Κάθε μέρα, καθώς κατεβαίνω από το μετρό στο Μοναστηράκι, έρχομαι αντιμέτωπη με τα άκρα του καπιταλισμού. Ήδη από μέσα στα βαγόνια επαίτες εξιστορούν την αθλιότητα την οποία υφίστανται, ζητώντας την ελεημοσύνη των επιβατών για 20, 30 λεπτά. Καθώς αφορά τη γραμμή 3 του μετρό που η συγκεκριμένη έρχεται από το αεροδρόμιο με κατεύθυνση το κέντρο της πόλης, χιλιάδες τουρίστες μπαινοβγαίνουν όλες τις ώρες της ημέρας στα βαγόνια του. Οι άνθρωποι που εκλιπαρούν για βοήθεια προσπαθούν να ισορροπήσουν ανάμεσα σε βαλίτσες, διάπλατοτς χάρτες του ιστορικού κέντρου και μυριάδες χαμόγελα που ανυπομονούν να γευτούν το ελληνικό καλοκαίρι, καθώς κι εμάς τους υπόλοιπους που με τον χαρτοφύλακα ή το Mac μας παραμάσχαλα κατευθυνόμαστε κυρίως προς τον χώρο εργασίας μας. Κατεβαίνοντας από το μετρό, έξω από το κατάστημα Μουστάκας, αντικρύζεις κάτι εξίσου δυσανάλογο: άνδρες, γυναίκες και παιδιά που κάθονται στο πεζοδρόμιο ή κοιμούνται σε χαρτονένια στρώματα ανάμεσα σε ανθρώπους που είτε περιφέρονται άσκοπα για να περάσουν την ώρα τους, είτε για ψώνια από τη Βαρβάκειο ή την αγορά της Ηφαίστου, ή απλά για λόγους διασκέδασης. Περνάω δίπλα τους, κάθε μέρα, για να πάω στο σπίτι μου.
Εξοργίζομαι τακτικά από την άδικη φύση του κόσμου, και η καθημερινή μου μετακίνηση μου προσθέτει μόνο ένα επιπλέον αίσθημα ενοχής -ειδικά αν σκεφτείτε το εξής:
Ο καπιταλισμός -αφημένος στην τύχη του- στρέφεται προς την ανισότητα. Η τρομερή πολικότητα του πλούτου που παρατηρώ στην Αθήνα είναι απλώς ένας μικρόκοσμος μιας οικονομικής τάξης που δεν είναι βελτιστοποιημένη. Η Πόλη των Θεών δεν είναι η μόνη που έχει να επιδείξει τεράστιες ανισότητες. Σε εθνικό επίπεδο, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το μερίδιο του εισοδήματος του πλουσιότερου 20% του πληθυσμού είναι 5,3 φορές μεγαλύτερο από το μερίδιο του εισοδήματος του φτωχότερου 20% του πληθυσμού. Την ίδια ώρα, τα στοιχεία δείχνουν ότι, το ποσοστό του πληθυσμού που στερείται τουλάχιστον 7 από έναν κατάλογο 13 αγαθών και υπηρεσιών ανέρχεται σε 13,9%, ενώ το ποσοστό του πληθυσμού που στερείται τουλάχιστον 4 από έναν κατάλογο 9 αγαθών και υπηρεσιών ανέρχεται σε 15,6%. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το ποσοστό του πληθυσμού που διαβιοί σε κατοικία με στενότητα χώρου ανέρχεται σε 28,0%. Το 32,2% των φτωχών νοικοκυριών δηλώνει ότι στερείται διατροφής που περιλαμβάνει κάθε δεύτερη ημέρα κοτόπουλο, κρέας, ψάρι ή λαχανικά ίσης θρεπτικής αξίας, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των μη φτωχών νοικοκυριών εκτιμάται σε 4,9%. Το 83,9% των φτωχών νοικοκυριών και το 34,2% των μη φτωχών δηλώνει οικονομική δυσκολία να καλύψει έκτακτες, αλλά αναγκαίες δαπάνες ύψους, περίπου, 410 ευρώ. Τέλος, Το 84,1% των φτωχών νοικοκυριών δηλώνει αδυναμία πληρωμής μίας εβδομάδας διακοπών.
Η συγκέντρωση του κεφαλαίου δεν είναι ένα νέο χαρακτηριστικό μιας οικονομίας με γνώμονα το κέρδος. Στην αρχή της ανόδου του καπιταλισμού στα μέσα του 19ου αιώνα, ο Αμερικανός οικονομολόγος Henry George είδε παρόμοια μοτίβα να αναπτύσσονται. Παρατήρησε ότι, παραδόξως, «η βαθύτερη φτώχεια, ο σκληρότερος αγώνας για την ύπαρξη» δεν εντοπίζεται σε προ-καπιταλιστικά κράτη, αλλά «όπου η υλική πρόοδος είναι πιο προχωρημένη, όπου ο πληθυσμός είναι πιο πυκνός, ο πλούτος μεγαλύτερος και η παραγωγή και οι ανταλλαγές πιο ανεπτυγμένες».
Αυτά τα άκρως άνισα αποτελέσματα δεν είναι νομοτελειακά. Έχουν προκύψει από σκόπιμες επιλογές που βασίζονται σε ένα ανθρώπινο οικονομικό σύστημα. Ο Jacob Goldstein στο NPR έγραψε ένα καταπληκτικό άρθρο για το πόσο πρόσφατα εφευρέθηκε η σύγχρονη οικονομία, αναφέροντας:
Αν ρωτούσατε κάποιον πριν από 100 χρόνια, «Πώς πάει η οικονομία;», δεν θα ήξερε για τι πράγμα μιλούσατε.
Μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, οι άνθρωποι συμφώνησαν σε ένα σύνολο απόψεων που εξηγούσαν «πώς λειτουργεί μια οικονομία» χωρίς απαραίτητα να κατανοούν τις συνέπειες των επιλογών τους.
Η ασυνείδητη μίμηση των συστημάτων δεν αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ανθρώπων. Στην πραγματικότητα, ο Joseph Henrich, καθηγητής της ανθρώπινης εξελικτικής βιολογίας στο Χάρβαρντ, υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι είναι μοναδικά ταλαντούχοι στο να μιμούνται τις πράξεις και τις ιδέες των άλλων. Ο εγκέφαλός μας μας υποχρεώνει φυσικά να υιοθετούμε τις κοινά αποδεκτές ιδέες των κοινοτήτων μας. Αυτή η παρόρμηση σημαίνει ότι μπορούμε εν αγνοία μας να αναπτύξουμε «κανόνες, θεσμούς και γλώσσες» που «αναδύονται σταδιακά χωρίς κανείς να αντιλαμβάνεται πλήρως πώς ή γιατί λειτουργούν».
Παρ’ όλα αυτά, αυτό δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να αισθάνονται πραγματικά σίγουροι για τις γνώσεις τους για τον κόσμο, όπως αποδεικνύει το φαινόμενο Ντάνινγκ–Κρούγκερ. Το φαινόμενο Ντάνινγκ–Κρούγκερ είναι γνωστική διαταραχή, στην οποία άτομα περιορισμένων δεξιοτήτων αποκτούν μια ψευδαίσθηση ανωτερότητας, εκτιμώντας εσφαλμένα ότι οι γνωστικές τους ικανότητες, είναι υψηλότερες από ό,τι πραγματικά είναι. Και όταν έχουμε γύρω μας ανθρώπους που έχουν παρόμοιες απόψεις με εμάς, τότε αισθανόμαστε ακόμα πιο σίγουροι.
Αυτά τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά καταδεικνύουν γιατί είναι τόσο δύσκολο να κρίνει κανείς με ακρίβεια τη δική του κοινωνία και τους κανόνες που την διέπουν. Περιορισμένοι από το πλαίσιο, οι άνθρωποι θα ενεργήσουν και θα πιστέψουν μάλλον παράλογες και αυτοκαταστροφικές ιδεολογίες.
Τα καλά νέα είναι ότι σήμερα οι άνθρωποι σκέφτονται πιο κριτικά για τον καπιταλισμό και αμφισβητούν τις παραδοχές του. Ένα παράδειγμα προέρχεται από το έργο του Richard Thaler. Πριν μερικά χρόνια κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών επειδή έδειξε ότι οι άνθρωποι δεν είναι και τόσο ορθολογικοί όταν πρόκειται για τα οικονομικά. Αποδεικνύεται ότι οι άνθρωποι είναι μάλλον αδέξιοι στη λήψη αποφάσεων. Αυτό μπορεί να φαίνεται αυτονόητο σε όποιον έχει συναναστραφεί άλλους ανθρώπους, αλλά το έργο του Thaler είχε τρομερή επίδραση στον κλάδο. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι «οι περισσότερες επικρατούσες ακαδημαϊκές υποθέσεις και θεωρίες» στον καπιταλισμό «βασίζονται στη θεωρία της ορθολογικής επιλογής». Τα ευρήματα αυτά θέτουν υπό αμφισβήτηση την οικονομική τάξη, όπως ακριβώς οι διδασκαλίες του Μαρτίνου Λούθηρου ανέτρεψαν την Καθολική Εκκλησία.
Είναι συναρπαστικό να γινόμαστε μάρτυρες μιας εποχής κατά την οποία τα ιερά συστήματα οικονομικών ιδεολογιών της εποχής τίθενται υπό αμφισβήτηση. Είναι πάρα πολύ εύκολο για τους ανθρώπους να κοιτάζουν πίσω και να καταδικάζουν την ανοησία ορισμένων ιδεών όταν οι ίδιοι απομακρυνθούν από εκείνη την εποχή. Ωστόσο, είναι πολύ πιο σημαντικό, ακόμη και επιβεβλημένο, να αναζητούμε και να πολεμάμε αντίθετα τις ιδέες του παρόντος που υποδουλώνουν και περιθωριοποιούν ορισμένες τμήματα του συνολικού πληθυσμού.
«Η πρόοδος», έχει ειπωθεί, «γεννιέται από την αμφισβήτηση και την έρευνα». Αν αυτό ισχύει, τότε αν θέλουμε μια οικονομία που να είναι ευημερούσα αλλά και δίκαιη, καινοτόμα αλλά και ασφαλής, θα χρειαστεί όλοι μας να αμφισβητήσουμε και να ανακαλύψουμε αν τα επιχειρήματα που διαιωνίζουν το status quo είναι πραγματικά πειστικά. Παρόλο που η ψυχολογία μας μας αναγκάζει να το κάνουμε, δεν μπορούμε να παραδοθούμε στο δέλεαρ της συμμόρφωσης και να νιώσουμε «ασφάλεια στο ψεύτικο καταφύγιο της συναίνεσης».
Δείτε επίσης: Ψυχική υγεία κι εργασία – Πώς ο καπιταλισμός σκοτώνει τον ελεύθερο χρόνο
Κάθε μέρα, καθώς κατεβαίνω από το μετρό στο Μοναστηράκι, έρχομαι αντιμέτωπη με τα άκρα του καπιταλισμού. Ήδη από μέσα στα βαγόνια επαίτες εξιστορούν την αθλιότητα την οποία υφίστανται, ζητώντας την ελεημοσύνη των επιβατών για 20, 30 λεπτά. Καθώς αφορά τη γραμμή 3 του μετρό που η συγκεκριμένη έρχεται από το αεροδρόμιο με κατεύθυνση το κέντρο της πόλης, χιλιάδες τουρίστες μπαινοβγαίνουν όλες τις ώρες της ημέρας στα βαγόνια του. Οι άνθρωποι που εκλιπαρούν για βοήθεια προσπαθούν να ισορροπήσουν ανάμεσα σε βαλίτσες, διάπλατοτς χάρτες του ιστορικού κέντρου και μυριάδες χαμόγελα που ανυπομονούν να γευτούν το ελληνικό καλοκαίρι, καθώς κι εμάς τους υπόλοιπους που με τον χαρτοφύλακα ή το Mac μας παραμάσχαλα κατευθυνόμαστε κυρίως προς τον χώρο εργασίας μας. Κατεβαίνοντας από το μετρό, έξω από το κατάστημα Μουστάκας, αντικρύζεις κάτι εξίσου δυσανάλογο: άνδρες, γυναίκες και παιδιά που κάθονται στο πεζοδρόμιο ή κοιμούνται σε χαρτονένια στρώματα ανάμεσα σε ανθρώπους που είτε περιφέρονται άσκοπα για να περάσουν την ώρα τους, είτε για ψώνια από τη Βαρβάκειο ή την αγορά της Ηφαίστου, ή απλά για λόγους διασκέδασης. Περνάω δίπλα τους, κάθε μέρα, για να πάω στο σπίτι μου.
Εξοργίζομαι τακτικά από την άδικη φύση του κόσμου, και η καθημερινή μου μετακίνηση μου προσθέτει μόνο ένα επιπλέον αίσθημα ενοχής -ειδικά αν σκεφτείτε το εξής:
Ο καπιταλισμός -αφημένος στην τύχη του- στρέφεται προς την ανισότητα. Η τρομερή πολικότητα του πλούτου που παρατηρώ στην Αθήνα είναι απλώς ένας μικρόκοσμος μιας οικονομικής τάξης που δεν είναι βελτιστοποιημένη. Η Πόλη των Θεών δεν είναι η μόνη που έχει να επιδείξει τεράστιες ανισότητες. Σε εθνικό επίπεδο, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το μερίδιο του εισοδήματος του πλουσιότερου 20% του πληθυσμού είναι 5,3 φορές μεγαλύτερο από το μερίδιο του εισοδήματος του φτωχότερου 20% του πληθυσμού. Την ίδια ώρα, τα στοιχεία δείχνουν ότι, το ποσοστό του πληθυσμού που στερείται τουλάχιστον 7 από έναν κατάλογο 13 αγαθών και υπηρεσιών ανέρχεται σε 13,9%, ενώ το ποσοστό του πληθυσμού που στερείται τουλάχιστον 4 από έναν κατάλογο 9 αγαθών και υπηρεσιών ανέρχεται σε 15,6%. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το ποσοστό του πληθυσμού που διαβιοί σε κατοικία με στενότητα χώρου ανέρχεται σε 28,0%. Το 32,2% των φτωχών νοικοκυριών δηλώνει ότι στερείται διατροφής που περιλαμβάνει κάθε δεύτερη ημέρα κοτόπουλο, κρέας, ψάρι ή λαχανικά ίσης θρεπτικής αξίας, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των μη φτωχών νοικοκυριών εκτιμάται σε 4,9%. Το 83,9% των φτωχών νοικοκυριών και το 34,2% των μη φτωχών δηλώνει οικονομική δυσκολία να καλύψει έκτακτες, αλλά αναγκαίες δαπάνες ύψους, περίπου, 410 ευρώ. Τέλος, Το 84,1% των φτωχών νοικοκυριών δηλώνει αδυναμία πληρωμής μίας εβδομάδας διακοπών.
Η συγκέντρωση του κεφαλαίου δεν είναι ένα νέο χαρακτηριστικό μιας οικονομίας με γνώμονα το κέρδος. Στην αρχή της ανόδου του καπιταλισμού στα μέσα του 19ου αιώνα, ο Αμερικανός οικονομολόγος Henry George είδε παρόμοια μοτίβα να αναπτύσσονται. Παρατήρησε ότι, παραδόξως, «η βαθύτερη φτώχεια, ο σκληρότερος αγώνας για την ύπαρξη» δεν εντοπίζεται σε προ-καπιταλιστικά κράτη, αλλά «όπου η υλική πρόοδος είναι πιο προχωρημένη, όπου ο πληθυσμός είναι πιο πυκνός, ο πλούτος μεγαλύτερος και η παραγωγή και οι ανταλλαγές πιο ανεπτυγμένες».
Αυτά τα άκρως άνισα αποτελέσματα δεν είναι νομοτελειακά. Έχουν προκύψει από σκόπιμες επιλογές που βασίζονται σε ένα ανθρώπινο οικονομικό σύστημα. Ο Jacob Goldstein στο NPR έγραψε ένα καταπληκτικό άρθρο για το πόσο πρόσφατα εφευρέθηκε η σύγχρονη οικονομία, αναφέροντας:
Αν ρωτούσατε κάποιον πριν από 100 χρόνια, «Πώς πάει η οικονομία;», δεν θα ήξερε για τι πράγμα μιλούσατε.
Μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, οι άνθρωποι συμφώνησαν σε ένα σύνολο απόψεων που εξηγούσαν «πώς λειτουργεί μια οικονομία» χωρίς απαραίτητα να κατανοούν τις συνέπειες των επιλογών τους.
Η ασυνείδητη μίμηση των συστημάτων δεν αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ανθρώπων. Στην πραγματικότητα, ο Joseph Henrich, καθηγητής της ανθρώπινης εξελικτικής βιολογίας στο Χάρβαρντ, υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι είναι μοναδικά ταλαντούχοι στο να μιμούνται τις πράξεις και τις ιδέες των άλλων. Ο εγκέφαλός μας μας υποχρεώνει φυσικά να υιοθετούμε τις κοινά αποδεκτές ιδέες των κοινοτήτων μας. Αυτή η παρόρμηση σημαίνει ότι μπορούμε εν αγνοία μας να αναπτύξουμε «κανόνες, θεσμούς και γλώσσες» που «αναδύονται σταδιακά χωρίς κανείς να αντιλαμβάνεται πλήρως πώς ή γιατί λειτουργούν».
Παρ’ όλα αυτά, αυτό δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να αισθάνονται πραγματικά σίγουροι για τις γνώσεις τους για τον κόσμο, όπως αποδεικνύει το φαινόμενο Ντάνινγκ–Κρούγκερ. Το φαινόμενο Ντάνινγκ–Κρούγκερ είναι γνωστική διαταραχή, στην οποία άτομα περιορισμένων δεξιοτήτων αποκτούν μια ψευδαίσθηση ανωτερότητας, εκτιμώντας εσφαλμένα ότι οι γνωστικές τους ικανότητες, είναι υψηλότερες από ό,τι πραγματικά είναι. Και όταν έχουμε γύρω μας ανθρώπους που έχουν παρόμοιες απόψεις με εμάς, τότε αισθανόμαστε ακόμα πιο σίγουροι.
Αυτά τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά καταδεικνύουν γιατί είναι τόσο δύσκολο να κρίνει κανείς με ακρίβεια τη δική του κοινωνία και τους κανόνες που την διέπουν. Περιορισμένοι από το πλαίσιο, οι άνθρωποι θα ενεργήσουν και θα πιστέψουν μάλλον παράλογες και αυτοκαταστροφικές ιδεολογίες.
Τα καλά νέα είναι ότι σήμερα οι άνθρωποι σκέφτονται πιο κριτικά για τον καπιταλισμό και αμφισβητούν τις παραδοχές του. Ένα παράδειγμα προέρχεται από το έργο του Richard Thaler. Πριν μερικά χρόνια κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών επειδή έδειξε ότι οι άνθρωποι δεν είναι και τόσο ορθολογικοί όταν πρόκειται για τα οικονομικά. Αποδεικνύεται ότι οι άνθρωποι είναι μάλλον αδέξιοι στη λήψη αποφάσεων. Αυτό μπορεί να φαίνεται αυτονόητο σε όποιον έχει συναναστραφεί άλλους ανθρώπους, αλλά το έργο του Thaler είχε τρομερή επίδραση στον κλάδο. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι «οι περισσότερες επικρατούσες ακαδημαϊκές υποθέσεις και θεωρίες» στον καπιταλισμό «βασίζονται στη θεωρία της ορθολογικής επιλογής». Τα ευρήματα αυτά θέτουν υπό αμφισβήτηση την οικονομική τάξη, όπως ακριβώς οι διδασκαλίες του Μαρτίνου Λούθηρου ανέτρεψαν την Καθολική Εκκλησία.
Είναι συναρπαστικό να γινόμαστε μάρτυρες μιας εποχής κατά την οποία τα ιερά συστήματα οικονομικών ιδεολογιών της εποχής τίθενται υπό αμφισβήτηση. Είναι πάρα πολύ εύκολο για τους ανθρώπους να κοιτάζουν πίσω και να καταδικάζουν την ανοησία ορισμένων ιδεών όταν οι ίδιοι απομακρυνθούν από εκείνη την εποχή. Ωστόσο, είναι πολύ πιο σημαντικό, ακόμη και επιβεβλημένο, να αναζητούμε και να πολεμάμε αντίθετα τις ιδέες του παρόντος που υποδουλώνουν και περιθωριοποιούν ορισμένες τμήματα του συνολικού πληθυσμού.
«Η πρόοδος», έχει ειπωθεί, «γεννιέται από την αμφισβήτηση και την έρευνα». Αν αυτό ισχύει, τότε αν θέλουμε μια οικονομία που να είναι ευημερούσα αλλά και δίκαιη, καινοτόμα αλλά και ασφαλής, θα χρειαστεί όλοι μας να αμφισβητήσουμε και να ανακαλύψουμε αν τα επιχειρήματα που διαιωνίζουν το status quo είναι πραγματικά πειστικά. Παρόλο που η ψυχολογία μας μας αναγκάζει να το κάνουμε, δεν μπορούμε να παραδοθούμε στο δέλεαρ της συμμόρφωσης και να νιώσουμε «ασφάλεια στο ψεύτικο καταφύγιο της συναίνεσης».
Δείτε επίσης: Ψυχική υγεία κι εργασία – Πώς ο καπιταλισμός σκοτώνει τον ελεύθερο χρόνο
