Πολλές φορές διερωτόμαστε, γιατί το έργο του Καρλ Μαρξ παραμένει επίκαιρο; Γιατί χιλιάδες άνθρωποι εξακολουθούν να διαβάζουν το έργο του, να αναστοχάζονται πάνω στις ιδέες του, να προσπαθούν να τις επεκτείνουν, και κυρίως να τις εφαρμόσουν; Η μαρξιστική θεωρία ενέπνευσε τις σημαντικότερες στιγμές της σύγχρονης ιστορίας, σημαντικότερες τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Γέννησε επαναστάσεις, αγώνες για ισότητα και ολοκληρωτικά καθεστώτα. Αυτά τα ερωτήματα δεν γίνεται να απαντηθούν άμα δεν γίνει πρώτα κατανοητό η σαγήνη που ασκεί ο Μαρξ, ως διανοητής και αναλυτής. Θα πρέπει συνεπώς να δούμε τα σημαντικότερα σημεία της προσφοράς του στη ριζοσπαστική σκέψη.
Μια από τις σημαντικότερες προσφορές της μαρξιστικής θεωρίας – και από τις πιο πολυσυζητημένες – είναι η θεωρία των οικονομικών κρίσεων. Μέχρι τον Μαρξ, ο καπιταλισμός θεωρούταν το ακριβώς αντίθετο απ’ ό,τι τον θεωρούμε σήμερα, ένα σύστημα που επιτυγχάνει αυτόματη ισορροπία. Ο Μαρξ υποστήριξε ότι ο αμείλικτος αγώνας για κέρδος – που ονόμασε υπεραξία – θα οδηγούσε στη μηχανοποίηση της εργασίας τους συμπιέζοντας τους μισθούς των εργαζομένων, έως ότου δε θα μπορούσαν πλέον ν’ αγοράζουν τα προϊόντα που δημιουργούσαν. Η επίδραση που έχουν ειδικά οι ψηφιακές τεχνολογίες στην παραγωγή αυτού που πλέον ονομάζεται «δομική ανεργία» είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο, την κατανόηση του οποίου χρωστάμε στην μαρξιστική θεωρία. Η ίδια ανάλυση οδήγησε επίσης σε σημαντικές εξελίξεις στην κοινωνιολογική επιστήμη καθώς μας έδωσε «μακροϊστορικά» μοντέλα, και απέδειξε ότι οι κοινωνικές συγκρούσεις δεν προέρχονται από μια ακατανόητη ψυχολογία των μαζών αλλά από αντικειμενικές οικονομικές πιέσεις που δέχονται όσοι δεν κατέχουν κανέναν άλλο τρόπο να βρουν εισόδημα πέραν του να πουλήσουν την εργασία τους. Έτσι μας έδωσε για πρώτη φορά μια κατανοητή και πολιτική θεωρία των κοινωνικών τάξεων και του ανταγωνισμού μεταξύ τους.
Ο Μαρξ επίσης προέβλεψε, κάτι εμφανές ήδη στην εποχή του, την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού. Όπως το είχε θέσει «το Κεφάλαιο μπορεί να κατεδαφίσει όλα τα Σινικά Τείχη». Η επέκταση του καπιταλισμού σε κάθε σπιθαμή γης δεν ήταν απλά ένα συμπέρασμα που ο Μαρξ έβγαλε λόγω μιας προσωπικής ιδιοτροπίας ή φόβου. Αντιθέτως προέκυπτε λογικά από την έρευνα που είχε διεξαγάγει και την ανάλυσή του. «Η ανάγκη μιας συνεχώς επεκτεινόμενης αγοράς πώλησης προϊόντων, κυνηγά την αστική τάξη σ’ ολόκληρα τα πλάτη και τα μήκη του πλανήτη», έγραψε. «Πρέπει να φωλιάσει παντού, να εγκατασταθεί παντού, να δημιουργεί συνδέσεις παντού». Ο Μαρξ έγραψε αυτά τα λόγια το 1848, προοικονομώντας τις συζητήσεις μας σήμερα περί παγκοσμιοποίησης και διεθνών μεγαλοεταιριών, περί του εξορυκτικού κεφαλαίου, των καυσίμων, και των πολέμων γύρω από αυτά.
Ο Μαρξ προειδοποίησε ότι η τάση του καπιταλισμού να προσδίδει υψηλή αξία σε αυθαίρετα στην ουσία προϊόντα, θα οδηγούσε με την πάροδο του χρόνου, σ’ αυτό που αποκάλεσε «μια επινοημένη και συνεχώς υπολογισμένη υποταγή σε απάνθρωπες, σοφιστικέ, αφύσικες και φανταστικές ορέξεις». Είναι ένας σκληρός αλλά ακριβής τρόπος περιγραφής της σύγχρονης Αμερικής, όπου απολαμβάνουμε μιαν απίστευτη πολυτέλεια και όμως συνεχίζουμε παρασυρμένοι από μια συνεχή ανάγκη ν’ αγοράζουμε όλο και περισσότερα. Σκεφτείτε το iPhone 13 pro που ίσως έχετε. Είναι πραγματικά τόσο πολύ καλύτερο από ό,τι το iPhone 12 της περασμένης χρονιάς, ή το iPhone 11 ένα χρόνο πριν από αυτό; Πρόκειται για μια πραγματική ανάγκη, ή για μια επινοημένη; Κι ενώ κινεζικές οικογένειες αρρωσταίνουν η μία μετά την άλλη με καρκίνο εξαιτίας των ηλεκτρονικών μας αποβλήτων, τα πολυεθνικά μονοπώλια δημιουργούν τεράστιες διαφημιστικές εκστρατείες γύρω από την ιδέα, ότι πρέπει να καταστρέψουμε πολύ καλά προϊόντα χωρίς να υπάρχει πραγματικός λόγος. Αν ο Μαρξ μπορούσε να το δει αυτό, θα μας έκλεινε το μάτι.
Η λέξη «μονοπώλια» έχει μπει επίσης πλέον εδώ και καιρό στη ζωή μας, ως κάτι αρνητικό. Όμως ο Μαρξ ήταν ο πρώτος που έδειξε όχι απλά τις αρνητικές επιπτώσεις τους, αλλά το γεγονός ότι η τάση δημιουργίας μονοπωλίων στην αγορά είναι ενδογενής στο οικονομικό σύστημα που – ακόμα – ζούμε και δεν ρυθμίζεται τόσο εύκολα όσο πιστεύουμε με κυβερνητικές αποφάσεις. Σήμερα, τα οικογενειακά καταστήματα της γειτονιάς έχουν αντικατασταθεί από αλυσίδες και Mall. Οι μικρές συνεταιριστικές τράπεζες έχουν αντικατασταθεί από τις παγκόσμιες τράπεζες και οι μικρές αγροτικές φάρμες έχουν αντικατασταθεί από γεωργικές βιομηχανίες. Ο κόσμος της τεχνολογίας επίσης, τείνει ήδη να συγκεντρωθεί σε μεγάλες εταιρείες. Η αξία του επιχειρήματος έγκειται στο γεγονός ότι ο Μαρξ έδειξε πως το σύστημα που υποστηρίζει ακριβώς τον ανταγωνισμό και την οικονομική ελευθερία του καθενός στην πράξη οδηγεί στο μονοπώλιο.
Ο Μαρξ έπεσε έξω φυσικά και σε κάποια πράγματα, το ζήτημα εδώ δεν είναι η θεοποίησή του. Κανείς δεν ψάχνει έναν πολιτικό προφήτη. Το έργο του όμως εξακολουθεί να διαμορφώνει τον κόσμο μας με απτό τρόπο. Η κριτική του Μαρξ για τον καπιταλισμό και η οξυδερκής κατανόηση των εσωτερικών λειτουργιών και του ιστορικού του πλαισίου, αξίζουν ακόμα της προσοχής μας. Αυτό που αξίζει να πούμε είναι ίσως πως ο Μαρξ υπήρξε ταυτόχρονα πραγματιστής και ουτοπιστής, ρεαλιστής και ονειροπόλος. Αυτή δεν ήταν μια προσωπική του ιδιότητα, μα ένα σημείο αναλυτικής ισορροπίας και διαύγειας που αποτυπώθηκε στην θεωρία του, και την έκανε τόσο πετυχημένη. Ωστόσο, το βασικότερο στοιχείο της κατά τη γνώμη μου, περικλείεται ίσως στη γνωστή φράση του Τερέντιου που ο ίδιος αρεσκόταν να επαναλαμβάνει: «Τίποτα ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο».
Πολλές φορές διερωτόμαστε, γιατί το έργο του Καρλ Μαρξ παραμένει επίκαιρο; Γιατί χιλιάδες άνθρωποι εξακολουθούν να διαβάζουν το έργο του, να αναστοχάζονται πάνω στις ιδέες του, να προσπαθούν να τις επεκτείνουν, και κυρίως να τις εφαρμόσουν; Η μαρξιστική θεωρία ενέπνευσε τις σημαντικότερες στιγμές της σύγχρονης ιστορίας, σημαντικότερες τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Γέννησε επαναστάσεις, αγώνες για ισότητα και ολοκληρωτικά καθεστώτα. Αυτά τα ερωτήματα δεν γίνεται να απαντηθούν άμα δεν γίνει πρώτα κατανοητό η σαγήνη που ασκεί ο Μαρξ, ως διανοητής και αναλυτής. Θα πρέπει συνεπώς να δούμε τα σημαντικότερα σημεία της προσφοράς του στη ριζοσπαστική σκέψη.
Μια από τις σημαντικότερες προσφορές της μαρξιστικής θεωρίας – και από τις πιο πολυσυζητημένες – είναι η θεωρία των οικονομικών κρίσεων. Μέχρι τον Μαρξ, ο καπιταλισμός θεωρούταν το ακριβώς αντίθετο απ’ ό,τι τον θεωρούμε σήμερα, ένα σύστημα που επιτυγχάνει αυτόματη ισορροπία. Ο Μαρξ υποστήριξε ότι ο αμείλικτος αγώνας για κέρδος – που ονόμασε υπεραξία – θα οδηγούσε στη μηχανοποίηση της εργασίας τους συμπιέζοντας τους μισθούς των εργαζομένων, έως ότου δε θα μπορούσαν πλέον ν’ αγοράζουν τα προϊόντα που δημιουργούσαν. Η επίδραση που έχουν ειδικά οι ψηφιακές τεχνολογίες στην παραγωγή αυτού που πλέον ονομάζεται «δομική ανεργία» είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο, την κατανόηση του οποίου χρωστάμε στην μαρξιστική θεωρία. Η ίδια ανάλυση οδήγησε επίσης σε σημαντικές εξελίξεις στην κοινωνιολογική επιστήμη καθώς μας έδωσε «μακροϊστορικά» μοντέλα, και απέδειξε ότι οι κοινωνικές συγκρούσεις δεν προέρχονται από μια ακατανόητη ψυχολογία των μαζών αλλά από αντικειμενικές οικονομικές πιέσεις που δέχονται όσοι δεν κατέχουν κανέναν άλλο τρόπο να βρουν εισόδημα πέραν του να πουλήσουν την εργασία τους. Έτσι μας έδωσε για πρώτη φορά μια κατανοητή και πολιτική θεωρία των κοινωνικών τάξεων και του ανταγωνισμού μεταξύ τους.
Ο Μαρξ επίσης προέβλεψε, κάτι εμφανές ήδη στην εποχή του, την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού. Όπως το είχε θέσει «το Κεφάλαιο μπορεί να κατεδαφίσει όλα τα Σινικά Τείχη». Η επέκταση του καπιταλισμού σε κάθε σπιθαμή γης δεν ήταν απλά ένα συμπέρασμα που ο Μαρξ έβγαλε λόγω μιας προσωπικής ιδιοτροπίας ή φόβου. Αντιθέτως προέκυπτε λογικά από την έρευνα που είχε διεξαγάγει και την ανάλυσή του. «Η ανάγκη μιας συνεχώς επεκτεινόμενης αγοράς πώλησης προϊόντων, κυνηγά την αστική τάξη σ’ ολόκληρα τα πλάτη και τα μήκη του πλανήτη», έγραψε. «Πρέπει να φωλιάσει παντού, να εγκατασταθεί παντού, να δημιουργεί συνδέσεις παντού». Ο Μαρξ έγραψε αυτά τα λόγια το 1848, προοικονομώντας τις συζητήσεις μας σήμερα περί παγκοσμιοποίησης και διεθνών μεγαλοεταιριών, περί του εξορυκτικού κεφαλαίου, των καυσίμων, και των πολέμων γύρω από αυτά.
Ο Μαρξ προειδοποίησε ότι η τάση του καπιταλισμού να προσδίδει υψηλή αξία σε αυθαίρετα στην ουσία προϊόντα, θα οδηγούσε με την πάροδο του χρόνου, σ’ αυτό που αποκάλεσε «μια επινοημένη και συνεχώς υπολογισμένη υποταγή σε απάνθρωπες, σοφιστικέ, αφύσικες και φανταστικές ορέξεις». Είναι ένας σκληρός αλλά ακριβής τρόπος περιγραφής της σύγχρονης Αμερικής, όπου απολαμβάνουμε μιαν απίστευτη πολυτέλεια και όμως συνεχίζουμε παρασυρμένοι από μια συνεχή ανάγκη ν’ αγοράζουμε όλο και περισσότερα. Σκεφτείτε το iPhone 13 pro που ίσως έχετε. Είναι πραγματικά τόσο πολύ καλύτερο από ό,τι το iPhone 12 της περασμένης χρονιάς, ή το iPhone 11 ένα χρόνο πριν από αυτό; Πρόκειται για μια πραγματική ανάγκη, ή για μια επινοημένη; Κι ενώ κινεζικές οικογένειες αρρωσταίνουν η μία μετά την άλλη με καρκίνο εξαιτίας των ηλεκτρονικών μας αποβλήτων, τα πολυεθνικά μονοπώλια δημιουργούν τεράστιες διαφημιστικές εκστρατείες γύρω από την ιδέα, ότι πρέπει να καταστρέψουμε πολύ καλά προϊόντα χωρίς να υπάρχει πραγματικός λόγος. Αν ο Μαρξ μπορούσε να το δει αυτό, θα μας έκλεινε το μάτι.
Η λέξη «μονοπώλια» έχει μπει επίσης πλέον εδώ και καιρό στη ζωή μας, ως κάτι αρνητικό. Όμως ο Μαρξ ήταν ο πρώτος που έδειξε όχι απλά τις αρνητικές επιπτώσεις τους, αλλά το γεγονός ότι η τάση δημιουργίας μονοπωλίων στην αγορά είναι ενδογενής στο οικονομικό σύστημα που – ακόμα – ζούμε και δεν ρυθμίζεται τόσο εύκολα όσο πιστεύουμε με κυβερνητικές αποφάσεις. Σήμερα, τα οικογενειακά καταστήματα της γειτονιάς έχουν αντικατασταθεί από αλυσίδες και Mall. Οι μικρές συνεταιριστικές τράπεζες έχουν αντικατασταθεί από τις παγκόσμιες τράπεζες και οι μικρές αγροτικές φάρμες έχουν αντικατασταθεί από γεωργικές βιομηχανίες. Ο κόσμος της τεχνολογίας επίσης, τείνει ήδη να συγκεντρωθεί σε μεγάλες εταιρείες. Η αξία του επιχειρήματος έγκειται στο γεγονός ότι ο Μαρξ έδειξε πως το σύστημα που υποστηρίζει ακριβώς τον ανταγωνισμό και την οικονομική ελευθερία του καθενός στην πράξη οδηγεί στο μονοπώλιο.
Ο Μαρξ έπεσε έξω φυσικά και σε κάποια πράγματα, το ζήτημα εδώ δεν είναι η θεοποίησή του. Κανείς δεν ψάχνει έναν πολιτικό προφήτη. Το έργο του όμως εξακολουθεί να διαμορφώνει τον κόσμο μας με απτό τρόπο. Η κριτική του Μαρξ για τον καπιταλισμό και η οξυδερκής κατανόηση των εσωτερικών λειτουργιών και του ιστορικού του πλαισίου, αξίζουν ακόμα της προσοχής μας. Αυτό που αξίζει να πούμε είναι ίσως πως ο Μαρξ υπήρξε ταυτόχρονα πραγματιστής και ουτοπιστής, ρεαλιστής και ονειροπόλος. Αυτή δεν ήταν μια προσωπική του ιδιότητα, μα ένα σημείο αναλυτικής ισορροπίας και διαύγειας που αποτυπώθηκε στην θεωρία του, και την έκανε τόσο πετυχημένη. Ωστόσο, το βασικότερο στοιχείο της κατά τη γνώμη μου, περικλείεται ίσως στη γνωστή φράση του Τερέντιου που ο ίδιος αρεσκόταν να επαναλαμβάνει: «Τίποτα ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο».
