Όταν η Σόνια Ράμος ήταν παιδί, έγινε μάρτυρας ενός ατυχήματος που θα καθόριζε την υπόλοιπη ζωή της. Γεννήθηκε σε μια οικογένεια μεταλλωρύχων στη Χιλή. Ο πατέρας της δούλευε για μια αμερικανική εταιρεία εξόρυξης χαλκού. Μεγάλωσε ανάμεσα στα παιδιά των υπόλοιπων εργατών. Το 1957 ένα τμήμα του ορυχείου Τσουκικαμάτα κατέρρευσε, σκοτώνοντας αρκετούς ανθρώπους και τραυματίζοντας δεκάδες άλλους. Αν και ο πατέρας της γλίτωσε, εκείνη θυμάται να βλέπει τη δυστυχία της επόμενης μέρας να ξετυλίγεται γύρω της: οικογένειες που βυθίζονταν στη φτώχεια, παιδιά που πεινούσαν. 

Τέσσερις δεκαετίες αργότερα, όταν η Ράμος άρχισε να διαμαρτύρεται κατά της εξορυκτικής δραστηριότητας — πρόκειται για μια από τις πιο ενεργές και δυναμικές ιθαγενείς φωνές στη Χιλή που αναδεικνύουν την κοινωνική, πολιτισμική και περιβαλλοντική καταστροφή — θυμόταν τα μαθήματα που είχε πάρει από εκείνη την τραγωδία: η εξορυκτική βιομηχανία είναι ένα σύστημα και αυτό το σύστημα, αν αφεθεί ανεξέλεγκτο, θα επιδιώξει το κέρδος με κάθε κόστος. 

Η Χιλή είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός χαλκού στον κόσμο, καλύπτοντας το ένα τέταρτο της παγκόσμιας προσφοράς. Από την αρχή, η εξόρυξη χαλκού δεν έχει αναδιαμορφώσει μόνο τη γη αλλά και τις κοινωνίες που εξαρτώνται από αυτήν. Μερικές φορές τα αποτελέσματα είναι ορατά: η Τσουκικαμάτα σήμερα είναι το μεγαλύτερο υπαίθριο ορυχείο χαλκού στον κόσμο, μια ανοιχτή πληγή στη γη. Μένουν πίσω τα απομεινάρια μιας πόλης που εγκαταλείφθηκε όταν η εξόρυξη άρχισε να την καταπίνει. Η εξόρυξη έχει επίσης αποστραγγίσει την περιοχή από νερό, απαραίτητο για την επεξεργασία του χαλκού. Σε κάποια φάση, μια ξένη πολυεθνική εταιρεία κατανάλωσε τόσο πολύ νερό που εξάντλησε μια ολόκληρη “λεκάνη” σε μια κοντινή αλυκή (salar), καταστρέφοντας το πλούσιο οικοσύστημά της. 

Λιγότερο ορατά είναι τα ίχνη αρσενικού που αφήνει η βιομηχανία στον αέρα και το νερό, οδηγώντας σε αυξημένα ποσοστά καρκίνου σε ολόκληρο το βόρειο τμήμα της χώρας, όπως και οι τρόποι με τους οποίους η εξόρυξη έχει αναδομήσει την ιθαγενή ζωή και έχει σπείρει διχόνοια μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων. Με τη γη “εξαντλημένη” από νερό και ορυκτά, οι Ατακαμένιος — το όνομα που συνδέει όλες τις ξεχωριστές ιθαγενείς ομάδες αυτής της περιοχής — δεν μπορούν πλέον να συντηρηθούν καλλιεργώντας τη γη ή εκτρέφοντας ζώα. Η αλλαγή αυτή έχει βυθίσει τις κοινότητές τους σε βαθιά φτώχεια. Η εγκληματικότητα έχει αυξηθεί, όπως και η κατάθλιψη, ο αλκοολισμός και η παραβατικότητα. Δεν έχουν αρκετό φαγητό, πόσιμο νερό, επαρκή υγειονομική περίθαλψη ή εκπαιδευτικούς πόρους, ενώ έχουν δει ελάχιστα οφέλη από τα δισεκατομμύρια σε κέρδη που έχει αποφέρει η γη τους σε άλλους. Αντίθετα, πολλοί αναγκάζονται να δουλεύουν για τη βιομηχανία που κατέλαβε τα εδάφη τους και να δέχονται ιατρική φροντίδα από τις μικρές κλινικές που αυτή χρηματοδοτεί. Εκεί όπου υπήρχε ενότητα, τώρα οι ιθαγενείς ομάδες συγκρούονται για τους ολοένα και λιγότερους πόρους. 

Το λίθιο αποτελεί μια πιο πρόσφατη ανακάλυψη στη Χιλή, την οποία έκανε τυχαία μια αμερικανική εταιρεία τη δεκαετία του 1960, ενώ έψαχνε νερό για την εξόρυξη χαλκού. Όταν άρχισε να τρυπά τα αλατωρυχεία (salares), εντόπισε υψηλές συγκεντρώσεις λιθίου που επέπλεαν σε ένα ελαιώδες άλμη κάτω από την επιφάνεια — μια ανακάλυψη που άνοιξε ένα νέο μέτωπο εξόρυξης και επιτάχυνε την εξάντληση ακόμα περισσότερων οικοσυστημάτων. Σήμερα η Χιλή παράγει περίπου το ένα τρίτο του παγκόσμιου λιθίου, δεύτερη μόνο μετά την Αυστραλία. Το υλικό εξάγεται κυρίως από το Salar de Atacama, με άντληση της άλμης σε λαμπερές τιρκουάζ πισίνες όπου, με την εξάτμιση από τον ήλιο, σχηματίζονται κρύσταλλοι λιθίου και άλλα παραπροϊόντα.  

Με τα χρόνια, οι Ατακαμένιος έχουν ακούσει πολλές αφηγήσεις που δικαιολογούν αυτήν την εξόρυξη. Το 2022, καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθετούσε νέες πολιτικές για την ενεργειακή μετάβαση και η ζήτηση για λίθιο εκτινασσόταν, τόσο οι εταιρείες όσο και οι πολιτικοί στη Χιλή και παγκοσμίως εξυμνούσαν τη σημασία της μεταλλευτικής βιομηχανίας της χώρας για την προώθηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Οι ιθαγενείς κοινότητες που παρακολουθούσαν τη γη και τις ζωές τους να διαλύονται αναρωτήθηκαν: Ένα καλύτερο μέλλον για ποιον; «Οι τοπικοί πληθυσμοί δεν έχουν ποτέ τη δυνατότητα να σκεφτούν το δικό τους πεπρωμένο έξω από τις δυνάμεις της οικονομίας και της διεθνούς πολιτικής» υποστηρίζει η Κριστίνα Ντοραντόρ, μικροβιολόγος που ζει στον βορρά και μελετά τη βιοποικιλότητα της περιοχής. 

Τώρα οι ίδιες αφηγήσεις επαναλαμβάνονται με την άνοδο της τεχνητής νοημοσύνης. Η επιταχυνόμενη εξόρυξη χαλκού και λιθίου για την κατασκευή μεγάλων υποδομών υπολογιστικής ισχύος — και των εργοστασίων και των χιλιάδων ακόμα χιλιομέτρων καλωδίων που τις υποστηρίζουν — παρουσιάζεται από τη Σίλικον Βάλεϊ ως η πύλη προς ένα καλύτερο και φωτεινότερο μέλλον. Επομένως, η αντίσταση σε αυτή την εξόρυξη παρουσιάζεται ως εμπόδιο στην ίδια την πρόοδο της ανθρωπότητας. Όμως δεν είναι η εξόρυξη καθαυτή που οι ιθαγενείς κοινότητες αντιστέκονται. «Οι πρόγονοί μας ήταν μεταλλωρύχοι» λέει η Σόνια Ράμος. Αυτοί ήταν που ανακάλυψαν πρώτοι τον χαλκό.  

Η παραγωγή τεράστιων μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης έχει επίσης οδηγήσει στην αναπαραγωγή ρατσιστικών στερεοτύπων για τους ιθαγενείς λαούς που ήδη υποφέρουν από τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάστηκε φυσικά αυτή η τεχνολογία. Στη Βραζιλία, μια καλλιτεχνική έκθεση του 2023 που συνδιοργανώθηκε από ένα πανεπιστήμιο της Χιλής ανέδειξε το τεράστιο χάσμα ανάμεσα στην πραγματικότητα των πλούσιων ιθαγενών πολιτισμών της Λατινικής Αμερικής και τις τραγικά φτωχές αναπαραστάσεις τους από τα συστήματα Midjourney και Stable Diffusion, που τους παρουσίαζαν ως πρωτόγονους, τεχνολογικά ανίκανους λαούς. 

Τα τελευταία χρόνια, οι Ατακαμένιος έχουν εντείνει την αντίστασή τους. Σηκώνουν μαύρες σημαίες στα σπίτια τους για να καταγγείλουν την εκμετάλλευση της γης και της κοινότητάς τους. Έχουν οργανώσει διαδηλώσεις για να αποκλείσουν φυσικά τους δρόμους που χρησιμοποιούν τα λεωφορεία και τα φορτηγά των εταιρειών για να φτάσουν στα ορυχεία. Έχουν προσλάβει δικηγόρους για να διεκδικήσουν τα νομικά τους δικαιώματα ως αυτόχθονες λαοί βάσει του διεθνούς δικαίου, το οποίο προστατεύει την πολιτισμική και εδαφική τους κυριαρχία.  

Η Ράμος έχει δημιουργήσει και το δικό της ίδρυμα, το οποίο — όπως λέει — φέρνει κοντά «το αρχέγονο και το μη αρχέγονο», προωθώντας και διεξάγοντας επιστημονική έρευνα για τον φυσικό πλούτο της Ερήμου Ατακάμα. Χάρη στις εξαιρετικά ακραίες συνθήκες της, η έρημος φιλοξενεί πολλές μικροβιακές κοινότητες — δυνητικά χρήσιμες για φάρμακα ή νέες πηγές ενέργειας — που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο. Για τους ίδιους λόγους, η έρημος μελετάται εδώ και δεκαετίες ως ανάλογο του κλίματος του Άρη. Η Ράμος ελπίζει πως όποια ανακάλυψη κι αν προκύψει θα ενισχύσει την αξία της διατήρησης της όμορφης πατρίδας της. Αντιμέτωπη με τις αφηγήσεις περί ταχύτατης προόδου που χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν την εξόρυξη, εκείνη αναζητά νέες έννοιες προόδου που να προωθούν την ίαση, τη βιωσιμότητα και την αναγέννηση. 

*Με στοιχεία από το Rest Of World.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.