Στην περίοδο πριν τα Χριστούγεννα οι Σουηδοί που άνοιγαν τα γραμματοκιβώτιά τους με την ελπίδα να βρουν ευχετήριες κάρτες, αντί αυτού έλαβαν μια ανατριχιαστική υπενθύμιση των ταραγμένων καιρών που ζουν. Ένα φυλλάδιο 32 σελίδων που εστάλη από τις αρχές στα 5 εκατομμύρια νοικοκυριά της χώρας, προέτρεπε τους πολίτες να σκεφτούν πως θα έπρεπε να αντιδράσουν αν η Σουηδία δεχόταν επίθεση. 

Ένα φυλλάδιο 32 σελίδων που εστάλη από τις αρχές στα 5 εκατομμύρια νοικοκυριά της χώρας που δεν έμοιαζε με δώρο, αλλά με μία δραματική υπενθύμιση του κόσμου που ξημέρωσε το 2025. Το «Σε Περίπτωση Κρίσης ή Πολέμου» είναι γεμάτο με πρακτικές συμβουλές, σε περίπτωση που ένας εχθρός πραγματοποιήσει εισβολή: πως να σταματήσει μια σοβαρή αιμορραγία (εφαρμόζοντας σταθερή πίεση στο τραύμα), που να βρει κανείς αξιόπιστες πληροφορίες (να συντονιστεί στη δημόσια ραδιοφωνία αντί για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης) και χρήσιμες συμβουλές για τη ραδιενεργό μόλυνση (τα επίπεδα ακτινοβολίας πέφτουν δραστικά μετά από λίγες ημέρες). Εικονογραφήσεις με σκυθρωπούς Σουηδούς να κάθονται σε καταφύγια πολιτικής άμυνας ενισχύουν το μήνυμα ότι ο πόλεμος δεν είναι κάτι που συμβαίνει μόνο σε άλλους ανθρώπους. Θα μπορούσε μια μέρα να συμβεί και σε σένα. Τι θα κάνεις γι’ αυτό; 

Ο σκοπός του φυλλαδίου δεν είναι να τρομοκρατήσει τους πολίτες, αλλά να τους κινητοποιήσει να προετοιμαστούν. Ένα νοικοκυριό εξοπλισμένο με βασικά είδη—ό,τι χρειάζεται για να επιβιώσει για λίγες ημέρες χωρίς εξωτερική τροφή, νερό, ηλεκτρικό ρεύμα, θέρμανση ή ακόμα και Netflix—θα είναι ένας πονοκέφαλος λιγότερος για τις τοπικές αρχές σε περιόδους οξείας κρίσης. Μια τέτοια «προετοιμασία» παλιότερα θεωρούνταν χόμπι για άτομα με τάσεις απομόνωσης που ζούσαν σε καλύβες μέσα στα δάση, αγαπούσαν τις θεωρίες συνωμοσίας και είχαν ένα τουφέκι κάτω από το μαξιλάρι μαζί με στοίβες από κονσέρβες. Στις μέρες μας όμως η ήπια προετοιμασία για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης θεωρείται βασικό καθήκον του πολίτη στην Ευρώπη. Οι σκανδιναβικές και οι βαλτικές χώρες με τους σκληρούς χειμώνες τους, την εγγύτητά τους στη Ρωσία και την κάπως μελαγχολική ιδιοσυγκρασία τους, ήταν φυσικά οι πρώτες που ηγήθηκαν αυτής της προσπάθειας. Τώρα όμως και οι κυβερνήσεις νοτιότερα αρχίζουν να δίνουν προσοχή. Η Γαλλία ετοιμάζει το δικό της εγχειρίδιο επιβίωσης, το οποίο θα κυκλοφορήσει πριν από το καλοκαίρι. Στις 26 Μαρτίου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε μια «στρατηγική ετοιμότητας» που στοχεύει στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας της κοινωνίας απέναντι σε πολεμικές ή άλλες κρίσεις. Συνιστά επισήμως στους πολίτες να αποθηκεύουν προμήθειες τροφίμων για τουλάχιστον 72 ώρες για κάθε ενδεχόμενο. 

Αλλά τι πρέπει να περιλαμβάνει μια τέτοια προετοιμασία; Κάθε χώρα που έχει εκδώσει οδηγίες έχει τις δικές της προτάσεις. Οι πάντα οργανωμένοι Ελβετοί προσφέρουν έναν ιστότοπο που δημιουργεί λίστα αγορών για “όσους θέλουν να επιβιώσουν”, ανάλογα με το μέγεθος της οικογένειας και τις διατροφικές προτιμήσεις. Υπάρχουν ωστόσο μερικά βασικά είδη που επαναλαμβάνονται σε όλη την Ευρώπη. Κάθε νοικοκυριό χρειάζεται τουλάχιστον δύο λίτρα νερού ανά άτομο την ημέρα μόνο για πόση, καθώς και επιπλέον ποσότητες για το μαγείρεμα και την υγιεινή. Μια τετραμελής οικογένεια που θέλει να επιβιώσει για μία εβδομάδα, όπως προτείνει η Σουηδία θα πρέπει να αποθηκεύσει σχεδόν 100 λίτρα νερού. Οι κονσέρβες που μπορούν να διατηρηθούν χωρίς ψύξη και να καταναλωθούν χωρίς μαγείρεμα είναι προτιμότερες από τα τρόφιμα που απαιτούν εκτεταμένη προετοιμασία (ο πόλεμος δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για να δοκιμάσεις την περίπλοκη συνταγή σου για σουφλέ). Οι πιστωτικές κάρτες είναι χρήσιμες, αλλά και τα μετρητά για μια εβδομάδα αγορών και καυσίμων είναι επίσης σημαντικά σε περίπτωση που καταρρεύσουν τα συστήματα πληρωμών. Ένα ραδιόφωνο και φακός με μπαταρίες, ξύλα για θέρμανση, κιτ πρώτων βοηθειών, κολλητική ταινία, φορτιστές τηλεφώνου, εφεδρικά γυαλιά, δισκία ιωδίου, χαρτί υγείας, κουβάδες για τη συλλογή νερού, αντίγραφα σημαντικών εγγράφων—η λίστα συνεχίζεται. Οι Σκανδιναβοί μπορούν να αγοράσουν πολλά από αυτά τα είδη σε έτοιμα κιτ ή να φτιάξουν τα δικά τους. 

Πέρα από την αποθήκευση προμηθειών, η κρατική καθοδηγούμενη προετοιμασία έχει ως στόχο να βοηθήσει την κοινωνία να αποκτήσει τη σωστή νοοτροπία, σε περίπτωση που οι συνθήκες αλλάξουν ξαφνικά προς το χειρότερο. Οι Σουηδοί τη θεωρούν μέρος της «ολοκληρωμένης άμυνας» της χώρας τους μια ακούσια αναφορά στις αμυντικές τακτικές του ιταλικού ποδοσφαίρου. Οι Φινλανδοί μιλούν για «ολοκληρωμένη ασφάλεια» και δεν εστιάζουν αποκλειστικά σε στρατιωτικές απειλές. Μια μαζική κυβερνοεπίθεση θα μπορούσε να διακόψει την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος για ημέρες· μια φυσική καταστροφή θα μπορούσε να αποκόψει τους δρόμους τροφοδοσίας των σούπερ μάρκετ. «Είτε προετοιμάζεσαι για πόλεμο είτε για άλλη κρίση, στην πράξη τα βασικά μέτρα που θα λάβεις σε ατομικό επίπεδο θα είναι σχεδόν τα ίδια», λέει ο Πέτερι Κόρβαλα, γενικός γραμματέας της Φινλανδικής Επιτροπής Ασφαλείας που συμβουλεύει τον πληθυσμό για θέματα ετοιμότητας. Αυτή η «πολυδιάστατη» προσέγγιση βοηθά να περάσει το μήνυμα και σε χώρες που βρίσκονται μακριά από τη Ρωσία. Η πανδημία της Covid-19 ήταν μια χρήσιμη υπενθύμιση ότι οι ζωές των ανθρώπων μπορούν να αλλάξουν ξαφνικά. 

Πάνω απ’ όλα οι αρχές θέλουν να προωθήσουν την ιδέα ότι η προστασία μιας χώρας δεν είναι μόνο ευθύνη του στρατού και της αστυνομίας. Οι επιχειρήσεις, οι τοπικές κοινότητες και το ευρύ κοινό παίζουν ρόλο στη διατήρηση της λειτουργίας της κοινωνίας σε περιόδους κρίσης. Περιοχές που είναι ανθεκτικές χάρη σε μια στοιχειώδη προετοιμασία είναι λιγότερο πιθανό να γίνουν στόχος: δεν έχει νόημα ένα ρωσικό πλοίο να («κατά λάθος») κόψει ένα καλώδιο ηλεκτρικής ενέργειας στη Βαλτική, αν ο πληθυσμός είναι καλά προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει τις συνέπειες. 

Ακόμη και στις σκανδιναβικές χώρες, το ενστικτώδες μότο των πολιτών «Να είσαι προετοιμασμένος!» περιήλθε σε αχρηστία μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. (Το σουηδικό φυλλάδιο αποτελεί μια επικαιροποιημένη εκδοχή οδηγιών που δόθηκαν για πρώτη φορά το 1943, διακόπηκαν το 1991 και επανεκδόθηκαν το 2018.) Με τον ίδιο τρόπο που το μέρισμα της ειρήνης επέτρεψε στις κυβερνήσεις να μειώσουν τους αμυντικούς προϋπολογισμούς, το κοινό σταμάτησε να σκέφτεται τι θα μπορούσε να σημαίνει ο πόλεμος γι’ αυτούς. Όχι πια. Η Γερμανία είναι μία από τις χώρες που κατασκευάζουν πολλά νέα καταφύγια (παραμένουν άφθονα σε μέρη όπως η Ελβετία και η Φινλανδία). Η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία εξετάζεται σε όλη την ήπειρο. Στις 7 Μαρτίου, ο πρωθυπουργός της Πολωνίας, Ντόναλντ Τουσκ παρουσίασε σχέδια για στρατιωτική εκπαίδευση όλων των ανδρών. 

Η πνευματική προετοιμασία των Ευρωπαίων για χειρότερες καταστάσεις μεταφέρει ένα ευρύτερο και πιο ανησυχητικό μήνυμα: υπάρχουν όρια στο τι μπορεί να κάνει το κράτος για τους πολίτες του. Αν ξεσπάσει κρίση κάποια μέρα ένας πληθυσμός που έχει συνηθίσει να φροντίζεται από την κούνια μέχρι τον τάφο μπορεί να χρειαστεί να επιβιώσει μόνος του, τουλάχιστον για ένα διάστημα, όπως λένε κι οι Φινλανδοί: «Μπορείς να προετοιμαστείς μόνο εκ των προτέρων». 

*Με στοιχεία από τον Economist. 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.