη συνέχεια, τα τυλίγουν και πάλι μέσε σε μεταξωτά υφάσματα και τα ψεκάζουν με αρώματα. Οι ζωντανοί φωτογραφίζονται με τα νεκρά μέλη της οικογένειας ενώ αφού τα αφήσουν και πάλι στον τόπο αναπαύσεως, εναποθέτουν δίπλα τους δώρα, φωτογραφίες, χρήματα, αλκοόλ. Το έθιμο αυτό τελείται επτά χρόνια μετά το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου, αφού πιστεύεται πως τα πνεύματα των νεκρών επανέρχονται στον κόσμο των ζωντανών μόνο αφού έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία της αποσύνθεσης. Επίσης, είναι αρκετά σύνηθες, γυναίκες που αδυνατούν να τεκνοποιήσουν να παίρνουν ένα κομμάτι του υφάσματος στο οποίο τυλίγεται ο νεκρός και να το βάζουν κάτω από το μαξιλάρι τους ελπίζοντας πως έτσι θα ευλογηθούν με τη σύλληψη ενός παιδιού.

Στις Φιλιππίνες  θάβουν τους νεκρούς τους κάτω από το πάτωμα της κουζίνας

Πολλές εθνοτικές ομάδες στις Φιλιππίνες έχουν μοναδικές πρακτικές κηδείας. Οι Benguet των βορειοδυτικών Φιλιππίνων δένουν τα μάτια των νεκρών τους και τους τοποθετούν δίπλα στην κύρια είσοδο του σπιτιού- οι γείτονές τους Tinguian ντύνουν τα πτώματα με τα καλύτερα ρούχα τους, τους τοποθετούν σε μια καρέκλα και τοποθετούν ένα αναμμένο τσιγάρο στα χείλη τους. Οι Caviteño, που ζουν κοντά στη Μανίλα, θάβουν τους νεκρούς τους σε μια κουφάλα στον κορμό ενός δέντρου. Όταν κάποιος αρρωστήσει, επιλέγει μόνος του το δέντρο όπου τελικά θα ταφεί. Εν τω μεταξύ, οι Apayo, που ζουν στα βόρεια, θάβουν τους νεκρούς τους κάτω από το πάτωμα της κουζίνας.

Τα φανταστικά φέρετρα της Γκάνας

Στη Γκάνα, οι άνθρωποι φιλοδοξούν να ταφούν σε φέρετρα που αντιπροσωπεύουν τη δουλειά τους ή κάτι που αγάπησαν στη ζωή τους. Αυτά τα λεγόμενα «φανταστικά φέρετρα» έγιναν πρόσφατα δημοφιλή από το Buzzfeed, το οποίο έδειξε εικόνες 29 παράξενων φέρετρων, από ένα φέρετρο σε σχήμα Mercedes-Benz για έναν επιχειρηματία μέχρι ένα υπερμεγέθες ψάρι για έναν ψαρά και μια πολύ μεγάλη Βίβλο για κάποιον που αγαπούσε να πηγαίνει στην εκκλησία.

Τα κρεμαστά φέρετρα της Ασίας

Μεταξύ ορισμένων έθνικ ομάδων στις Φιλιππίνες, την Ινδονησία και την Κίνα, η παράδοση των κρεμασμένων φέρετρων ασκείται εδώ και πολύ καιρό. Στο Γκονγκσιάν της νότιας Σιτσουάν, εκατοντάδες κρεμασμένα φέρετρα της φυλής Bo της Κίνας – που πιστεύεται ότι έχει εξαφανιστεί  εδώ και 400 χρόνια – μπορούν να βρεθούν αναχαιτισμένα από βράχια, ενώ στην ορεινή πόλη Φιλιππίνων της Σαγκάδα, οι άνθρωποι της φυλής Ιγκόρτ εξακολουθούν να εξασκούν αυτή την παράδοση ακόμη και σήμερα. Πολλά κρεμασμένα φέρετρα στιγματίζουν τις απότομες κοιλάδες της κοιλάδας Echo. Το τελετουργικό λένε ότι προστατεύει τους νεκρούς από τις πλημμύρες και τα ζώα και στον πολιτισμό του Ιγκόρ πιστεύεται ότι με αυτό τον τρόπο εγγυάται στους νεκρούς ένα ευκολότερο πέρασμα στη μετά θάνατον ζωή.

Στη Νέα Γουινέα γυναίκες ή τα παιδιά καλούνταν να φάνε μέλη του συγγενή που πέθανε

Στην Παπούα της Νέα Γουινέα, στη φυλή Φόρε, η κανιβαλική επικήδεια τελετουργία πραγματοποιούνταν για πολλές γενιές. Κατά τη διάρκεια του εν λόγω τελετουργικού οι γυναίκες ή τα παιδιά της φυλής καλούνταν να φάνε μέλη του συγγενή που πέθανε. Για παράδειγμα, μια γυναίκα έπρεπε να φάει τον εγκέφαλο ή τα χέρια του αδερφού της. Η κατανάλωση κάθε μέλους του σώματος συμβόλιζε και μια διαφορετική ιδιότητα.

Πράσινες κηδείες στις Ηνωμένες Πολιτείες

Όλο και περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να επιλέγουν κηδείες φιλικές προς το περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι παρακάμπτουν τις διαδικασίες ταρίχευσης, απορρίπτουν τους παραδοσιακούς τσιμεντένιους τάφους και επιλέγουν βιοδιασπώμενα φέρετρα από ιτιά, τα οποία αποσυντίθενται στο έδαφος. Το Πράσινο Συμβούλιο Ταφής έχει εγκρίνει 40 φιλικά προς το περιβάλλον νεκροταφεία στις ΗΠΑ – πολύ περισσότερα από ό,τι πριν από μια δεκαετία. Μια άλλη επιλογή: να γίνετε μια μνημειακή “μπάλα υφάλου”. Μια εταιρεία που ονομάζεται Eternal Reefs ( =αιώνιοι ύφαλοι), συμπιέζει τα λείψανα σε μια σφαίρα που συνδέεται με έναν ύφαλο στον ωκεανό, παρέχοντάς σας τη δυνατότητα να γίνετε μέρος ενός τεχνητού ύφαλου, όπου πάνω στον τσιμεντένιο θόλο θα αναπτυχθούν κοράλια. Η εταιρία που εδρεύει στη Φόριντα ισχυρίζεται ότι σας προσφέρει έναν «τρόπο για να δώσετε κάτι μετά θάνατον, αναπληρώνοντας τα συστήματα φυσικών υφάλων που συρρικνώνονται».

Μπαλινέζικη αποτέφρωση

«Όσο παράξενο κι αν φαίνεται, οι Μπαλινέζοι διασκεδάζουν περισσότερο στις τελετές αποτέφρωσης», έγραψε ο Miguel Covarrubias στο βιβλίο του, “Island of Bali” το 1937. Το 2008, το νησί βίωσε μια από τις πιο πλούσιες αποτεφρώσεις που έγιναν ποτέ, καθώς ο Agung Suyasa, επικεφαλής της βασιλικής οικογένειας, κάηκε μαζί με 68 απλούς πολίτες. Χιλιάδες εθελοντές συγκεντρώθηκαν για να μεταφέρουν μια γιγαντιαία πλατφόρμα από μπαμπού, έναν τεράστιο ξύλινο ταύρο και έναν ξύλινο δράκο. Μετά από μια μακρά πομπή, το σώμα του Suyasa τοποθετήθηκε τελικά μέσα στον ταύρο και κάηκε ενώ ο δράκος ήταν μάρτυρας. Κατά την παράδοση του Μπαλί, η αποτέφρωση απελευθερώνει την ψυχή, ώστε να είναι ελεύθερη να κατοικήσει σε ένα νέο σώμα – και αυτό θεωρείται ιερό καθήκον.

Διαστημική ταφή

Όπως συμβαίνει και με τις σε απευθείας σύνδεση κηδείες, ορισμένες τεχνολογίες επιτρέπουν στους ανθρώπους να πουν ένα τελευταίο αντίο στους αγαπημένους τους με νέους τρόπους, και δεν υπάρχει πιο καινοτόμος τρόπος, ίσως, από μια διαστημική ταφή. Το 1997, η αμερικανική εταιρεία Celestis πραγματοποίησε την πρώτη μνημόσυνη αποστολή διαστημικής πτήσης και πυροδότησε τις τέφρες 24 ατόμων – συμπεριλαμβανομένων εκείνων του δημιουργού του Star Trek, Gene Roddenberry και το είδωλο αντι-κουλτούρας της δεκαετίας του 1960, Timothy Leary – σε τροχιά. Έχει έκτοτε εκτοξευθεί σε άλλες 12 μνημόσυνες αποστολές. Το Elysium Space, το οποίο ιδρύθηκε το 2013, προσφέρει την επιλογή ενός μνημόσυνου με εκτόξευση προς ένα αστέρι, προς τη Σελίνη ή προς το γαλαξία.

Το πένθος την εποχή των Social Media

Κατά κάποιο τρόπο στις παραδοσιακές κοινωνίες μέσω των τελετουργιών με την έκφραση του συλλογικού πένθους και της ορατότητας του θανάτου, η ορατότητα αυτή λειτουργούσε ως μηχανισμός οι άνθρωποι να εξοικειωθούν μαζί του, να τον εξημερώσουν. Σε αντίθεση με τον εξαγριωμένο θάνατο που επικρατεί στην σύγχρονη κοινωνία όπου αποσιωποιείται μέσω μιας αποστειρωμένης διαδικασίας σε νοσοκομεία και γραφεία τελετών, ενώ το μοιρολόι, ο θρήνος και το κλάμα θεωρούνται «ξεπερασμένα».

Σκέφτομαι ότι ίσως οι εικονικές λιτανείες στα Social Media, οι αφιερώσεις, τα τραγούδια, τα ποιήματα, και η αφήγηση της προσωπικής μας ιστορίας με αναφορά στον άνθρωπο που έφυγε, η ηλεκτρονική έκφραση μιας προσωπικής μας μνήμης από τον εκλίποντα, αποτελεί περισσότερο μια αντικατάσταση της ανάγκης για συλλογικό πένθος, έτσι όπως το εξήγησε ο Φρόυντ, και ως μηχανισμός απάλυνσης του πόνου μπροστά στο αναπόφευκτο του θανάτου. Αυτός που έφυγε αποτελεί μέρος μας της προσωπικής μας ιστορίας, είμαστε καμωμένοι από τα όνειρα και τους εφιάλτες που μοιραστήκαμε, κι έτσι έχουμε ανάγκη να τον ανακαλούμε με αγάπη και οικειότητα ώστε να διατηρήσουμε κάποια συνοχή για να μπορέσουμε να πορευτούμε στο μέλλον. Κάποτε οι άνθρωποι φρόντιζαν τα μνήματα με λουλούδια κι ανάβοντας καντήλια γιατί η ομορφιά των νεκροταφείων παρηγορούσε  τους ζωντανούς και η μνήμη των νεκρών υφαίνει τη συνοχή των ζώντων. Πλέον ανατρέχουμε στα προφίλ των αποθανόντων φίλων μας για να χαζέψουμε φωτογραφίες, τις συνομιλίες μας και να θυμηθούμε αστεία σχόλια που ανταλλάξαμε και κοινά Memories που μας υπενθυμίζει το Facebook.

Οι πρακτικές αυτές στην εποχή της πληροφορίας, περισσότερο στοχεύουν στην υποκατάσταση της απομάγευσης της ζωής όπου όλα υπολογίζονται, ταξινομούνται και ποσοτικοποιούνται σε πακέτα κηδειών. Το να μοιραζόμαστε τον πόνο που αφήνει πίσω της η απώλεια και ο θάνατος, μας συμφιλιώνει με τη θνητότητά μας και επομένως με την ζωή την ίδια.

Κι όπως θα το ήθελε ο Χέγκελ, «είμαστε θνητοί και αιώνιοι συνάμα».

➪Δείτε επίσης: Οι πιο “κουλοί” και παράξενοι θάνατοι στην ιστορία

 

 

 

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News