Όταν οι ιστορικοί αναφέρονται στους πανικούς, τείνουν να επικεντρώνονται στους κοινωνικούς πανικούς, δηλαδή σε περιόδους εξαίρεσης που προκύπτουν εν μέσω επιδημιών, οικονομικών κρίσεων ή πολέμων: Οι Παγόσμιοι Πόλεμοι, το χρηματιστηριακό κραχ του 1929, η 11η Σεπτεμβρίου, η κρίση του 2008, η σημερινή ενεργειακή κρίση, η κλιματική αλλαγή. Υπάρχει πάντα ένα στοιχείο έκπληξης και αισθήματα ασυνέχειας σε αυτά τα γεγονότα. Υπάρχει μια σαφής αίσθηση διάκρισης του «πριν» και του «μετά» σε μια στιγμή κατά την οποία η κανονική ροή της ζωής μας μοιάζει να ανατρέπεται. Ο κοινωνικός πανικός είναι ένα κοινό τραυματικό γεγονός κατά το οποίο μεγάλος αριθμός ανθρώπων αισθάνονται ταυτόχρονα ότι πλήττεται το αίσθημα ασφάλειας και ελέγχου.

Σήμερα, βιώνουμε τον κοινωνικό πανικό με τρόπους διαφορετικούς από ότι στο παρελθόν. Κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, πέρασα αρκετό χρόνο ερευνώντας προηγούμενα οικονομικά κραχ που είχαν έδρα κυρίως την Αμερική, αναζητώντας συμπεριφορικούς παραλληλισμούς που θεωρούσα ότι θα μπορούσαν να μου φανούν χρήσιμοι. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου, έπεσα πάνω στον Πανικό του 1857, μια οικονομική κρίση πριν από τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο όπου ακολούθησε μια μεγάλη άνθιση της αμερικανικής οικονομίας, η οποία περιλάμβανε τον «Χρυσό Πυρετό» της Καλιφόρνια.

Ποια γεγονότα οδήγησαν στον Πανικό του 1857

Το υποκατάστημα της Ohio Life Insurance and Trust Company στη Νέα Υόρκη κηρύσσει χρεοκοπία αφήνοντας υποχρεώσεις ύψους 5 εκατ. δολαρίων απλήρωτες. Η πτώση αυτή αποκαλύπτει τις σαθρές βάσεις του τραπεζικού και ασφαλιστικού συστήματος και πυροδοτεί ένα ντόμινο καταρρεύσων, που έμεινε στην ιστορία ως μία από τις πιο σοβαρές αμερικανικές κρίσεις, αλλά και η πρώτη με παγκόσμιο αντίκτυπο.

Μία σειρά από ασφαλιστικές τραβούν τα χρήματά τους από τις τράπεζες και οι τριγμοί στο χρηματοπιστωτικό σύστημα αρχίζουν. Την κατάσταση επιδεινώνει η βύθιση του του πλοίου SS Central America που μετέφερε 15 τόνους χρυσού. Και τούτο γιατί οι τράπεζες της Νέας Υόρκης περίμεναν τον χρυσό για να σταθούν στα πόδια τους. Οι τιμές των μετοχών βρίσκονται σε ελεύθερη πτώση, ο σιδηροδρομικός τομέας καταρρέει και 20.000 άνθρωποι μένουν άνεργοι.

Ο Πανικός του 1857 ή η Δυτική Χιονοθύελλα, όπως έμειναν γνωστά τα γεγονότα, είδε 5.000 στις ΗΠΑ να βάζουν λουκέτο και την οικονομία να βυθίζεται για τρία χρόνια στην ύφεση. Καθώς τη δεκαετία του 1850 είχε ήδη αρχίσει η αλληλεπίδραση των οικονομιών και οι ειδήσεις ταξίδεψαν γρήγορα χάρη στον τηλέγραφο, σοβαρές οικονομικές πιέσεις δέχθηκαν οι οικονομίες στη Βρετανία, την ηπειρωτική Ευρώπη ακόμη και τη Ρωσία.

Όταν οι ιστορικοί γράφουν για τον Πανικό του 1857, ένα από τα πρώτα πράγματα που συνήθως αναφέρουν είναι ότι, ενώ δεν ήταν η πρώτη οικονομική κρίση στην αμερικανική ιστορία, ήταν η πρώτη κατά την οποία ο πανικός εξαπλώθηκε γρήγορα σε ολόκληρη τη χώρα. Εν μέσω του Πανικού του 1837, της οικονομικής κρίσης που είχε συμβεί μόλις 20 χρόνια νωρίτερα, οι ειδήσεις μπορούσαν να ταξιδέψουν μόνο τόσο γρήγορα όσο η ταχυδρομική υπηρεσία. Τότε, οι ειδήσεις χρειάζονταν εβδομάδες, μερικές φορές μήνες, για να διαδοθούν. Το 1857, 14 χρόνια μετά την εφεύρεση του τηλέγραφου, οι ειδήσεις διαδόθηκαν πολύ πιο γρήγορα, δημιουργώντας μια κρίση εμπιστοσύνης για τους επενδυτές σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη μέσα σε λίγες μόνο ημέρες.

Οι Πανικοί σήμερα

Έκτοτε, καθώς η τεχνολογία της επικοινωνίας εξελίχθηκε – από τον τηλέγραφο στο τηλέφωνο, στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, στο διαδίκτυο, στα κινητά τηλέφωνα, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε έναν 24ωρο κύκλο ειδήσεων – η ταχύτητα με την οποία ταξιδεύουν οι ειδήσεις και ο αριθμός του πληθυσμού στον οποίο φτάνουν έχουν εκτοξευθεί. Ακριβώς όπως οι αλλαγές στην παραγωγή υλών και οι δυνατότητες προσομοίωσης και μοντελοποίησης σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές επέτρεψαν στα τρενάκια του λούνα παρκ να κινούνται με πιο γρήγορες ταχύτητες από ποτέ, οι εξελίξεις στην τεχνολογία της επικοινωνίας είχαν παρόμοιο αντίκτυπο στην επιτάχυνση και την κλίμακα της κατάρρευσης της κοινωνικής εμπιστοσύνης και ασφάλειας.

Με δεδομένο το ευρύτερο υπόβαθρο αυτού του μοτίβου για την εμπιστοσύνη, αξίζει επίσης να τονιστεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν πλέον βιώσει τρεις μεγάλους κοινωνικούς πανικούς από την αλλαγή της χιλιετίας: τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και την πανδημία COVID-19 που ξεκίνησε το 2020. Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου προκάλεσαν μια εξαιρετική κατάρρευση της εμπιστοσύνης που είχε απήχηση σε όλους τους τομείς τόσο της αμερικανικής κοινωνίας όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι φόβοι μετατράπηκαν σε πανικό και πολλαπλασιάστηκαν στην καρδιά της Δύσης. Πόσοι άνθρωποι μετά την επίθεση άλλαξαν τα σχέδιά τους για επαγγελματικά ταξίδια και διακοπές; Πόσοι άλλοι ένιωθαν μια έντονη μαχαιριά ανησυχίας καθώς ανέβαιναν τις κυλιόμενες σκάλες του μετρό πηγαίνοντας στη δουλειά τους; Πόσοι έχουν απλώς συνηθίσει πλέον τόσο πολύ να ζουν με το φόβο, ώστε να αποτελεί μια χαμηλού επιπέδου σταθερά άγχους, στην ήδη αγχώδη ζωή τους; Ο φόβος φτάνει στο αποκορύφωμά του όταν είναι διάχυτος, διάσπαρτος, ασαφής, όταν δεν συνδέεται με κάτι, όταν παραμένει αποσπασμένος από την πραγματικότητα και αιωρείται ελεύθερα, χωρίς σαφή αναφορά ή αιτία -όταν μας στοιχειώνει χωρίς ορατό ειρμό ή λόγο, όταν η απειλή που θα έπρεπε να φοβόμαστε μπορεί να αναφανεί φευγαλέα παντού, δεν μπορούμε όμως να την αντικρίσουμε πουθενά.

Η τραπεζική κρίση κινήθηκε πιο αργά, αλλά όταν οι απώλειες των ενυπόθηκων δανείων μειωμένης εξασφάλισης, τις οποίες οι αρμόδιοι είχαν αρχικά χαρακτηρίσει ως «μεμονωμένες», εξαπλώθηκαν σε όλο και υψηλότερης ποιότητας δάνεια και δανειολήπτες, με αποτέλεσμα ο πανικός να έχει καταλάβει ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό σύστημα.

Η μεγάλη ύφεση είχε ως αποτέλεσμα την έλλειψη πολύτιμων πόρων και την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού παγκοσμίου οικονομικού συστήματος. Καθώς το χρηματιστήριο της Wall Street κατέρρεε και οι κατασχέσεις σπιτιών εκτινάσσονταν, τα αισθήματα αδυναμίας και αβεβαιότητας εξαπλώθηκαν γρήγορα σε όλο τον κόσμο.

Παρόλο που μπορεί να είναι υπερβολικό να πούμε ότι όσοι έχουμε βιώσει την κρίση είμαστε πλέον «προετοιμασμένοι» για έναν επόμενο κοινωνικό πανικό, ωστόσο αυτή η προηγούμενη εμπειρία έχει σημασία. Δεν βλέπουμε πλέον μια κρίση μεγάλης κλίμακας ως εξαίρεση ή ως κάτι από το μακρινό παρελθόν. Ενώ ένας κοινωνικός πανικός εξακολουθεί να είναι αφηρημένος, σήμερα υπάρχει πολύ μικρότερη ψυχολογική απόσταση μεταξύ εμάς σαν ιστορικά υποκείμενα και της απειλής ενός τέτοιου πανικού απ’ ό,τι κάποτε. Επιπλέον, και όπως γνωρίζει όποιος έχει βιώσει μια κρίση πανικού, ο φόβος για έναν άλλο πανικό πιθανόν να αυτοτροφοδοτηθεί. Πρέπει να εκτιμήσουμε ότι αν προκληθεί κοινωνικός πανικός, ο ρυθμός με τον οποίο μπορεί να καταρρεύσει η συλλογική μας εμπιστοσύνη θα μπορούσε να είναι καταιγιστικός, δεδομένων των σημερινών τεχνολογικών εργαλείων σε συνδυασμό με την εξαιρετικά έντονη κοινωνική μας δικτύωση.

Η πανδημία του κόβιντ, η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν όλα κοινωνικοί πανικοί μεγάλης κλίμακας που είχαν τις ρίζες τους σε ξαφνική κατάρρευση της συλλογικής εμπιστοσύνης. Και τα τρία γεγονότα έφεραν μαζί τους άμεσο και συλλογικό υπαρξιακό φόβο. Μικρότερης κλίμακας πανικοί, ωστόσο, συμβαίνουν τακτικά στη ζωή μας, αν και συχνά με την ίδια καταιγιστική ταχύτητα, χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου τον Δεκέμβριο του 2008, το πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη τον Φλεβάρη που μας πέρασε και οι πιο πρόσφατες πυρκαγιές που κατακλύζουν τη Ρόδο αλλά και ολόκληρη τη χώρα, είναι μόνο τρία παραδείγματα που έρχονται άμεσα στο μυαλό μου. Σε όλες τις περιπτώσεις, η εμπιστοσύνη των πολιτών, των εργαζομένων, των επιβατών, των γονέων, των παιδιών  και των κατοίκων ανατράπηκε ταυτόχρονα. Οι πολιτικοί ηγέτες δεν είχαν παρά ελάχιστο χρόνο μετά τα γεγονότα αυτά για να αντιδράσουν προτού οι επιπτώσεις των αποφάσεών τους καθώς και η απουσία πρόληψης  και πολιτικής ευθύνης, γίνουν πρωτοσέλιδα σε εφημερίδες, και κεντρικό θέμα σε δελτία ειδήσεων αλλά και σε συζητήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με εκατομμύρια ανθρώπους να ζητούν απαντήσεις στο ίδιο ερώτημα: «Γιατί έχει συμβεί αυτό;»

Τέλος, υπάρχουν οι πανικοί που όλοι βιώνουμε στη ζωή μας – η ξαφνική αύξηση του άγχους καθώς πλησιάζει μια σημαντική προθεσμία στη δουλειά, ή καθώς περιμένουμε τα νέα για ένα σημαντικό αποτέλεσμα μιας ιατρικής εξέτασης, ή όταν έχουμε υποστεί απροσδόκητα έναν σοβαρό τραυματισμό. Σε αυτόν τον κόσμο, το απρόβλεπτο μοιάζει να έχει γίνει ρουτίνα. Οι πυλώνες πάνω στους οποίους είχαμε χτίσει την καθημερινή μας ζωή έχουν αποδειχθεί ευάλωτοι και τρωτοί και συνειδητοποιούμε ότι όλα είναι πολύ πιο εύθραυστα από ό,τι νομίζαμε. Η ανακάλυψη αυτή μας τρομάζει γιατί επιβεβαιώνει ότι δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα ή ασφάλεια που να διαρκεί μια ζωή. Μόνοι και ανήμποροι να ορίσουμε τη μοίρα μας, νιώθουμε πως τα προβλήματα ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας. Από την ανεργία, μέχρι την Πανδημία και την κλιματική αλλαγή που μαστίζει τον πλανήτη, νιώθουμε εντελώς αδύναμοι, με κάθε προσπάθεια για βελτίωση να φαντάζει μάταιη.