Η βραβευµένη µε Booker Prize συγγραφέας Μάργκαρετ Άτγουντ βρέθηκε στο Αµερικανικό Κολλέγιο στις 6 Απριλίου για µια συζήτηση µε τον Χάρη Βλαβιανό, βραβευµένο ποιητή και καθηγητή Ιστορίας στο Deree – Αµερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος, στο πλαίσιο της εναρκτήριας διάλεξης της σειράς S. Sue Horner Lectureship in Gender Studies & Religion, µε τίτλο “Does literature matter in this twittering world?”.
Με αφορµή την επίσκεψή της αυτή στην χώρα µας, θυµηθήκαµε την συνέντευξη που παραχώρησε στον Θανάση Λάλα: αφοπλιστικές, ανατρεπτικές απαντήσεις και καθαρή σκέψη αποκαλύπτουν τον άνθρωπο πίσω από την συγγραφέα.
«Πάντα κάθε καλό έχει µια κακή και µια χαζή πλευρά», λέει στο τέλος της συνέντευξης, αποκαλύπτοντας την ευφυΐα και το χιούµορ της, στοιχεία που έχουµε απολαύσει µέσω της πολυβραβευµένης πένας της όλα αυτά τα χρόνια.
Γνωστή και αγαπητή στην Ελλάδα, κρίνοντας και από τις πολλές µεταφράσεις έργων της στην γλώσσα µας, η Άτγουντ έχει διακριθεί για την φεµινιστική οπτική των έργων της και είναι διαρκώς υποψήφια τα τελευταία χρόνια για το Νόµπελ Λογοτεχνίας. Η συγγραφέας ανατέµνει την ανθρώπινη ψυχή, αποθεώνει την φύση και καταδικάζει τον υλισµό. Πολλά από τα µυθιστορήµατά της έχουν µεταφερθεί στον κινηµατογράφο και την τηλεόραση µε µεγάλη επιτυχία.
– Η αρχή είναι πιο δύσκολη ή το τέλος;
Από τι;
– Σε ένα µυθιστόρηµα.
Το πιο δύσκολο είναι στην αρχή πάντα.
– Πρώτα βρίσκετε την αρχή;
Ναι, προσπαθείς να βρεις την αρχή αλλά ψάχνοντας µερικές φορές συνειδητοποιείς πως δεν είναι η αρχή αυτό που νόµισες. Οπότε «µετακινείσαι» σε διάφορα µέρη στο βιβλίο και όταν φθάνεις στο τέλος οι επιλογές λιγοστεύουν.
– Πώς διαλέγετε µια ιστορία από πολλές ιστορίες; Την ιστορία που θα γίνει µυθιστόρηµα;
Αρχίζω να γράφω µια και εάν δεν δουλέψει την παρατάω. Εάν δεν µε ενδιαφέρει δεν συνεχίζω να τη γράφω.
– Κάθε µέρα γράφετε;
Όχι.
– Υπάρχει ένα διάστηµα µεταξύ των βιβλίων που ολοκληρώνετε;
Όχι, αλλά υπάρχει ένα διάστηµα µεταξύ των βιβλίων όταν ταξιδεύω. Κάποιες φορές γράφω και όταν ταξιδεύω.
– Είναι ταξίδι ένα βιβλίο;
Ναι ένα ταξιδιωτικό βιβλίο. Ναι. Όπως τώρα βρίσκοµαι εδώ γιατί το βιβλίο βγήκε εδώ και έτσι είµαι εδώ µε τον εκδότη µου, για το φεστιβάλ που θα εµφανιστώ, έχουν κανονιστεί συνεντεύξεις στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, όλα.
– Γιατί γράφετε;
Κανείς δεν ξέρει την απάντηση σε αυτό αλλά η πιο σύντοµη απάντηση είναι γιατί είµαι συγγραφέας.Όλοι οι άνθρωποι έχουν ιστορίες να πουν και τις λένε. Ακόµα και την ιστορία της ζωής τους. Και συνεχώς όλοι µας ανανεώνουµε αυτή την ιστορία της ζωής µας. Οπότε µπορεί ένα κοµµάτι της ιστορίας µας να ήταν µια τραγωδία όταν ήµασταν 20, κωµωδία όταν ήµασταν 40, ιστορία στα 60 και στα 80 δεν θυµάσαι τίποτα. Αλλάζει συνεχώς.
– Εσείς πότε αρχίσατε να γράφετε;
Στα 5 -6 µου, αλλά άρχισα να γράφω σοβαρά στα 16 µου. Τότε έγινα µια σοβαρή συγγραφέας .
– Σε τι περιβάλλον µεγαλώσετε;
Μεγάλωσα στα Northwoods του Καναδά χωρίς τηλεόραση, χωρίς σχολείο, χωρίς βιβλιοθήκη, χωρίς να είµαι σε κάποιο χωριό, συχνά χωρίς ανθρώπους αλλά µε πάρα πολλά βιβλία. Οπότε διάβαζα από πολύ µικρή και για αυτό συνήθισα στις λέξεις. Επίσης, είχα µια µητέρα που διάβαζε δυνατά στα παιδιά της. Έτσι, ο ήχος των λέξεων, η φωνή, οι γραµµένες λέξεις, το γύρισµα της σελίδας ταίριαζαν µε τη φωνή της και όλα ήταν σαν µια σύνθεση. Ό, τι είχε να κάνει µε τις λέξεις είχε να κάνει µε τον ήχο της φωνής. Μουσική συνοδεία!
– Υπάρχουν άνθρωποι που σας επηρέασαν προς αυτή την κατεύθυνση. Εάν δεν είχατε µεγαλώσει σε ένα σπίτι που η µαµά διάβαζε δυνατά;
Όταν µιλάς στις µητέρες συγγραφέων συνειδητοποιείς πως έχουν πολλούς διαφορετικούς τρόπους µεγαλώµατος και ανατροφής αλλά και backgrounds οπότε δεν το θεωρώ καθοριστικό καθώς είχα και έναν µεγαλύτερο αδερφό ο οποίος και αυτός µεγάλωσε µε τον ίδιο τρόπο, διάβαζε από µικρός και σε αυτόν διάβαζε η µητέρα µου δυνατά αλλά έγινε επιστήµονας.
– Άρα γεννιέται κάποιος συγγραφέας;
∆εν το ξέρουµε αυτό. Έχουµε όλοι γεννηθεί αφηγητές ιστοριών όµως. Νέα παιδιά ακολουθούν µια απλή ιστορία από την ηλικία του 1 έτους. Οπότε όλοι µας έχουµε αφηγηµατικές ικανότητες. Όλοι µας ενδιαφερόµαστε για ιστορίες, είναι πιο εύκολο να διδάσκεις χρησιµοποιώντας ιστορίες από ό,τι µε διαγράµµατα, αριθµούς και όλα τα παρεµφερή. Θυµόµαστε τις ιστορίες, είναι κοµµάτι όλων των ανθρώπων, ένα µέρος του καθενός µας.
– Γιατί οι ιστορίες είναι τόσο συνυφασµένες µε τον άνθρωπο; Είναι γιατί µέσα από τις ιστορίες είναι σαν να ζούµε και άλλες ζωές;
Μπορεί τώρα αλλά στην αρχική του βάση η ικανότητα να λες αλλά και να ακούς ιστορίες έδωσε σε µια οµάδα ανθρώπων την δυνατότητα να ζήσουν παραπάνω τη ζωή τους. Περισσότερες ευκαιρίες. Μπορούσες να µεταδώσεις κυρίως στους νεότερους τους κινδύνους που έπρεπε να αποφύγουν, τρόπους να επιτύχουν,να αναγνωρίσουν ποιοι είναι, ποια είναι η ιστορία τους, τους έδινε µία ταυτότητα.
– Σαν συνταγές ζωής;
Ναι, φυσικά στην αρχή. Στην αρχή, εάν σκεφτείς τι έκαναν οι άνθρωποι µε το χρόνο τους πριν τη γεωργία… Ξόδευαν χρόνο στο κυνήγι ή µαζεύοντας φυτά και τον υπόλοιπο χρόνο στο να επεξεργάζονται γλώσσες. Γιατί οι γλώσσες είναι το πρώτο µεγάλο ανθρώπινο εργαλείο. Η γλώσσα σε “αφήνει” να µεταδίδεις τη γνώση από γενιά σε γενιά χωρίς ο κάθε άνθρωπος να χρειάζεται να ανακαλύψει όλη αυτή τη γνώση, όλα αυτά τα πράγµατα από µόνος του. Αυτό είναι ένα δηλητηριώδες φυτό – µην το φας! Μην κολυµπήσεις εκεί – υπάρχει ένας κροκόδειλος.
– Μαθαίνουν οι άνθρωποι;
Από τη γλώσσα, φυσικά. Αυτό γίνεται στα σχολεία.
– Γιατί συνεχίζουν να κάνουν τα ίδια λάθη αφού µαθαίνουν;
∆εν κάνουµε τα ίδια λάθη. Κάνουµε παρόµοια λάθη σε ένα µεγάλο κοινωνικό επίπεδο. Αλλά ποτέ δεν θα ξανακάνουµε το λάθος να φάµε ένα δηλητηριώδες µανιτάρι γιατί εάν κάνουµε αυτό το λάθος δεν θα περάσουµε τα γονίδια µας στην επόµενη γενιά.
– Τελικά τι είναι λάθος και τι είναι σωστό; Έχω παρατηρήσει ότι αυτό που κάνουµε όταν το κάνουµε δεν ξέρουµε ότι είναι λάθος. Εκ των υστέρων µαθαίνουµε ότι είναι λάθος.
Υπάρχει ένα ρητό στα αγγλικά που λέει ότι «η σωστή κρίση έρχεται από την εµπειρία και η εµπειρία έρχεται από την κακή κρίση!»
– Τα ατυχήµατα µπορεί να είναι η τύχη µας;
Μερικές φορές ναι. Ειδικά στα µυθιστορήµατα αυτό είναι πολύ αλήθεια. ∆εν είναι πάντα αλήθεια στη ζωή.
– Πιστεύετε στο ταλέντο; Υπάρχει ταλέντο;
Υπάρχει ταλέντο, αλλά εάν δεν δουλέψεις µαζί µε το ταλέντο, εάν δεν «µεγαλώσεις» το ταλέντο τότε θα παραµείνεις στο ίδιο επίπεδο. Αυτό ισχύει για όλα όπως και για τους καλλιτέχνες. Εάν έχεις ένα µουσικό ταλέντο αλλά δεν εξασκείσαι, δεν παίζεις τη µουσική σου τότε το ταλέντο σου θα παραµείνει σε ένα αρχικό επίπεδο. Θα παραµείνει ένα στοιχειώδες ταλέντο. Ναι, υπάρχουν ταλέντα αλλά θέλουν δουλειά. Το ταλέντο σε πολλές γλώσσες περιέχει τη λέξη του δώρου, όπως στα γαλλικά – είναι κάτι που σου δίνεται, δεν µπορείς να το αγοράσεις, εάν έχεις ταλέντο κάπου έχεις και την υποχρέωση να το δουλέψεις και να το κάνεις όσο καλύτερο γίνεται.
– Μπορεί να έχεις ταλέντο και να το χάσεις;
Πρώτα από όλα εάν δεν δουλέψεις µε το ταλέντο µπορεί και να το χάσεις. ∆εύτερον, µερικές φορές επίσης µπορεί να φθάσεις στο τέλος του. Να ήταν µόνο αυτό και να είχες κάνει ότι καλύτερο µπορούσες µε αυτό αλλά στο τέλος ήταν αυτό που ήταν.
– Η επιτυχία µπορεί να είναι ένα είδος αρρώστιας για το ταλέντο;
Συχνά είναι για τους ανθρώπους γιατί µπερδεύουν το αποτέλεσµα µε την ουσία.
– Έχω παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι µετά από µια µεγάλη επιτυχία, παίρνοντας ένα Νόµπελ ας πούµε, µετά δεν γράφουν µεγάλα έργα;
Είναι συνήθως αληθινό.
– Έχω µιλήσει µε πάνω από 15 συγγραφείς που έχουν πάρει Νόµπελ και νιώθεις …, εκτός από τον Σαραµάγκου…
Κάποιες φορές είναι πολύ γέροι…
– Παίζει ρόλο η βράβευση στη ζωή του συγγραφέα;
∆εν πρέπει να ανησυχείς πολύ για αυτά τα πράγµατα. Βέβαια αυτό είναι εύκολο για µένα να πω γιατί έχω πολλά βραβεία. Είναι πολύ σηµαντικό όµως (τα βραβεία) για τους νεότερους ανθρώπους καθώς τραβούν την προσοχή, χτίζουν/ δηµιουργούν ένα κοινό, ενθαρρύνουν τους νεότερους, τους δίνουν κίνητρα. Αλλά στην ηλικία µου δεν είναι το πιο σηµαντικό πράγµα
– Πώς καταλάβατε ότι αυτό θα κάνω στη ζωή µου – θα γράφω; Υπήρξε µια στιγµή;
Ναι ήταν µια στιγµή που το κατάλαβα, σε µικρή ηλικία. «Προοριζόµουν» να γίνω επιστήµονας, αυτό ήταν το µονοπάτι που ακολουθούσα και όταν άρχισα να γράφω ένιωσα ότι αυτό ήταν πολύ πιο ελκυστικό για µένα και κάτι τέτοιο τότε θεωρούνταν αδύνατον να κάνεις στον Καναδά γιατί δεν υπήρχαν γνωστοί συγγραφείς. Όλοι οι συγγραφείς που ξέραµε τότε ήταν όλοι τους νεκροί και από άλλες χώρες. Ήταν κάτι το ασυνήθιστο αυτό που αποφάσισα να κάνω, αλλά το έκανα ούτως ή άλλως.
– Στην αρχή είχατε κάποιες επιρροές λογοτεχνικές, δηλαδή θέλατε να γίνετε σαν τι; Πιάσατε τον εαυτό σας να θέλετε να γίνετε σαν κάποιον συγγραφέα;
Όχι σαν άνθρωποι, αλλά σαν συγγραφείς. Γενικά αλλάζεις πολύ κατά τη διάρκεια εκείνης της ηλικίας. Άρχισα µε τους µοντερνιστές όπως ο Χέµινγουεϊ, ανθρώπους που διάβαζα αλλά διάβασα τα πάντα. Μεγάλη γκάµα βιβλίων και συγγραφέων.
– Υπάρχει ένα βιβλίο που λέτε ακόµα και σήµερα όταν το διαβάζετε ότι «δεν θα γράψω ποτέ ένα τέτοιο βιβλίο»;
Του Shakespeare είναι για µένα τα πιο αξιοθαύµαστα βιβλία γραµµένα στην αγγλική γλώσσα. Ήταν ένας µοναδικός εφευρέτης, ένας από τους λίγους, δηµιούργησε ή καλύτερα έφτιαξε πάρα πολλές λέξεις στην αγγλική γλώσσα από µόνος του χωρίς να θυµάται ότι τις έφτιαξε ο ίδιος, τις οποίες ακόµα χρησιµοποιούµε. Επίσης υπήρξε σε µια περίοδο στην ιστορία όπου ένα νέο είδος είχε εµφανιστεί, συγκεκριµένα εκείνο το είδος του θεατρικού έργου. Συχνά υπάρχουν κοµµάτια δηµιουργικότητας όταν κάτι νέο εισβάλει στην ανθρώπινη κοινωνία γιατί όλοι αναµειγνύονται και θέλουν να εξερευνήσουν τις δυνατότητες πολύ γρήγορα. Αυτό έγινε µε το σινεµά, µε το ραδιόφωνο, µε το ίντερνετ. Μεγάλος βαθµός δηµιουργικότητας. Παράδειγµα – Ο Μπετόβεν µε τη µουσική του. Πήρε πολύ καιρό για τη µουσική να συνέλθει από τον Μπετόβεν γιατί τι να κάνεις – είχε γεµίσει όλο το κενό. Τέτοιοι άνθρωποι σαν τον Μπετόβεν έρχονται τις στιγµές όπου κάτι νέο συµβαίνει έτοιµο για αυτούς να το εξερευνήσουν.
– Τι είναι αυτό που αντέχει στο χρόνο – έχετε καταλάβει; ∆ηλαδή πόσο ακόµα σήµερα µιλάµε για τον Shakespeare;
Βασικά µιλάµε συνεχώς για τον Shakespeare. Υπάρχει µια συνεχής συζήτηση γύρω από αυτό το πρόσωπο. Πιθανώς γιατί ήταν τόσο ακριβής µε την ανθρώπινη φύση και όλες οι γενιές µπορούν να ταυτιστούν µε αυτά που έγραψε.
– Αυτό είναι που αποκαλούµε αλήθεια; Ή δεν έχει καµία σχέση αυτό µε την αλήθεια;
Είναι ένα είδος αλήθειας. Υπάρχει ένα βιβλίο που θα σε ενδιαφέρει πολύ και θα εκδοθεί πολύ σύντοµα το οποίο λέγεται «Γιατί o Όµηρος είναι σηµαντικός;» και όµως και πάλι µιλάµε για τον Όµηρο. Πολλά βιβλία του υπάρχουν στα Αγγλικά και κάποιες νέες µεταφράσεις στα Αγγλικά, όπως της Ιλιάδας από τον Christopher Logues, «Η µουσική του πολέµου – War Music» που είναι εξαιρετικό. Τελικά το «Γιατί ο Όµηρος είναι σηµαντικός» είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, οπότε ό,τι ήταν καλό ακόµα το συζητάµε γιατί ακόµα αυτά που έγραψαν µπορούν να εφαρµοστούν σε εµάς τους ίδιους. Το «Γιατί ο Όµηρος είναι σηµαντικός» µιλάει για τον πόλεµο – µαντέψτε, ακόµα έχουµε πολέµους. Ο Όµηρος είναι πάρα πολύ αντικειµενικός. ∆εν διαλέγει πλευρές. Κάθε πλευρά παρουσιάζεται ισάξια. Παρουσιάζει τις πλευρές από µια µη – επικριτική µατιά.
– Ένα καλό βιβλίο δηµιουργεί ερωτήµατα ή δίνει απαντήσεις;
Ένα καλό βιβλίο ανοίγει πόρτες.
– Πιστεύετε ότι από ένα σηµείο και µετά γράφοντας το βιβλίο έχει τη δική του ζωή; ∆ηλαδή σας καθοδηγεί; Έχετε πέσει ποτέ πάνω σε ήρωα που τον γράφετε λάθος και σας λέει ο ίδιος ο ήρωας ότι δεν είµαι εδώ, πάω αλλού;
Εάν αυτό δεν συµβεί, το βιβλίο δεν θα είναι καλό.
– Τι είναι καλό βιβλίο;
∆εν το απαντάω αυτό, το καλό βιβλίο πρέπει να ανοίγει νέες πόρτες. Αλλά εάν εσύ αντιστέκεσαι τότε οι πόρτες θα παραµείνουν κλειστές.
– Υπάρχει ταλαντούχος αναγνώστης;
Ναι, χωρίς αµφιβολία.
– Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του;
Ο ταλαντούχος αναγνώστης πρώτα από όλα ξέρει ποιο είναι το είδος του βιβλίου. ∆εν κάνει λάθος. ∆εν νοµίζει ότι διαβάζει κωµωδία ενώ διαβάζει τραγωδία. ∆εν µπερδεύει ένα «επίσηµο» ποίηµα µε κάτι που υπάρχει στην καθοµιλουµένη. . Ως αναγνώστης εισβάλεις µέσα στο βιβλίο, εκτιµάς τη γλώσσα, εκτιµάς την εξέλιξη της ιστορίας, µένεις µαζί του µέχρι το τέλος και αν πρέπει να γράψεις µια κριτική ή µια περίληψη πρέπει να το ξαναδιαβάσεις. ∆εν µπορείς να το κάνεις µε µια φορά διαβάσµατος.
– Ποιο βιβλίο έχετε διαβάσει πολλές φορές;
Πολλά τα έχω διαβάσει πολλές φορές. Είµαι πολύ µεγάλη, οπότε έχω διαβάσει αρκετά, πολλές φορές. Επίσης λόγω του ότι έκανα τις σπουδές µου πάνω στην Αγγλική Λογοτεχνία και στην αρχή του ΄60 έπρεπε να ξέρω από Αγγλοσάξονες ως το 1950 και όλα στο ενδιάµεσο µε τη σειρά και αυτό σήµαινε ότι έπρεπε να διαβάσω και για τη θεολογία και τη γραφή. Πρέπει να τα ξέρεις όλα αυτά για να µπορέσεις να διαβάσεις και να σπουδάσεις την Αγγλική Λογοτεχνία. ∆ιάβασα και πολύ ελληνική φιλοσοφία, Αριστοτέλη και Πλάτωνα, Θουκυδίδη, όλους τους ιστορικούς όπως και τη µυθολογία. Επίσης έκανα σπουδές πάνω στα Λατινικά, την Γαλλική λογοτεχνία, τον 19ο αιώνα των Γάλλων συγγραφέων.
– Όταν αρχίσατε να γράφετε άλλαξε ο τρόπος που διαβάζατε βιβλία;
Όχι, την πρώτη φορά που διαβάζω ένα βιβλίο το κάνω από ευχαρίστηση. Θέλω να έχω την εµπειρία του βιβλίου που διαβάζω ως αναγνώστρια και όχι ως µια κριτικός. Εάν µου ζητηθεί να γράψω για ένα βιβλίο τότε το διαβάζω διαφορετικά. Επίσης µπορεί να τύχει ένα βιβλίο που σε ενθουσίασε όταν ήσουν είκοσι να το ξαναδιαβάσεις µετά από τρία χρόνια και να πεις «α, εντάξει» ή ένα βιβλίο που σκέφτηκες ότι δεν σου άρεσε όταν το διάβασες, επιστρέφεις, το διαβάζεις ξανά και τώρα το καταλαβαίνεις. Εξαρτάται από την ηλικία ως προς κάποιο βαθµό. Όπως για παράδειγµα υπάρχει ένα βιβλίο, το MiddleMarch του George Elliot το οποίο το δίδαξα σε νέους ανθρώπους στο πανεπιστήµιο, 19χρονους, και έλεγαν ότι δεν τους αρέσει το βιβλίο, γιατί οι ήρωες κάνουν τις λάθος επιλογές, διαλέγουν την λάθος καριέρα, παντρεύονται τα λάθος άτοµα, κάνουν αυτά τα λάθη οπότε δεν πρόκειται να τα κάνουµε εµείς. Όταν το δίδαξα σε ενήλικους, µεγαλύτερους πολύ, τους άρεσε το βιβλίο. Έλεγαν ότι οι άνθρωποι έκαναν λάθη, παντρεύτηκαν τα λάθος άτοµα, είναι ακριβώς σαν την αληθινή ζωή, το λατρεύουµε αυτό το βιβλίο!
– Οι ήρωες σας όταν τελειώνει ένα βιβλίο τι γίνονται; Σας απασχολούν; Τους συναντάτε ξανά;
Μερικές φορές…
– Πού, πώς, βγαίνετε για καφέ;
Για καφέ, όχι. ∆εν τους σκέφτοµαι πολύ, αλλά δεν τους ξεχνάω. Αλλά ένα βιβλίο που έγραψες όταν ήσουν 23 δεν είναι το ίδιο βιβλίο που θα έγραφες τώρα. Είναι διαφορετικό βιβλίο. Σε ενδιαφέρουν άλλα πράγµατα και έχεις παραπάνω εµπειρία ζωής.
– Υπάρχει ένας ήρωας από όλους αυτούς που έχετε γράψει που είναι πιο κοντά σε εσάς;
∆εν θα σας το πω αυτό, γιατί θα το ακούσουν όλοι οι υπόλοιποι και θα ενοχληθούν.
– Τώρα πέστε µου ειλικρινά τι είναι αυτό που λέµε φαντασία; Είναι ένα κοµµάτι πραγµατικότητας το οποίο δεν βλέπουµε και µε τη φαντασία το βλέπουµε; Υπάρχει και ένας άλλος κόσµος στο σκοτάδι;
Είναι ένα χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους. Ένα πράγµα που µας παροτρύνει η γλώσσα να κάνουµε ως άνθρωποι είναι να δηµιουργούµε µελλοντικά σενάρια. Πολύπλοκα και µακρινά σενάρια µε έναν τρόπο που τα σκυλιά δεν µπορούν να το κάνουν. Τα σκυλιά έχουν µνήµες, θυµούνται, ανυποµονούν να το ξανακάνουν αλλά δεν θα πουν ποτέ τι θα συµβεί σε µένα µόλις πεθάνω. Μάλλον δεν θα πουν ποτέ και από πού προέρχονται τα σκυλιά; Ποιος δηµιούργησε τα σκυλιά;
Η µνήµη και η µελλοντική τους ανυποµονησία/προοπτική είναι σε έναν πολύ µικρότερο καµβά από ότι ο δικός µας. Ενώ εµείς – οι άνθρωποι – λόγω του τρόπου που δουλεύει η ανθρώπινη φαντασία και το ανθρώπινο µυαλό φανταζόµαστε όλα τα πιθανά σενάρια. ∆εν είναι ότι τα ζώα δεν είναι έξυπνα ή ότι δεν είναι συνεργάσιµα µεταξύ τους γιατί πολλά είναι. Είναι το γεγονός ότι έχουµε «σπρώξει» κατά πολύ αυτές τις ικανότητες σε ένα ακραίο σηµείο! Πώς θα είναι ο κόσµος µετά από 500.000 χρόνια από τώρα; Είναι φαντασία, το κάνουµε µέσα στο µυαλό µας. Αλλά το κάνουµε όλη την ώρα. Και αυτό µας επιτρέπει να σχεδιάζουµε καλύτερα για το µέλλον του δικού µας είδους.
– Υπάρχει ένα σκοτάδι που µας ακολουθεί στη ζώη και κάποιοι µαθαίνουν να περπατούν µέσα σε αυτό και κάποιοι άλλοι φοβούνται και δεν περπατούν ποτέ στο σκοτάδι οπότε χάνουν ένα κοµµάτι, µια εµπειρία; Όλο αυτό που δεν ξέρουµε είναι το σκοτάδι;
Ναι, κάποιοι άνθρωποι φοβούνται πολύ. Το σκέφτονται πολύ.
– Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι, οι οποίοι ενώ βλέπουν δεν βλέπουν;
Κάθε πιθανότητα υπάρχει. Κάθε συνδυασµός υπάρχει.
– Τι είναι αυτό που µας κάνει να µην βλέπουµε αυτό που συµβαίνει γύρω µας;
Πολύ τροµακτικό ή πολύ ανατρεπτικό για πολλούς. Οι πιο πολλοί άνθρωποι έχουν να σκεφτούν τη ζωή τους µέρα µε τη µέρα, η ζωή τους είναι ήδη πολύ κουραστική και σκέφτονται το πως από το σήµερα θα πάνε στο αύριο και στην µεθεπόµενη µέρα και µετά εβδοµάδα. Μπορεί να έχουν µια δουλειά, µπορεί να είναι άνεργοι, µπορεί να µην έχουν λεφτά, παιδιά, µπορεί να έχουν πολλές έγνοιες καθηµερινές οπότε δεν τους περισσεύει καθόλου ενέργεια για να σκεφτούν όλα αυτά τα άλλα πράγµατα και το τι πραγµατικά θέλουν…ίσως θέλουν έναν πολιτικό να τους πει οτι όλα θα πάνε καλά, εµπιστευτείτε µε, θέλουν η µαµά και ο µπαµπάς να τα κάνουν όλα µια χαρά.
– Εάν συνέβαινε κάτι, χτυπάω ξύλο, και χάνατε τη µνήµη σας, ποιο κοµµάτι της µνήµης θα θέλατε να διατηρήσετε;
Υπάρχει µια Ιαπωνική ταινία πάνω σε αυτό το θέµα όπου οι άνθρωποι που πεθαίνουν πηγαίνουν σε ένα µικρό ξενοδοχείο και πρέπει να διαλέξουν ποιο κοµµάτι από την µνήµη τους επιθυµούν να κρατήσουν και τότε αυτό το κοµµάτι µνήµης κινηµατογραφείται και ζουν για πάντα µέσα σε αυτή την µνήµη. ∆εν το έχω σκεφτεί πολύ γιατί δεν έχω πεθάνει ακόµη. Περιµένετε µέχρι να πεθάνω.
– Εννοώ ένα πράγµα το οποίο πιστεύετε ότι είναι βάση για να ξαναχτίσετε;
∆εν είµαι καθόλου καλή στο να διαλέγω ένα πράγµα ανάµεσα από πολλά. ∆εν µπορώ να πω ποιο είναι το αγαπηµένο µου βιβλίο, ποιο είναι το αγαπηµένο µου είδος µουσικής.
– Σε ένα σηµείο ενός βιβλίου σας, λέτε ότι «η οµορφιά είναι η αλήθεια και η αλήθεια είναι η οµορφιά»…
Αυτό το είπε ο John Keats. Ποιητής. Στο βιβλίο µου το αµφισβητώ αυτό.
– Υπάρχει απάντηση;
Όχι.
– Τι είναι για εσάς η αλήθεια;
Αυτή είναι µια πολύ µεταφυσική ερώτηση. Είναι µια ιδέα που δεν εφαρµόζεται όταν είσαι συγγραφέας. Η αλήθεια στο γράψιµο είναι να παραµένεις αληθινός ως προς την ιστορία και τους χαρακτήρες σου.
– Τι είναι αυτό το οποίο θα µπορούσατε να πείτε ότι αποτελεί εµµονή σας; Σε σχέση µε το γράψιµο.
∆εν υπάρχει µόνο µια. ∆εν είναι η δουλειά του συγγραφέα να κάνει την κριτική της δουλειάς του. Μπορείς να κάνεις κριτική στη δουλειά κάποιου άλλου. Είναι σαν το σκι. Όταν κατεβαίνεις την πλαγιά δεν σκέφτεσαι πώς κάνω σκι. Εάν το σκεφτείς αυτό θα πέσεις.
– Πώς ξεπερνάµε τους φόβους µας; Υπάρχει ένας τρόπος;
Αυτή είναι µια εξατοµικευµένη ερώτηση και εξαρτάται από το φόβο. Ο φόβος για τις αράχνες είναι διαφορετικός από το φόβο µην µε δολοφονήσει κάποιος. Πες µου ποιος είναι ο φόβος και µετά συζητάµε πως να τον ξεπεράσουµε. Στον αληθινό φόβο πρέπει να κάνεις κάποια βήµατα για να προστατέψεις τον εαυτό σου.
– Υπάρχει ο φόβος ότι κάποια στιγµή όλα αυτά θα τελειώσουν, θα ζει το τραπέζι και δεν θα ζω εγώ, δεν θα υπάρχω;
Όχι για µένα. Αλλά υπάρχει για πολλούς…
– Για εσάς ποιος είναι ένας µεγάλος φόβος;
Υπάρχουν πολλά είδη φόβου. Φόβος για τον εαυτό σου, φόβος για τα κοντινά σου πρόσωπα, φόβος για την κοινωνία, για τον πλανήτη.
– Να πάρουµε έναν φόβο για κάθε κατηγορία.
Φόβος για µένα –δεν ξέρω, ίσως φοβάµαι τους τυφώνες. ∆εν φοβάµαι τις αρκούδες, αλλά τις σέβοµαι.
– Ο φόβος σας για το µέλλον και ο φόβος σας για την κοινωνία;
Για την κοινωνία µου, αυτή του Καναδά, είναι ότι δεν θα αλλάξουν τα πράγµατα. Είµαστε πολύ δυσαρεστηµένοι µε την κυβέρνηση αυτή την περίοδο. Για τα κοντινά σου πρόσωπα πάντα φοβάσαι. Για την υγεία τους.
– Η τεχνολογία είναι φόβος;
Κάθε νέα ανθρώπινη τεχνολογία πάντα έχει µια καλή πλευρά, µια κακή και µια χαζή πλευρά. Το αυτοκίνητο ως παράδειγµα. Η καλή του πλευρά – σε πηγαίνει γρήγορα όπου θέλεις, η κακή του πλευρά – µπορεί να τρακάρεις, η χαζή του πλευρά – µολύνει το περιβάλλον και καθώς πια όλοι έχουν αυτοκίνητα έχει γίνει αδύνατον να οδηγήσεις κάπου µε τέτοια κίνηση. Κάθε τεχνολογία είναι έτσι! Όπως επίσης και η τεχνολογία της άµεσης επικοινωνίας. Μπορείς να βρεις πληροφορίες πολύ γρήγορα, η κακή πλευρά – οι άνθρωποι µπορούν να σε εντοπίσουν µέσω της συσκευής σου οπότε έχουµε αυξηµένη κυβερνητική παρακολούθηση και πολλά διαφορετικά είδη εγκλήµατος όπως τα εγκλήµατα στο Ιντερνετ, υποκλοπές ταυτότητας και χρηµάτων. Πάντα υπάρχουν συνέπειες, η χαζή πλευρά. Όπως το ηλεκτρικό ρεύµα που χρειάζονται. Επίσης σπάνια γη. Η οποία γίνεται τοξική. Από πού έρχεται αυτό το πλαστικό; Το πλαστικό έρχεται από το πετρέλαιο, αυτό είναι ένα από τα προβλήµατα µας. Πάντα κάθε καλό έχει και µια κακή και µια χαζή πλευρά.
– Σας ευχαριστώ πολύ.
Κι εγώ σας ευχαριστώ.
Η βραβευµένη µε Booker Prize συγγραφέας Μάργκαρετ Άτγουντ βρέθηκε στο Αµερικανικό Κολλέγιο στις 6 Απριλίου για µια συζήτηση µε τον Χάρη Βλαβιανό, βραβευµένο ποιητή και καθηγητή Ιστορίας στο Deree – Αµερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος, στο πλαίσιο της εναρκτήριας διάλεξης της σειράς S. Sue Horner Lectureship in Gender Studies & Religion, µε τίτλο “Does literature matter in this twittering world?”.
Με αφορµή την επίσκεψή της αυτή στην χώρα µας, θυµηθήκαµε την συνέντευξη που παραχώρησε στον Θανάση Λάλα: αφοπλιστικές, ανατρεπτικές απαντήσεις και καθαρή σκέψη αποκαλύπτουν τον άνθρωπο πίσω από την συγγραφέα.
«Πάντα κάθε καλό έχει µια κακή και µια χαζή πλευρά», λέει στο τέλος της συνέντευξης, αποκαλύπτοντας την ευφυΐα και το χιούµορ της, στοιχεία που έχουµε απολαύσει µέσω της πολυβραβευµένης πένας της όλα αυτά τα χρόνια.
Γνωστή και αγαπητή στην Ελλάδα, κρίνοντας και από τις πολλές µεταφράσεις έργων της στην γλώσσα µας, η Άτγουντ έχει διακριθεί για την φεµινιστική οπτική των έργων της και είναι διαρκώς υποψήφια τα τελευταία χρόνια για το Νόµπελ Λογοτεχνίας. Η συγγραφέας ανατέµνει την ανθρώπινη ψυχή, αποθεώνει την φύση και καταδικάζει τον υλισµό. Πολλά από τα µυθιστορήµατά της έχουν µεταφερθεί στον κινηµατογράφο και την τηλεόραση µε µεγάλη επιτυχία.
– Η αρχή είναι πιο δύσκολη ή το τέλος;
Από τι;
– Σε ένα µυθιστόρηµα.
Το πιο δύσκολο είναι στην αρχή πάντα.
– Πρώτα βρίσκετε την αρχή;
Ναι, προσπαθείς να βρεις την αρχή αλλά ψάχνοντας µερικές φορές συνειδητοποιείς πως δεν είναι η αρχή αυτό που νόµισες. Οπότε «µετακινείσαι» σε διάφορα µέρη στο βιβλίο και όταν φθάνεις στο τέλος οι επιλογές λιγοστεύουν.
– Πώς διαλέγετε µια ιστορία από πολλές ιστορίες; Την ιστορία που θα γίνει µυθιστόρηµα;
Αρχίζω να γράφω µια και εάν δεν δουλέψει την παρατάω. Εάν δεν µε ενδιαφέρει δεν συνεχίζω να τη γράφω.
– Κάθε µέρα γράφετε;
Όχι.
– Υπάρχει ένα διάστηµα µεταξύ των βιβλίων που ολοκληρώνετε;
Όχι, αλλά υπάρχει ένα διάστηµα µεταξύ των βιβλίων όταν ταξιδεύω. Κάποιες φορές γράφω και όταν ταξιδεύω.
– Είναι ταξίδι ένα βιβλίο;
Ναι ένα ταξιδιωτικό βιβλίο. Ναι. Όπως τώρα βρίσκοµαι εδώ γιατί το βιβλίο βγήκε εδώ και έτσι είµαι εδώ µε τον εκδότη µου, για το φεστιβάλ που θα εµφανιστώ, έχουν κανονιστεί συνεντεύξεις στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, όλα.
– Γιατί γράφετε;
Κανείς δεν ξέρει την απάντηση σε αυτό αλλά η πιο σύντοµη απάντηση είναι γιατί είµαι συγγραφέας.Όλοι οι άνθρωποι έχουν ιστορίες να πουν και τις λένε. Ακόµα και την ιστορία της ζωής τους. Και συνεχώς όλοι µας ανανεώνουµε αυτή την ιστορία της ζωής µας. Οπότε µπορεί ένα κοµµάτι της ιστορίας µας να ήταν µια τραγωδία όταν ήµασταν 20, κωµωδία όταν ήµασταν 40, ιστορία στα 60 και στα 80 δεν θυµάσαι τίποτα. Αλλάζει συνεχώς.
– Εσείς πότε αρχίσατε να γράφετε;
Στα 5 -6 µου, αλλά άρχισα να γράφω σοβαρά στα 16 µου. Τότε έγινα µια σοβαρή συγγραφέας .
– Σε τι περιβάλλον µεγαλώσετε;
Μεγάλωσα στα Northwoods του Καναδά χωρίς τηλεόραση, χωρίς σχολείο, χωρίς βιβλιοθήκη, χωρίς να είµαι σε κάποιο χωριό, συχνά χωρίς ανθρώπους αλλά µε πάρα πολλά βιβλία. Οπότε διάβαζα από πολύ µικρή και για αυτό συνήθισα στις λέξεις. Επίσης, είχα µια µητέρα που διάβαζε δυνατά στα παιδιά της. Έτσι, ο ήχος των λέξεων, η φωνή, οι γραµµένες λέξεις, το γύρισµα της σελίδας ταίριαζαν µε τη φωνή της και όλα ήταν σαν µια σύνθεση. Ό, τι είχε να κάνει µε τις λέξεις είχε να κάνει µε τον ήχο της φωνής. Μουσική συνοδεία!
– Υπάρχουν άνθρωποι που σας επηρέασαν προς αυτή την κατεύθυνση. Εάν δεν είχατε µεγαλώσει σε ένα σπίτι που η µαµά διάβαζε δυνατά;
Όταν µιλάς στις µητέρες συγγραφέων συνειδητοποιείς πως έχουν πολλούς διαφορετικούς τρόπους µεγαλώµατος και ανατροφής αλλά και backgrounds οπότε δεν το θεωρώ καθοριστικό καθώς είχα και έναν µεγαλύτερο αδερφό ο οποίος και αυτός µεγάλωσε µε τον ίδιο τρόπο, διάβαζε από µικρός και σε αυτόν διάβαζε η µητέρα µου δυνατά αλλά έγινε επιστήµονας.
– Άρα γεννιέται κάποιος συγγραφέας;
∆εν το ξέρουµε αυτό. Έχουµε όλοι γεννηθεί αφηγητές ιστοριών όµως. Νέα παιδιά ακολουθούν µια απλή ιστορία από την ηλικία του 1 έτους. Οπότε όλοι µας έχουµε αφηγηµατικές ικανότητες. Όλοι µας ενδιαφερόµαστε για ιστορίες, είναι πιο εύκολο να διδάσκεις χρησιµοποιώντας ιστορίες από ό,τι µε διαγράµµατα, αριθµούς και όλα τα παρεµφερή. Θυµόµαστε τις ιστορίες, είναι κοµµάτι όλων των ανθρώπων, ένα µέρος του καθενός µας.
– Γιατί οι ιστορίες είναι τόσο συνυφασµένες µε τον άνθρωπο; Είναι γιατί µέσα από τις ιστορίες είναι σαν να ζούµε και άλλες ζωές;
Μπορεί τώρα αλλά στην αρχική του βάση η ικανότητα να λες αλλά και να ακούς ιστορίες έδωσε σε µια οµάδα ανθρώπων την δυνατότητα να ζήσουν παραπάνω τη ζωή τους. Περισσότερες ευκαιρίες. Μπορούσες να µεταδώσεις κυρίως στους νεότερους τους κινδύνους που έπρεπε να αποφύγουν, τρόπους να επιτύχουν,να αναγνωρίσουν ποιοι είναι, ποια είναι η ιστορία τους, τους έδινε µία ταυτότητα.
– Σαν συνταγές ζωής;
Ναι, φυσικά στην αρχή. Στην αρχή, εάν σκεφτείς τι έκαναν οι άνθρωποι µε το χρόνο τους πριν τη γεωργία… Ξόδευαν χρόνο στο κυνήγι ή µαζεύοντας φυτά και τον υπόλοιπο χρόνο στο να επεξεργάζονται γλώσσες. Γιατί οι γλώσσες είναι το πρώτο µεγάλο ανθρώπινο εργαλείο. Η γλώσσα σε “αφήνει” να µεταδίδεις τη γνώση από γενιά σε γενιά χωρίς ο κάθε άνθρωπος να χρειάζεται να ανακαλύψει όλη αυτή τη γνώση, όλα αυτά τα πράγµατα από µόνος του. Αυτό είναι ένα δηλητηριώδες φυτό – µην το φας! Μην κολυµπήσεις εκεί – υπάρχει ένας κροκόδειλος.
– Μαθαίνουν οι άνθρωποι;
Από τη γλώσσα, φυσικά. Αυτό γίνεται στα σχολεία.
– Γιατί συνεχίζουν να κάνουν τα ίδια λάθη αφού µαθαίνουν;
∆εν κάνουµε τα ίδια λάθη. Κάνουµε παρόµοια λάθη σε ένα µεγάλο κοινωνικό επίπεδο. Αλλά ποτέ δεν θα ξανακάνουµε το λάθος να φάµε ένα δηλητηριώδες µανιτάρι γιατί εάν κάνουµε αυτό το λάθος δεν θα περάσουµε τα γονίδια µας στην επόµενη γενιά.
– Τελικά τι είναι λάθος και τι είναι σωστό; Έχω παρατηρήσει ότι αυτό που κάνουµε όταν το κάνουµε δεν ξέρουµε ότι είναι λάθος. Εκ των υστέρων µαθαίνουµε ότι είναι λάθος.
Υπάρχει ένα ρητό στα αγγλικά που λέει ότι «η σωστή κρίση έρχεται από την εµπειρία και η εµπειρία έρχεται από την κακή κρίση!»
– Τα ατυχήµατα µπορεί να είναι η τύχη µας;
Μερικές φορές ναι. Ειδικά στα µυθιστορήµατα αυτό είναι πολύ αλήθεια. ∆εν είναι πάντα αλήθεια στη ζωή.
– Πιστεύετε στο ταλέντο; Υπάρχει ταλέντο;
Υπάρχει ταλέντο, αλλά εάν δεν δουλέψεις µαζί µε το ταλέντο, εάν δεν «µεγαλώσεις» το ταλέντο τότε θα παραµείνεις στο ίδιο επίπεδο. Αυτό ισχύει για όλα όπως και για τους καλλιτέχνες. Εάν έχεις ένα µουσικό ταλέντο αλλά δεν εξασκείσαι, δεν παίζεις τη µουσική σου τότε το ταλέντο σου θα παραµείνει σε ένα αρχικό επίπεδο. Θα παραµείνει ένα στοιχειώδες ταλέντο. Ναι, υπάρχουν ταλέντα αλλά θέλουν δουλειά. Το ταλέντο σε πολλές γλώσσες περιέχει τη λέξη του δώρου, όπως στα γαλλικά – είναι κάτι που σου δίνεται, δεν µπορείς να το αγοράσεις, εάν έχεις ταλέντο κάπου έχεις και την υποχρέωση να το δουλέψεις και να το κάνεις όσο καλύτερο γίνεται.
– Μπορεί να έχεις ταλέντο και να το χάσεις;
Πρώτα από όλα εάν δεν δουλέψεις µε το ταλέντο µπορεί και να το χάσεις. ∆εύτερον, µερικές φορές επίσης µπορεί να φθάσεις στο τέλος του. Να ήταν µόνο αυτό και να είχες κάνει ότι καλύτερο µπορούσες µε αυτό αλλά στο τέλος ήταν αυτό που ήταν.
– Η επιτυχία µπορεί να είναι ένα είδος αρρώστιας για το ταλέντο;
Συχνά είναι για τους ανθρώπους γιατί µπερδεύουν το αποτέλεσµα µε την ουσία.
– Έχω παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι µετά από µια µεγάλη επιτυχία, παίρνοντας ένα Νόµπελ ας πούµε, µετά δεν γράφουν µεγάλα έργα;
Είναι συνήθως αληθινό.
– Έχω µιλήσει µε πάνω από 15 συγγραφείς που έχουν πάρει Νόµπελ και νιώθεις …, εκτός από τον Σαραµάγκου…
Κάποιες φορές είναι πολύ γέροι…
– Παίζει ρόλο η βράβευση στη ζωή του συγγραφέα;
∆εν πρέπει να ανησυχείς πολύ για αυτά τα πράγµατα. Βέβαια αυτό είναι εύκολο για µένα να πω γιατί έχω πολλά βραβεία. Είναι πολύ σηµαντικό όµως (τα βραβεία) για τους νεότερους ανθρώπους καθώς τραβούν την προσοχή, χτίζουν/ δηµιουργούν ένα κοινό, ενθαρρύνουν τους νεότερους, τους δίνουν κίνητρα. Αλλά στην ηλικία µου δεν είναι το πιο σηµαντικό πράγµα
– Πώς καταλάβατε ότι αυτό θα κάνω στη ζωή µου – θα γράφω; Υπήρξε µια στιγµή;
Ναι ήταν µια στιγµή που το κατάλαβα, σε µικρή ηλικία. «Προοριζόµουν» να γίνω επιστήµονας, αυτό ήταν το µονοπάτι που ακολουθούσα και όταν άρχισα να γράφω ένιωσα ότι αυτό ήταν πολύ πιο ελκυστικό για µένα και κάτι τέτοιο τότε θεωρούνταν αδύνατον να κάνεις στον Καναδά γιατί δεν υπήρχαν γνωστοί συγγραφείς. Όλοι οι συγγραφείς που ξέραµε τότε ήταν όλοι τους νεκροί και από άλλες χώρες. Ήταν κάτι το ασυνήθιστο αυτό που αποφάσισα να κάνω, αλλά το έκανα ούτως ή άλλως.
– Στην αρχή είχατε κάποιες επιρροές λογοτεχνικές, δηλαδή θέλατε να γίνετε σαν τι; Πιάσατε τον εαυτό σας να θέλετε να γίνετε σαν κάποιον συγγραφέα;
Όχι σαν άνθρωποι, αλλά σαν συγγραφείς. Γενικά αλλάζεις πολύ κατά τη διάρκεια εκείνης της ηλικίας. Άρχισα µε τους µοντερνιστές όπως ο Χέµινγουεϊ, ανθρώπους που διάβαζα αλλά διάβασα τα πάντα. Μεγάλη γκάµα βιβλίων και συγγραφέων.
– Υπάρχει ένα βιβλίο που λέτε ακόµα και σήµερα όταν το διαβάζετε ότι «δεν θα γράψω ποτέ ένα τέτοιο βιβλίο»;
Του Shakespeare είναι για µένα τα πιο αξιοθαύµαστα βιβλία γραµµένα στην αγγλική γλώσσα. Ήταν ένας µοναδικός εφευρέτης, ένας από τους λίγους, δηµιούργησε ή καλύτερα έφτιαξε πάρα πολλές λέξεις στην αγγλική γλώσσα από µόνος του χωρίς να θυµάται ότι τις έφτιαξε ο ίδιος, τις οποίες ακόµα χρησιµοποιούµε. Επίσης υπήρξε σε µια περίοδο στην ιστορία όπου ένα νέο είδος είχε εµφανιστεί, συγκεκριµένα εκείνο το είδος του θεατρικού έργου. Συχνά υπάρχουν κοµµάτια δηµιουργικότητας όταν κάτι νέο εισβάλει στην ανθρώπινη κοινωνία γιατί όλοι αναµειγνύονται και θέλουν να εξερευνήσουν τις δυνατότητες πολύ γρήγορα. Αυτό έγινε µε το σινεµά, µε το ραδιόφωνο, µε το ίντερνετ. Μεγάλος βαθµός δηµιουργικότητας. Παράδειγµα – Ο Μπετόβεν µε τη µουσική του. Πήρε πολύ καιρό για τη µουσική να συνέλθει από τον Μπετόβεν γιατί τι να κάνεις – είχε γεµίσει όλο το κενό. Τέτοιοι άνθρωποι σαν τον Μπετόβεν έρχονται τις στιγµές όπου κάτι νέο συµβαίνει έτοιµο για αυτούς να το εξερευνήσουν.
– Τι είναι αυτό που αντέχει στο χρόνο – έχετε καταλάβει; ∆ηλαδή πόσο ακόµα σήµερα µιλάµε για τον Shakespeare;
Βασικά µιλάµε συνεχώς για τον Shakespeare. Υπάρχει µια συνεχής συζήτηση γύρω από αυτό το πρόσωπο. Πιθανώς γιατί ήταν τόσο ακριβής µε την ανθρώπινη φύση και όλες οι γενιές µπορούν να ταυτιστούν µε αυτά που έγραψε.
– Αυτό είναι που αποκαλούµε αλήθεια; Ή δεν έχει καµία σχέση αυτό µε την αλήθεια;
Είναι ένα είδος αλήθειας. Υπάρχει ένα βιβλίο που θα σε ενδιαφέρει πολύ και θα εκδοθεί πολύ σύντοµα το οποίο λέγεται «Γιατί o Όµηρος είναι σηµαντικός;» και όµως και πάλι µιλάµε για τον Όµηρο. Πολλά βιβλία του υπάρχουν στα Αγγλικά και κάποιες νέες µεταφράσεις στα Αγγλικά, όπως της Ιλιάδας από τον Christopher Logues, «Η µουσική του πολέµου – War Music» που είναι εξαιρετικό. Τελικά το «Γιατί ο Όµηρος είναι σηµαντικός» είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, οπότε ό,τι ήταν καλό ακόµα το συζητάµε γιατί ακόµα αυτά που έγραψαν µπορούν να εφαρµοστούν σε εµάς τους ίδιους. Το «Γιατί ο Όµηρος είναι σηµαντικός» µιλάει για τον πόλεµο – µαντέψτε, ακόµα έχουµε πολέµους. Ο Όµηρος είναι πάρα πολύ αντικειµενικός. ∆εν διαλέγει πλευρές. Κάθε πλευρά παρουσιάζεται ισάξια. Παρουσιάζει τις πλευρές από µια µη – επικριτική µατιά.
– Ένα καλό βιβλίο δηµιουργεί ερωτήµατα ή δίνει απαντήσεις;
Ένα καλό βιβλίο ανοίγει πόρτες.
– Πιστεύετε ότι από ένα σηµείο και µετά γράφοντας το βιβλίο έχει τη δική του ζωή; ∆ηλαδή σας καθοδηγεί; Έχετε πέσει ποτέ πάνω σε ήρωα που τον γράφετε λάθος και σας λέει ο ίδιος ο ήρωας ότι δεν είµαι εδώ, πάω αλλού;
Εάν αυτό δεν συµβεί, το βιβλίο δεν θα είναι καλό.
– Τι είναι καλό βιβλίο;
∆εν το απαντάω αυτό, το καλό βιβλίο πρέπει να ανοίγει νέες πόρτες. Αλλά εάν εσύ αντιστέκεσαι τότε οι πόρτες θα παραµείνουν κλειστές.
– Υπάρχει ταλαντούχος αναγνώστης;
Ναι, χωρίς αµφιβολία.
– Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του;
Ο ταλαντούχος αναγνώστης πρώτα από όλα ξέρει ποιο είναι το είδος του βιβλίου. ∆εν κάνει λάθος. ∆εν νοµίζει ότι διαβάζει κωµωδία ενώ διαβάζει τραγωδία. ∆εν µπερδεύει ένα «επίσηµο» ποίηµα µε κάτι που υπάρχει στην καθοµιλουµένη. . Ως αναγνώστης εισβάλεις µέσα στο βιβλίο, εκτιµάς τη γλώσσα, εκτιµάς την εξέλιξη της ιστορίας, µένεις µαζί του µέχρι το τέλος και αν πρέπει να γράψεις µια κριτική ή µια περίληψη πρέπει να το ξαναδιαβάσεις. ∆εν µπορείς να το κάνεις µε µια φορά διαβάσµατος.
– Ποιο βιβλίο έχετε διαβάσει πολλές φορές;
Πολλά τα έχω διαβάσει πολλές φορές. Είµαι πολύ µεγάλη, οπότε έχω διαβάσει αρκετά, πολλές φορές. Επίσης λόγω του ότι έκανα τις σπουδές µου πάνω στην Αγγλική Λογοτεχνία και στην αρχή του ΄60 έπρεπε να ξέρω από Αγγλοσάξονες ως το 1950 και όλα στο ενδιάµεσο µε τη σειρά και αυτό σήµαινε ότι έπρεπε να διαβάσω και για τη θεολογία και τη γραφή. Πρέπει να τα ξέρεις όλα αυτά για να µπορέσεις να διαβάσεις και να σπουδάσεις την Αγγλική Λογοτεχνία. ∆ιάβασα και πολύ ελληνική φιλοσοφία, Αριστοτέλη και Πλάτωνα, Θουκυδίδη, όλους τους ιστορικούς όπως και τη µυθολογία. Επίσης έκανα σπουδές πάνω στα Λατινικά, την Γαλλική λογοτεχνία, τον 19ο αιώνα των Γάλλων συγγραφέων.
– Όταν αρχίσατε να γράφετε άλλαξε ο τρόπος που διαβάζατε βιβλία;
Όχι, την πρώτη φορά που διαβάζω ένα βιβλίο το κάνω από ευχαρίστηση. Θέλω να έχω την εµπειρία του βιβλίου που διαβάζω ως αναγνώστρια και όχι ως µια κριτικός. Εάν µου ζητηθεί να γράψω για ένα βιβλίο τότε το διαβάζω διαφορετικά. Επίσης µπορεί να τύχει ένα βιβλίο που σε ενθουσίασε όταν ήσουν είκοσι να το ξαναδιαβάσεις µετά από τρία χρόνια και να πεις «α, εντάξει» ή ένα βιβλίο που σκέφτηκες ότι δεν σου άρεσε όταν το διάβασες, επιστρέφεις, το διαβάζεις ξανά και τώρα το καταλαβαίνεις. Εξαρτάται από την ηλικία ως προς κάποιο βαθµό. Όπως για παράδειγµα υπάρχει ένα βιβλίο, το MiddleMarch του George Elliot το οποίο το δίδαξα σε νέους ανθρώπους στο πανεπιστήµιο, 19χρονους, και έλεγαν ότι δεν τους αρέσει το βιβλίο, γιατί οι ήρωες κάνουν τις λάθος επιλογές, διαλέγουν την λάθος καριέρα, παντρεύονται τα λάθος άτοµα, κάνουν αυτά τα λάθη οπότε δεν πρόκειται να τα κάνουµε εµείς. Όταν το δίδαξα σε ενήλικους, µεγαλύτερους πολύ, τους άρεσε το βιβλίο. Έλεγαν ότι οι άνθρωποι έκαναν λάθη, παντρεύτηκαν τα λάθος άτοµα, είναι ακριβώς σαν την αληθινή ζωή, το λατρεύουµε αυτό το βιβλίο!
– Οι ήρωες σας όταν τελειώνει ένα βιβλίο τι γίνονται; Σας απασχολούν; Τους συναντάτε ξανά;
Μερικές φορές…
– Πού, πώς, βγαίνετε για καφέ;
Για καφέ, όχι. ∆εν τους σκέφτοµαι πολύ, αλλά δεν τους ξεχνάω. Αλλά ένα βιβλίο που έγραψες όταν ήσουν 23 δεν είναι το ίδιο βιβλίο που θα έγραφες τώρα. Είναι διαφορετικό βιβλίο. Σε ενδιαφέρουν άλλα πράγµατα και έχεις παραπάνω εµπειρία ζωής.
– Υπάρχει ένας ήρωας από όλους αυτούς που έχετε γράψει που είναι πιο κοντά σε εσάς;
∆εν θα σας το πω αυτό, γιατί θα το ακούσουν όλοι οι υπόλοιποι και θα ενοχληθούν.
– Τώρα πέστε µου ειλικρινά τι είναι αυτό που λέµε φαντασία; Είναι ένα κοµµάτι πραγµατικότητας το οποίο δεν βλέπουµε και µε τη φαντασία το βλέπουµε; Υπάρχει και ένας άλλος κόσµος στο σκοτάδι;
Είναι ένα χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους. Ένα πράγµα που µας παροτρύνει η γλώσσα να κάνουµε ως άνθρωποι είναι να δηµιουργούµε µελλοντικά σενάρια. Πολύπλοκα και µακρινά σενάρια µε έναν τρόπο που τα σκυλιά δεν µπορούν να το κάνουν. Τα σκυλιά έχουν µνήµες, θυµούνται, ανυποµονούν να το ξανακάνουν αλλά δεν θα πουν ποτέ τι θα συµβεί σε µένα µόλις πεθάνω. Μάλλον δεν θα πουν ποτέ και από πού προέρχονται τα σκυλιά; Ποιος δηµιούργησε τα σκυλιά;
Η µνήµη και η µελλοντική τους ανυποµονησία/προοπτική είναι σε έναν πολύ µικρότερο καµβά από ότι ο δικός µας. Ενώ εµείς – οι άνθρωποι – λόγω του τρόπου που δουλεύει η ανθρώπινη φαντασία και το ανθρώπινο µυαλό φανταζόµαστε όλα τα πιθανά σενάρια. ∆εν είναι ότι τα ζώα δεν είναι έξυπνα ή ότι δεν είναι συνεργάσιµα µεταξύ τους γιατί πολλά είναι. Είναι το γεγονός ότι έχουµε «σπρώξει» κατά πολύ αυτές τις ικανότητες σε ένα ακραίο σηµείο! Πώς θα είναι ο κόσµος µετά από 500.000 χρόνια από τώρα; Είναι φαντασία, το κάνουµε µέσα στο µυαλό µας. Αλλά το κάνουµε όλη την ώρα. Και αυτό µας επιτρέπει να σχεδιάζουµε καλύτερα για το µέλλον του δικού µας είδους.
– Υπάρχει ένα σκοτάδι που µας ακολουθεί στη ζώη και κάποιοι µαθαίνουν να περπατούν µέσα σε αυτό και κάποιοι άλλοι φοβούνται και δεν περπατούν ποτέ στο σκοτάδι οπότε χάνουν ένα κοµµάτι, µια εµπειρία; Όλο αυτό που δεν ξέρουµε είναι το σκοτάδι;
Ναι, κάποιοι άνθρωποι φοβούνται πολύ. Το σκέφτονται πολύ.
– Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι, οι οποίοι ενώ βλέπουν δεν βλέπουν;
Κάθε πιθανότητα υπάρχει. Κάθε συνδυασµός υπάρχει.
– Τι είναι αυτό που µας κάνει να µην βλέπουµε αυτό που συµβαίνει γύρω µας;
Πολύ τροµακτικό ή πολύ ανατρεπτικό για πολλούς. Οι πιο πολλοί άνθρωποι έχουν να σκεφτούν τη ζωή τους µέρα µε τη µέρα, η ζωή τους είναι ήδη πολύ κουραστική και σκέφτονται το πως από το σήµερα θα πάνε στο αύριο και στην µεθεπόµενη µέρα και µετά εβδοµάδα. Μπορεί να έχουν µια δουλειά, µπορεί να είναι άνεργοι, µπορεί να µην έχουν λεφτά, παιδιά, µπορεί να έχουν πολλές έγνοιες καθηµερινές οπότε δεν τους περισσεύει καθόλου ενέργεια για να σκεφτούν όλα αυτά τα άλλα πράγµατα και το τι πραγµατικά θέλουν…ίσως θέλουν έναν πολιτικό να τους πει οτι όλα θα πάνε καλά, εµπιστευτείτε µε, θέλουν η µαµά και ο µπαµπάς να τα κάνουν όλα µια χαρά.
– Εάν συνέβαινε κάτι, χτυπάω ξύλο, και χάνατε τη µνήµη σας, ποιο κοµµάτι της µνήµης θα θέλατε να διατηρήσετε;
Υπάρχει µια Ιαπωνική ταινία πάνω σε αυτό το θέµα όπου οι άνθρωποι που πεθαίνουν πηγαίνουν σε ένα µικρό ξενοδοχείο και πρέπει να διαλέξουν ποιο κοµµάτι από την µνήµη τους επιθυµούν να κρατήσουν και τότε αυτό το κοµµάτι µνήµης κινηµατογραφείται και ζουν για πάντα µέσα σε αυτή την µνήµη. ∆εν το έχω σκεφτεί πολύ γιατί δεν έχω πεθάνει ακόµη. Περιµένετε µέχρι να πεθάνω.
– Εννοώ ένα πράγµα το οποίο πιστεύετε ότι είναι βάση για να ξαναχτίσετε;
∆εν είµαι καθόλου καλή στο να διαλέγω ένα πράγµα ανάµεσα από πολλά. ∆εν µπορώ να πω ποιο είναι το αγαπηµένο µου βιβλίο, ποιο είναι το αγαπηµένο µου είδος µουσικής.
– Σε ένα σηµείο ενός βιβλίου σας, λέτε ότι «η οµορφιά είναι η αλήθεια και η αλήθεια είναι η οµορφιά»…
Αυτό το είπε ο John Keats. Ποιητής. Στο βιβλίο µου το αµφισβητώ αυτό.
– Υπάρχει απάντηση;
Όχι.
– Τι είναι για εσάς η αλήθεια;
Αυτή είναι µια πολύ µεταφυσική ερώτηση. Είναι µια ιδέα που δεν εφαρµόζεται όταν είσαι συγγραφέας. Η αλήθεια στο γράψιµο είναι να παραµένεις αληθινός ως προς την ιστορία και τους χαρακτήρες σου.
– Τι είναι αυτό το οποίο θα µπορούσατε να πείτε ότι αποτελεί εµµονή σας; Σε σχέση µε το γράψιµο.
∆εν υπάρχει µόνο µια. ∆εν είναι η δουλειά του συγγραφέα να κάνει την κριτική της δουλειάς του. Μπορείς να κάνεις κριτική στη δουλειά κάποιου άλλου. Είναι σαν το σκι. Όταν κατεβαίνεις την πλαγιά δεν σκέφτεσαι πώς κάνω σκι. Εάν το σκεφτείς αυτό θα πέσεις.
– Πώς ξεπερνάµε τους φόβους µας; Υπάρχει ένας τρόπος;
Αυτή είναι µια εξατοµικευµένη ερώτηση και εξαρτάται από το φόβο. Ο φόβος για τις αράχνες είναι διαφορετικός από το φόβο µην µε δολοφονήσει κάποιος. Πες µου ποιος είναι ο φόβος και µετά συζητάµε πως να τον ξεπεράσουµε. Στον αληθινό φόβο πρέπει να κάνεις κάποια βήµατα για να προστατέψεις τον εαυτό σου.
– Υπάρχει ο φόβος ότι κάποια στιγµή όλα αυτά θα τελειώσουν, θα ζει το τραπέζι και δεν θα ζω εγώ, δεν θα υπάρχω;
Όχι για µένα. Αλλά υπάρχει για πολλούς…
– Για εσάς ποιος είναι ένας µεγάλος φόβος;
Υπάρχουν πολλά είδη φόβου. Φόβος για τον εαυτό σου, φόβος για τα κοντινά σου πρόσωπα, φόβος για την κοινωνία, για τον πλανήτη.
– Να πάρουµε έναν φόβο για κάθε κατηγορία.
Φόβος για µένα –δεν ξέρω, ίσως φοβάµαι τους τυφώνες. ∆εν φοβάµαι τις αρκούδες, αλλά τις σέβοµαι.
– Ο φόβος σας για το µέλλον και ο φόβος σας για την κοινωνία;
Για την κοινωνία µου, αυτή του Καναδά, είναι ότι δεν θα αλλάξουν τα πράγµατα. Είµαστε πολύ δυσαρεστηµένοι µε την κυβέρνηση αυτή την περίοδο. Για τα κοντινά σου πρόσωπα πάντα φοβάσαι. Για την υγεία τους.
– Η τεχνολογία είναι φόβος;
Κάθε νέα ανθρώπινη τεχνολογία πάντα έχει µια καλή πλευρά, µια κακή και µια χαζή πλευρά. Το αυτοκίνητο ως παράδειγµα. Η καλή του πλευρά – σε πηγαίνει γρήγορα όπου θέλεις, η κακή του πλευρά – µπορεί να τρακάρεις, η χαζή του πλευρά – µολύνει το περιβάλλον και καθώς πια όλοι έχουν αυτοκίνητα έχει γίνει αδύνατον να οδηγήσεις κάπου µε τέτοια κίνηση. Κάθε τεχνολογία είναι έτσι! Όπως επίσης και η τεχνολογία της άµεσης επικοινωνίας. Μπορείς να βρεις πληροφορίες πολύ γρήγορα, η κακή πλευρά – οι άνθρωποι µπορούν να σε εντοπίσουν µέσω της συσκευής σου οπότε έχουµε αυξηµένη κυβερνητική παρακολούθηση και πολλά διαφορετικά είδη εγκλήµατος όπως τα εγκλήµατα στο Ιντερνετ, υποκλοπές ταυτότητας και χρηµάτων. Πάντα υπάρχουν συνέπειες, η χαζή πλευρά. Όπως το ηλεκτρικό ρεύµα που χρειάζονται. Επίσης σπάνια γη. Η οποία γίνεται τοξική. Από πού έρχεται αυτό το πλαστικό; Το πλαστικό έρχεται από το πετρέλαιο, αυτό είναι ένα από τα προβλήµατα µας. Πάντα κάθε καλό έχει και µια κακή και µια χαζή πλευρά.
– Σας ευχαριστώ πολύ.
Κι εγώ σας ευχαριστώ.
