Αυτή η πρόβλεψη βασίζεται σε αρκετές δεκαετίες έρευνας που διεξάγουν ο Harvey Whitehouse και οι συνάδελφοι του στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, με σκοπό να κατανοήσουν τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους πρόθυμους να πολεμήσουν και να πεθάνουν για τις ομάδες τους. Χρησιμοποιούν μια ποικιλία μεθόδων, όπως συνεντεύξεις, έρευνες και ψυχολογικά πειράματα, για τη συλλογή δεδομένων από ένα ευρύ φάσμα ομάδων, συμπεριλαμβανομένων φυλετικών πολεμιστών, ένοπλων ανταρτών, τρομοκρατών, συμβατικών στρατιωτών, θρησκευτικών φονταμενταλιστών και βίαιων οπαδών του ποδοσφαίρου.
Τα ευρήματά τους δείχνουν ότι οι εμπειρίες που αλλάζουν τη ζωή και καθορίζουν την ταυτότητα μιας ομάδας προκαλούν τη συγχώνευση της προσωπικής και της συλλογικής ταυτότητας. Ο όρος που χρησιμοποιούν για αυτό το φαινόμενο είναι «ταυτοτική συγχώνευση». Τα άτομα που βιώνουν αυτή τη συγχώνευση δεν θα σταματήσουν μπροστά σε τίποτα για να προωθήσουν τα συμφέροντα της ομάδας τους – και αυτό ισχύει τόσο για πράξεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ηρωικές, όπως η διάσωση παιδιών από ένα φλεγόμενο κτίριο ή η αυτοθυσία για τη σωτηρία συντρόφων, όσο και για πράξεις αυτοκτονικής τρομοκρατίας.
Η ταυτοτική συγχώνευση συνήθως μετράται μέσω μιας απλής οπτικής δοκιμής: στους συμμετέχοντες παρουσιάζεται ένας μικρός κύκλος (που αντιπροσωπεύει το άτομο) και ένας μεγαλύτερος κύκλος (που αντιπροσωπεύει την ομάδα του). Στη συνέχεια, τους δείχνεται μια ακολουθία εικόνων όπου οι δύο κύκλοι επικαλύπτονται σε διαφορετικούς βαθμούς – από καθόλου, σε ελαφριά επικάλυψη, μέχρι την πλήρη ενσωμάτωση του μικρού κύκλου μέσα στον μεγάλο.
Οι συμμετέχοντες καλούνται να επιλέξουν την εικόνα που αποτυπώνει καλύτερα τη σχέση τους με την ομάδα. Όσοι επιλέγουν την εικόνα όπου ο μικρός κύκλος βρίσκεται εξ ολοκλήρου μέσα στον μεγάλο θεωρούνται «συγχωνευμένοι». Πρόκειται για ανθρώπους που αισθάνονται τόσο έντονο δεσμό με την ομάδα τους, ώστε είναι διατεθειμένοι να κάνουν σχεδόν τα πάντα για να την προστατεύσουν.
Αυτό το φαινόμενο δεν είναι μοναδικό στους ανθρώπους. Ορισμένα είδη πουλιών προσποιούνται ότι έχουν σπασμένο φτερό για να αποσπάσουν την προσοχή ενός θηρευτή και να τον απομακρύνουν από τα μικρά τους. Ένα ιδιαίτερο είδος, το superb fairy wren της Αυστραλασίας, μιμείται τις κινήσεις και τους ήχους ενός λαχταριστού τρωκτικού, προσελκύοντας έτσι τους θηρευτές μακριά από τους νεοσσούς του.
Οι άνθρωποι, επίσης, συνήθως καταβάλλουν τεράστιες προσπάθειες για να προστατεύσουν τους συγγενείς τους, ιδίως τα παιδιά τους, τα οποία—εκτός από τους μονοζυγωτικούς δίδυμους—μοιράζονται περισσότερα γονίδια μαζί τους από οποιοδήποτε άλλο μέλος της οικογένειας. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα περισσότερα είδη στο ζωικό βασίλειο, οι άνθρωποι συχνά ξεπερνούν αυτό το ένστικτο, ρισκάροντας τη ζωή τους για να προστατεύσουν ομάδες που δεν συνδέονται μαζί τους γενετικά.
Στην αρχαιότητα, αυτές οι φυλές ήταν αρκετά μικρές ώστε όλοι να γνωρίζουν ο ένας τον άλλον. Οι δεσμοί τους σφυρηλατούνταν μέσα από κοινές δοκιμασίες, όπως οδυνηρές τελετές μύησης, το κυνήγι επικίνδυνων ζώων και η γενναία μάχη στο πεδίο του πολέμου.
Στη σύγχρονη εποχή, η ταυτοτική συγχώνευση επεκτείνεται σε ολοένα και μεγαλύτερες ομάδες, χάρη στην ικανότητα των παγκόσμιων μέσων ενημέρωσης—συμπεριλαμβανομένων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης—να κατακλύζουν το συλλογικό φαντασιακό με εικόνες τρομακτικού ανθρώπινου πόνου που προέρχονται από μακρινές συγκρούσεις.
Ένας πρώην ηγέτης της τρομοκρατικής οργάνωσης Jemaah Islamiyah στην Ινδονησία ανέφερε ότι ριζοσπαστικοποιήθηκε τη δεκαετία του 1980, διαβάζοντας εφημερίδες που περιέγραφαν τη μεταχείριση των Μουσουλμάνων από τους Ρώσους στρατιώτες στο Αφγανιστάν. Δύο δεκαετίες αργότερα, σχεδόν το ένα τρίτο των Αμερικανών εξτρεμιστών ριζοσπαστικοποιούνταν μέσω των κοινωνικών δικτύων, ενώ μέχρι το 2016 το ποσοστό αυτό είχε αυξηθεί στα τρία τέταρτα. Η αδιάκοπη ροή πληροφοριών μέσω των smartphone και η άμεση, βιωματική δημοσιογραφία συρρικνώνουν την αντίληψη του κόσμου, αναδημιουργώντας την αίσθηση του κοινόχρηστου πόνου σε τέτοιο βαθμό, ώστε εκατομμύρια άνθρωποι να βιώνουν συναισθηματικά συγκρούσεις που βρίσκονται χιλιάδες μίλια μακριά, με το πάτημα ενός κουμπιού.
Ωστόσο, η συγχώνευση μέσω του κοινού πόνου, αν και ισχυρή, δεν επαρκεί από μόνη της για να πυροδοτήσει τον βίαιο εξτρεμισμό. Η έρευνα του Whitehouse υποδεικνύει ότι απαιτούνται τρεις επιπλέον παράγοντες για να διαμορφωθεί ένα «θανατηφόρο κοκτέιλ»: η αίσθηση εξωτερικής απειλής, η δαιμονοποίηση του εχθρού και η πεποίθηση ότι οι ειρηνικές εναλλακτικές λύσεις είναι ανύπαρκτες. Σε περιοχές όπως η Γάζα, όπου ο πόνος και η δυστυχία των αμάχων καταγράφονται και διαδίδονται συνεχώς μέσω βίντεο σε παγκόσμια κλίμακα, η αύξηση των ποσοστών ταυτοτικής συγχώνευσης είναι αναμενόμενη. Αν οι άνθρωποι πειστούν ότι οι ειρηνικές λύσεις δεν είναι εφικτές, η εξτρεμιστική βία θα κλιμακωθεί ανεξέλεγκτα.
*Mε στοιχεία από το Wired.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Inst
Αυτή η πρόβλεψη βασίζεται σε αρκετές δεκαετίες έρευνας που διεξάγουν ο Harvey Whitehouse και οι συνάδελφοι του στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, με σκοπό να κατανοήσουν τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους πρόθυμους να πολεμήσουν και να πεθάνουν για τις ομάδες τους. Χρησιμοποιούν μια ποικιλία μεθόδων, όπως συνεντεύξεις, έρευνες και ψυχολογικά πειράματα, για τη συλλογή δεδομένων από ένα ευρύ φάσμα ομάδων, συμπεριλαμβανομένων φυλετικών πολεμιστών, ένοπλων ανταρτών, τρομοκρατών, συμβατικών στρατιωτών, θρησκευτικών φονταμενταλιστών και βίαιων οπαδών του ποδοσφαίρου.
Τα ευρήματά τους δείχνουν ότι οι εμπειρίες που αλλάζουν τη ζωή και καθορίζουν την ταυτότητα μιας ομάδας προκαλούν τη συγχώνευση της προσωπικής και της συλλογικής ταυτότητας. Ο όρος που χρησιμοποιούν για αυτό το φαινόμενο είναι «ταυτοτική συγχώνευση». Τα άτομα που βιώνουν αυτή τη συγχώνευση δεν θα σταματήσουν μπροστά σε τίποτα για να προωθήσουν τα συμφέροντα της ομάδας τους – και αυτό ισχύει τόσο για πράξεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ηρωικές, όπως η διάσωση παιδιών από ένα φλεγόμενο κτίριο ή η αυτοθυσία για τη σωτηρία συντρόφων, όσο και για πράξεις αυτοκτονικής τρομοκρατίας.
Η ταυτοτική συγχώνευση συνήθως μετράται μέσω μιας απλής οπτικής δοκιμής: στους συμμετέχοντες παρουσιάζεται ένας μικρός κύκλος (που αντιπροσωπεύει το άτομο) και ένας μεγαλύτερος κύκλος (που αντιπροσωπεύει την ομάδα του). Στη συνέχεια, τους δείχνεται μια ακολουθία εικόνων όπου οι δύο κύκλοι επικαλύπτονται σε διαφορετικούς βαθμούς – από καθόλου, σε ελαφριά επικάλυψη, μέχρι την πλήρη ενσωμάτωση του μικρού κύκλου μέσα στον μεγάλο.
Οι συμμετέχοντες καλούνται να επιλέξουν την εικόνα που αποτυπώνει καλύτερα τη σχέση τους με την ομάδα. Όσοι επιλέγουν την εικόνα όπου ο μικρός κύκλος βρίσκεται εξ ολοκλήρου μέσα στον μεγάλο θεωρούνται «συγχωνευμένοι». Πρόκειται για ανθρώπους που αισθάνονται τόσο έντονο δεσμό με την ομάδα τους, ώστε είναι διατεθειμένοι να κάνουν σχεδόν τα πάντα για να την προστατεύσουν.
Αυτό το φαινόμενο δεν είναι μοναδικό στους ανθρώπους. Ορισμένα είδη πουλιών προσποιούνται ότι έχουν σπασμένο φτερό για να αποσπάσουν την προσοχή ενός θηρευτή και να τον απομακρύνουν από τα μικρά τους. Ένα ιδιαίτερο είδος, το superb fairy wren της Αυστραλασίας, μιμείται τις κινήσεις και τους ήχους ενός λαχταριστού τρωκτικού, προσελκύοντας έτσι τους θηρευτές μακριά από τους νεοσσούς του.
Οι άνθρωποι, επίσης, συνήθως καταβάλλουν τεράστιες προσπάθειες για να προστατεύσουν τους συγγενείς τους, ιδίως τα παιδιά τους, τα οποία—εκτός από τους μονοζυγωτικούς δίδυμους—μοιράζονται περισσότερα γονίδια μαζί τους από οποιοδήποτε άλλο μέλος της οικογένειας. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα περισσότερα είδη στο ζωικό βασίλειο, οι άνθρωποι συχνά ξεπερνούν αυτό το ένστικτο, ρισκάροντας τη ζωή τους για να προστατεύσουν ομάδες που δεν συνδέονται μαζί τους γενετικά.
Στην αρχαιότητα, αυτές οι φυλές ήταν αρκετά μικρές ώστε όλοι να γνωρίζουν ο ένας τον άλλον. Οι δεσμοί τους σφυρηλατούνταν μέσα από κοινές δοκιμασίες, όπως οδυνηρές τελετές μύησης, το κυνήγι επικίνδυνων ζώων και η γενναία μάχη στο πεδίο του πολέμου.
Στη σύγχρονη εποχή, η ταυτοτική συγχώνευση επεκτείνεται σε ολοένα και μεγαλύτερες ομάδες, χάρη στην ικανότητα των παγκόσμιων μέσων ενημέρωσης—συμπεριλαμβανομένων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης—να κατακλύζουν το συλλογικό φαντασιακό με εικόνες τρομακτικού ανθρώπινου πόνου που προέρχονται από μακρινές συγκρούσεις.
Ένας πρώην ηγέτης της τρομοκρατικής οργάνωσης Jemaah Islamiyah στην Ινδονησία ανέφερε ότι ριζοσπαστικοποιήθηκε τη δεκαετία του 1980, διαβάζοντας εφημερίδες που περιέγραφαν τη μεταχείριση των Μουσουλμάνων από τους Ρώσους στρατιώτες στο Αφγανιστάν. Δύο δεκαετίες αργότερα, σχεδόν το ένα τρίτο των Αμερικανών εξτρεμιστών ριζοσπαστικοποιούνταν μέσω των κοινωνικών δικτύων, ενώ μέχρι το 2016 το ποσοστό αυτό είχε αυξηθεί στα τρία τέταρτα. Η αδιάκοπη ροή πληροφοριών μέσω των smartphone και η άμεση, βιωματική δημοσιογραφία συρρικνώνουν την αντίληψη του κόσμου, αναδημιουργώντας την αίσθηση του κοινόχρηστου πόνου σε τέτοιο βαθμό, ώστε εκατομμύρια άνθρωποι να βιώνουν συναισθηματικά συγκρούσεις που βρίσκονται χιλιάδες μίλια μακριά, με το πάτημα ενός κουμπιού.
Ωστόσο, η συγχώνευση μέσω του κοινού πόνου, αν και ισχυρή, δεν επαρκεί από μόνη της για να πυροδοτήσει τον βίαιο εξτρεμισμό. Η έρευνα του Whitehouse υποδεικνύει ότι απαιτούνται τρεις επιπλέον παράγοντες για να διαμορφωθεί ένα «θανατηφόρο κοκτέιλ»: η αίσθηση εξωτερικής απειλής, η δαιμονοποίηση του εχθρού και η πεποίθηση ότι οι ειρηνικές εναλλακτικές λύσεις είναι ανύπαρκτες. Σε περιοχές όπως η Γάζα, όπου ο πόνος και η δυστυχία των αμάχων καταγράφονται και διαδίδονται συνεχώς μέσω βίντεο σε παγκόσμια κλίμακα, η αύξηση των ποσοστών ταυτοτικής συγχώνευσης είναι αναμενόμενη. Αν οι άνθρωποι πειστούν ότι οι ειρηνικές λύσεις δεν είναι εφικτές, η εξτρεμιστική βία θα κλιμακωθεί ανεξέλεγκτα.
*Mε στοιχεία από το Wired.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Inst
