Τι είναι τα Χριστούγεννα, εκτός από τις στιγμές με τους ανθρώπους μας και τα μεγάλα οικογενειακά/φιλικά τραπέζια; Είναι τα λαμπάκια, που δίνουν μια αίσθηση ζεστασιάς στις κρύες νύχτες του Δεκέμβρη. Είναι σίγουρα ο Άη Βασίλης, που ξυπνά αναμνήσεις στους μεγάλους και κάνει τα παιδιά να παρατηρούν τον ουρανό μήπως δουν το έλκηθρό του. Είναι επίσης τα γλυκά που γεμίζουν πιατέλες, η μυρωδιά της κανέλας, του μήλου και του γαρύφαλλου, η κόκκινη απόχρωση στη διακόσμηση, το “Love Actually” και το “Home Alone”, οι κορδέλες και οι φιόγκοι στα δώρα, o δίσκος του Elvis Presley. Όμως, πέρα απ’ όλα αυτά, το αντικείμενο -συνήθως άψυχο- που βρίσκεται στο επίκεντρο της εορταστικής περιόδου είναι το χριστουγεννιάτικο δέντρο, σύμβολο της ομορφιάς της φύσης που ενσαρκώνει την εποχιακή γοητεία των Χριστουγέννων. Δεν είναι κρίμα, λοιπόν, να είναι άψυχο και πλαστικό, άρα ψεύτικο;

Οι λανθασμένες εντυπώσεις

Η πλειοψηφία του κόσμου αντιστέκεται στην ιδέα αγοράς ενός φυσικού έλατου, καθώς θεωρεί πως τα δέντρα δε φυτρώνουν για να ικανοποιήσουν την καταναλωτική μας μανία, να εξυπηρετήσουν την αγορά και να λειτουργήσουν ως διακοσμητικό αντικείμενο στο σαλόνι μας. «Μην κόβετε τα δέντρα!» λένε, προβάλλοντας κατ’ αυτόν τρόπο μια περιβαλλοντική ευαισθησία. Έτσι, ο περισσότερος κόσμος στρέφεται στη χρήση πλαστικών δέντρων. Ωστόσο, «οι μελέτες δείχνουν ότι η επιλογή του φυσικού ελάτου προκαλεί τις μισές περιβαλλοντικές επιπτώσεις ως προς την κατανάλωση φυσικών πόρων, σε σχέση με το τεχνητό» αναφέρει ο Κωνσταντίνος Αμπελιώτης, Αναπληρωτής καθηγητής του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου σε σχετικό του άρθρο.

Αρκούν όμως τα στοιχεία από τις έρευνες που δείχνουν πως είναι φιλικότερη προς το περιβάλλον η χρήση του φυσικού έλατου έναντι του τεχνητού, προκειμένου να αποενοχοποιηθεί η επιλογή του; «Αν και τα τελευταία χρόνια το φυσικό έλατο κερδίζει έδαφος στην αγορά δεν έχει εντυπωθεί στο σύνολο της κοινωνίας ως φιλικότερη επιλογή για το περιβάλλον έναντι του τεχνητού – πλαστικού» μου λέει ο Νίκος Γεωργιάδης, υπεύθυνος δράσεων δασικής διαχείρισης της WWF Ελλάς. «Η πολιτεία θα μπορούσε να βοηθήσει με διάφορους τρόπους, επικοινωνίας κυρίως (καμπάνιες κ.λπ.)» σχολιάζει σε σχετικό μου ερώτημα, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχουμε δει ανάλογες κινήσεις από οποιαδήποτε κυβέρνηση.

«Ο κόσμος πρέπει να καταλάβει ότι αυτά τα δέντρα καλλιεργούνται ακριβώς γι’ αυτόν τον σκοπό. Τα καλλιεργούμε σε ιδιωτικά χωράφια -δεν είναι από το δάσος- και τα περιποιούμαστε εμείς» τονίζει ο Νίκος, ο οποίος κάθε χρόνο -τα τελευταία τουλάχιστον 20 χρόνια- κατεβαίνει από τον Πολύγυρο Χαλκιδικής στα Μελίσσια Αττικής, για να πουλήσει μαζί με τους συνεργάτες του τα έλατα που θα κοσμήσουν τα σπίτια του περιοχής.

Η καλλιέργεια των ελάτων

Βέβαια, τα παραπάνω μπορεί να μην είναι αρκετά για να καθησυχάσουν τους ανήσυχους καταναλωτές με περιβαλλοντική συνείδηση. Οι δεύτερες σκέψεις που ακολουθούν συνήθως σε μια τέτοια συζήτηση, είναι κατά πόσο μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ένα φυσικό έλατο δεν κόπηκε από κάποιο δάσος για να καταλήξει σε εμάς. Θεωρητικά, τα φυσικά έλατα που πωλούνται κατά την εορταστική περίοδο, πρέπει να φέρουν την απαιτούμενη μολυβδοσφραγίδα που αποδεικνύει την προέλευσή τους από καλλιέργεια. Όμως πόσο αυστηρή είναι αυτή η διαδικασία; «Η διαδικασία αυτή είναι αρκετά αυστηρή και τηρείται. Ωστόσο, στην περίπτωση που κάποιος πολίτης αντιληφθεί ότι δεν υπάρχει μολυβδοσφραγίδα μπορεί να προχωρήσει σε καταγγελία στο Υπουργείο Ανάπτυξης, την αρμόδια Δ/νση Προστασίας Καταναλωτή και στα κατά τόπους Δασαρχεία» σχολιάζει ο κ. Γεωργιάδης.

Η καλλιέργεια ελάτων, στην Ελλάδα τουλάχιστον, δεν είναι τόσο εύκολη όσο φαντάζει στο πρώτο άκουσμα. Τα δέντρα για να αναπτυχθούν και φτάσουν στο κατάλληλο ύψος για πουληθούν χρειάζονται αρκετά χρόνια. «Μαζεύουμε σπόρους από κουκουνάρια μεγάλων ελάτων, τα φυτεύουμε σε γλάστρα, αφού μεγαλώσουν τα μεταφυτεύουμε στα χωράφια μας και μετά από 10+ χρόνια έρχεται η ώρα για να κοπούν» μου λέει ο Νίκος. «Με τις συνήθεις καλλιεργητικές πρακτικές της περιοχής», όπως γράφει και ο κ. Αμπελιώτης στο άρθρο του, τα έλατα κόβονται για να πουληθούν «μετά από 12 χρόνια».

Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως ένα έλατο για να καταλήξει σε εμάς, έχει καλύψει μια μεγάλη διαδρομή ζωής, πέρα από την χιλιομετρική, και η όλη διαδικασία επιβαρύνει εξ ολοκλήρου τους παραγωγούς. «Όλο αυτό το διάστημα χρειάζονται περιποίηση και φροντίδα. Και έξοδα. Εμείς δεν έχουμε κάποιου είδους επιδότηση από το κράτος. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που ένας νέος αγρότης, ένα νέο παιδί, δεν θα ασχοληθεί με τη συγκεκριμένη δουλειά. Αν δε βρεις έτοιμη την καλλιέργεια από κάποιον δικό σου, είναι πολύ δύσκολο να ασχοληθείς. Θα φυτέψεις τώρα και θα βγάλεις χρήματα σε 15 χρόνια. Δε γίνεται. Σε συνδυασμό με κάποια άλλη δουλειά, και τα έλατα να είναι στον ελεύθερο χρόνο σου μια ασχολία (σαν δεύτερο εισόδημα), τότε ναι» τονίζει ο Νίκος.

Αρκετοί ίσως να σκεφτούν πως προκειμένου η καλλιέργεια να είναι παραγωγική, για να καλύψει τη ζήτηση της αγοράς, οι παραγωγοί θα χρησιμοποιούν διάφορα προϊόντα, πιθανόν βλαβερά για το περιβάλλον, για να επισπεύσουν την ανάπτυξη τους. Η WWF, μέσω του κ. Γεωργιάδη, μου λέει: «Απ’ όσο μπορούμε να γνωρίζουμε, στις περισσότερες περιπτώσεις δεν χρησιμοποιούνται λιπάσματα στις καλλιέργειες. Σε κάποιες λίγες περιπτώσεις, για τα πρώτα χρόνια, γίνεται χρήση μικρών στοχευμένων ποσοτήτων με πλήρες λίπασμα (Άζωτο-Φώσφορο-Κάλιο σε αναλογίες 1-1-1), το οποίο δεν επηρεάζει σε αυτές τις ποσότητες αρνητικά το οικοσύστημα (συμπεριλαμβανομένου του εδάφους)».

Η διαδρομή ενός φυσικού έλατου και αυτή του πλαστικού

Για τα πλαστικά δέντρα, γράφει ο Κωνσταντίνος Αμπελιώτης στη δημοσίευσή του: «με τις βασικές παραδοχές που έγιναν για το τεχνητό δέντρο, ένα τέτοιο δέντρο κατασκευάζεται στην Κίνα, έχει διάρκεια ζωής 10 χρόνια και ζυγίζει 4.350 γραμμάρια εκ των οποίων τα 3.290 είναι σιδηρούχο μέταλλο (ο «κορμός» και τα «κλαδιά» του τεχνητού δέντρου) ενώ τα υπόλοιπα 1060 γραμμάρια είναι τo πολυμερές PVC (τα «φύλλα» του δέντρου). Επιπλέον, η συσκευασία του δέντρου είναι από χαρτόνι και ζυγίζει 1650 γραμμάρια. Το δέντρο μεταφέρεται με πλοίο από τη Σαγκάη της Κίνας στο λιμάνι του Πειραιά».

Από την άλλη, οι παραγωγοί των φυσικών ελάτων περνούν από αυστηρούς ελέγχους, και η διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσουν γίνεται μέσω των αρμόδιων κρατικών αρχών. «Εμείς από το καλοκαίρι πηγαίνουμε στο αρμόδιο Δασαρχείο της περιοχής μας και κάνουμε αίτηση ότι εμείς, για παράδειγμα, θα κόψουμε τόσα δέντρα από τη Χ περιοχή, από το χωράφι μας δηλαδή. Μετά έρχονται από το Δασαρχείο και κάνουν έλεγχο για να επιβεβαιώσουν ότι τηρήσαμε όσα δηλώσαμε στην αίτησή μας. Αφού βρεθούν όλα νόμιμα, μετά τον έλεγχο, βάζουν σφραγίδα στη βάση του κορμού και στην κορυφή του δέντρου. Σε περίπτωση που έχεις δέντρα που ξεπερνούν τα 3μ. στο ύψος, βγάζουμε υγειονομικό διαβατήριο, το οποίο χρειάζεται για τη μεταφορά τους αλλά και γιατί λόγω μεγέθους πρέπει να ελεγχθούν για τυχόν αρρώστιες. Αφού γίνουν όλα αυτά, και πάρεις τα χαρτιά από το Δασαρχείο, μπορείς πλέον να φύγεις για τον προορισμό σου και να τα πουλήσεις» μου περιγράφει ο Νίκος.

Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα

Ένα πλαστικό χριστουγεννιάτικο δέντρο, για να έχει τον ίδιο αντίκτυπο άνθρακα με ένα φυσικό έλατο, θα πρέπει να διατηρηθεί για τουλάχιστον 10 χρόνια πριν καταλήξει σε κάποιον κάδο απορριμμάτων. Και αυτή η σύγκριση δε λαμβάνει υπόψη της την περιβαλλοντική ζημιά που προκαλούν τα ψεύτικα δέντρα καθώς διασπώνται σε βάθος χρόνου στις χωματερές.

Σύμφωνα με την Washington Post, αν και οι εκτιμήσεις μπορεί να διαφέρουν σημαντικά, μια μελέτη δείχνει ότι η καλλιέργεια «χριστουγεννιάτικων ελάτων» μπορεί να δεσμεύσει σχεδόν έναν τόνο διοξειδίου του άνθρακα ανά στρέμμα, σύμφωνα με το Ινστιτούτο Sightline. Το τι θα συμβεί με αυτή την εκπομπή άνθρακα, εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται αυτά τα δέντρα μόλις κοπούν και απορριφθούν. Καθώς αυτά τα δέντρα αναπτύσσονται, όχι μόνο παρέχουν καθαρό αέρα, αλλά μπορούν επίσης να χρησιμεύσουν ως ενδιαιτήματα άγριας ζωής, να συμβάλουν στη βελτίωση της ποιότητας των υδάτων και στην επιβράδυνση της διάβρωσης και να διατηρήσουν χώρους πρασίνου. Τα συγκεκριμένα έλατα, συχνά, καλλιεργούνται σε πλαγιές λόφων που δεν θα ήταν κατάλληλες για την καλλιέργεια άλλων τύπων καλλιεργειών.

Η WWF, δυστυχώς, δε διαθέτει στοιχεία για τον αριθμό των συγκεκριμένων καλλιεργειών που υπάρχουν στην Ελλάδα και τον αριθμό των στρεμμάτων που καταλαμβάνουν, για να υπολογίζαμε συνολικά τη θετική τους επίδραση στο κλίμα μας, ωστόσο, όπως σχολίασε ο Νίκος Γεωργιάδης, δίπλα από κάθε έλατο που κόπηκε «φυτεύεται ένα άλλο». Κάτι που μου επιβεβαίωσε και ο Νίκος: «Όταν το δέντρο φτάσει σε ύψος που είναι κατάλληλο γι’ αυτή τη χρήση, το κόβουμε και φυτεύουμε στη θέση του ένα άλλο».

«Τα αποτελέσματα της ανάλυσης δείχνουν ότι η επιλογή του φυσικού ελάτου προκαλεί τις μισές περιβαλλοντικές επιπτώσεις ως προς την κατανάλωση φυσικών πόρων, σε σχέση με το τεχνητό. Το φυσικό έλατο είναι επίσης 2 φορές καλύτερο ως προς τις επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και 3 φορές καλύτερο ως προς τις επιπτώσεις για το φυσικό οικοσύστημα» τονίζει και ο κ. Αμπελιώτης.

Τα τεράστια δέντρα που στολίζονται στους Δήμους

Φέτος, όπως και πέρυσι, ο Δήμος Αθηναίων στο Σύνταγμα στόλισε ένα μεγάλο φυσικό έλατο. Όπως αναφέρει η σχετική ανακοίνωση, το έλατο «έχει μεταφερθεί από το Καρπενήσι και είναι ύψους 17 μέτρων». Υπάρχει περίπτωση ένα έλατο καλλιέργειας να φτάσει σε αυτό το ύψος; Ο κ. Γεωργίαδης μου απαντά: «Συνήθως τα έλατα καλλιεργειών δεν φτάνουν σε αυτό το ύψος. Το συγκεκριμένο, υπάρχει μια περίπτωση να προέρχεται από φυσικό δάσος. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έπρεπε να κοπεί μιας και στα φυσικά δάση πραγματοποιούνται οργανωμένες υλοτομίες (καλλιεργητικές, αναγεννητικές κ.λπ.) μέσω μιας εγκεκριμένης Δασικής Διαχειριστικής Μελέτης 20ετούς συνήθως διάρκειας».

Ρώτησα και τον Νίκο, που θα γνωρίζει ίσως περισσότερα πράγματα για να μου πει, αφού είναι και ο ίδιος καλλιεργητής. «Σωστό είναι αυτό. Επίσης, μπορεί σε κάποιον παραγωγό να μην “πιάσουν” όλα τα έλατα στην καλλιέργεία του, οπότε να τα παρατήσει, να μεγαλώσουν πολύ -αν και συνήθως αυτά που ξεπερνούν κατά πολύ τα 3μ. πρέπει να κοπούν γιατί θα πλακώσουν τα υπόλοιπα- και να κοπούν κάποια στιγμή ως “άχρηστα”. Ισχύει λοιπόν, αλλά δεν ξέρω σε τι βαθμό συμβαίνει. Ουσιαστικά, τόσο μεγάλα δέντρα είναι αυτά που δεν περιποιήθηκαν σωστά και τα παράτησαν, μέχρι να βρεθεί κάποιος και να ζητήσει ένα τέτοιο».