Στις 14 Ιουνίου, ο Ντόναλντ Τραμπ διοργάνωσε στρατιωτική παρέλαση συνδυάζοντας τα 79α γενέθλιά του με την Ημέρα της Σημαίας και την 250ή επέτειο του Αμερικανικού Στρατού, ένα θέαμα με αυταρχική χροιά. Την ίδια μέρα, δεκάδες ακαδημαϊκοί και 28 Νομπελίστες από όλο τον κόσμο προειδοποίησαν δημόσια: η δημοκρατία υποχώρησε κι ο φασισμός ξαναχτύπησε πόρτα.
Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι η αυταρχική αίσθηση της παρέλασης παραπέμπει περισσότερο σε σοβιετικά θεάματα παρά σε δημοκρατικούς εορτασμούς και κατηγορούν τον Τραμπ ότι ενεργεί περισσότερο ως μονάρχης παρά ως πρόεδρος της Αμερικανικής Δημοκρατίας.
Σήμερα ακαδημαϊκοί από περισσότερες από 30 χώρες, ανάμεσά τους και 28 Νομπελίστες αναλαμβάνουν την ιστορική ευθύνη, υπογράφοντας ένα μήνυμα προειδοποίησης: Τα σημάδια του αυταρχισμού και του πιο στρατιωτικοποιημένου συγγενή του, του φασισμού, είναι εδώ.
Δεν πρόκειται για υπερβολή. Γινόμαστε ξανά μάρτυρες της συντονισμένης ανόδου αυταρχικών δυνάμεων μέσα σε δημοκρατίες ανά τον κόσμο. Σύμφωνα με την Έκθεση Δημοκρατίας του Ινστιτούτου V-Dem για το 2025, το 72% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σήμερα υπό αυταρχικά καθεστώτα — σχεδόν 3 στους 4 ανθρώπους.
Ο κόσμος οδεύει προς τον αυταρχισμό με ανησυχητική ταχύτητα. Και αυτή η τάση δεν περιορίζεται μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το Ισραήλ —το οποίο για καιρό περιγραφόταν ως η μόνη δημοκρατία στη Μέση Ανατολή— έχει πρόσφατα καταλάβει ανθρωπιστικά πλοία σε διεθνή ύδατα. Οι Παλαιστίνιοι στη Γάζα βομβαρδίζονται, εκτοπίζονται και λιμοκτονούν. Στην Ουγγαρία η ελευθερία του Τύπου και τα πολιτικά δικαιώματα έχουν υπονομευθεί για χρόνια. Στην Ινδία οι θρησκευτικές μειονότητες βιώνουν αυξανόμενη βία και μια συνεχή καταστολή της διαφωνίας υπό την κυβέρνηση του πρωθυπουργού Ναρέντρα Μόντι. Στο Ελ Σαλβαδόρ ο πρόεδρος Ναΐμπ Μπουκέλε αψηφά τα συνταγματικά, πολιτικά και νομικά όρια και στην Τουρκία, ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν «εκκαθαρίζει τη δικαιοσύνη, καταστέλλει τα μέσα ενημέρωσης και φυλακίζει πολιτικούς αντιπάλους».
Στις ΗΠΑ μασκοφόροι αξιωματικοί πραγματοποιούν εφόδους εναντίον μεταναστών, κρατώντας έγχρωμους ανθρώπους μέσα σε εκκλησίες και χώρους εργασίας. Διαδηλωτές υπέρ των δικαιωμάτων των μεταναστών στο Λος Άντζελες αντιμετώπισαν πεζοναύτες και στρατεύματα της Εθνοφρουράς. Αυτές οι σκηνές φέρνουν ανησυχητικά στο νου εικόνες από τον περασμένο αιώνα και θα πρέπει να μας ανησυχήσουν όλους.
Η Ιστορία προσφέρει μια ισχυρή προειδοποίηση
Το 1925, όταν ο Μπενίτο Μουσολίνι εδραίωνε την εξουσία του στην Ιταλία, ο φιλόσοφος Μπενεντέτο Κρότσε συνέταξε την Επιστολή των Αντιφασιστών Διανοούμενων, την οποία υπέγραψαν πολιτιστικές μορφές όπως ο Λουίτζι Εϊνάουντι και ο Ευγένιο Μοντάλε. Ήταν ήδη επικίνδυνο να εκφράζεσαι δημοσίως κατά του καθεστώτος. Όμως ο Κρότσε και οι συνοδοιπόροι του γνώριζαν πως η σιωπή απέναντι στην τυραννία δεν είναι σύνεση.
“Ως Ιταλοί πολίτες, νιώθουμε το βάρος αυτής της κληρονομιάς. Η Ιταλία, που δεν έχει ακόμη αναμετρηθεί πλήρως με το φασιστικό της παρελθόν, υπήρξε —και συνεχίζει να είναι— ένα εργαστήριο για την άκρα δεξιά. Αυτή η ιστορία μάς υποχρεώνει να μιλήσουμε. Έτσι, συντάξαμε την «Ανανέωση της Ανοιχτής Επιστολής Ενάντια στην Επιστροφή του Φασισμού». Μέσα σε έναν μήνα, την υπέγραψαν πάνω από 400 ακαδημαϊκοί που κατανοούν πως η σιωπή σημαίνει συνενοχή”.
Η επιστολή προέκυψε ως απάντηση στα γεγονότα των αρχών του 2025, όταν εφαρμόστηκαν με ωμό τρόπο πολλαπλές αυταρχικές τακτικές στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού, μέσα από μια στρατηγική «υπερφόρτωσης του δημόσιου χώρου», σχεδιασμένη για να παραλύσει την αντίσταση. Έγκριτα πανεπιστήμια, νομικά γραφεία, συνδικαλιστικά όργανα και ακόμη και στοιχεία της πολιτικής αντιπολίτευσης υπέκυψαν ή επιχείρησαν να συμβιβαστούν με την εξουσία. Πολλοί προσκολλήθηκαν στην αυταπάτη ότι η σιωπή ίσως τους προστατεύσει.
Αλλά πρέπει να απορρίψουμε την ψευδαίσθηση του συμβιβασμού. Η ώθηση του αυταρχισμού είναι να συσσωρεύει εξουσία, όχι να επιδιώκει συνεννόηση με τους αντιπάλους. Τελικά η συμμόρφωση οδηγεί στη συνενοχή.
Αυτό το νέο αυταρχικό ρεύμα φέρει καθαρά φασιστικά χαρακτηριστικά. Αυτά τα κινήματα μοιράζονται βασικά στοιχεία: περιφρόνηση προς τον πλουραλισμό και τη διαφορετικότητα, φετιχοποίηση της ηγεσίας, της τάξης και της επιθετικότητας, απόρριψη του κράτους δικαίου και απέχθεια προς τη λογοδοσία. Αντλούν δύναμη από τον φόβο μας να τα κατονομάσουμε.
Δεν πρέπει να οδηγηθούμε στον εκφυλισμό της δημοκρατίας υπνοβατώντας
Οι πάνω από 400 ακαδημαϊκοί που υπέγραψαν την επιστολή δεν συμφωνούν σε όλα. Στην πραγματικότητα, διαφωνούν συχνά σε θεωρίες, μεθόδους και ιδεολογίες. Όμως τους ενώνει η προσήλωσή τους στη δημοκρατία: στο κράτος δικαίου, στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και του Τύπου, στην αυτονομία των επιστημονικών και πολιτιστικών θεσμών και στην αξιοπρέπεια κάθε ανθρώπου. Συμφωνούν επίσης σε κάτι ακόμη: ότι υπνοβατούμε προς την κατάρρευση της δημοκρατίας.
Πρέπει να πείσουμε τους ανθρώπους με συνείδηση ότι πράξεις όπως η απαγωγή πολιτών από μασκοφόρους πράκτορες χωρίς νομική διαδικασία, η υπονόμευση των νομοθετικών σωμάτων, η απόρριψη του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η διάβρωση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης δεν μπορούν να θεωρούνται αποδεκτές. Η ιστορία μας διδάσκει πως οι τύραννοι εδραιώνουν την εξουσία τους αρχικά χλευάζοντας τους διανοούμενους — και στη συνέχεια κλιμακώνουν με τη βία.
Είμαστε αισιόδοξοι ότι, μόλις αναγνωρίσουμε τα σημάδια του φασισμού, μπορούμε να τον νικήσουμε ξανά.
Η σιωπή δεν πηγάζει πάντα από την άγνοια. Συχνά προέρχεται από τον φόβο: της καταστολής, της απώλειας κύρους, του να μείνεις μόνος. Και κάτω από αυτόν τον φόβο βρίσκεται μια διαβρωτική πεποίθηση ότι η αντίσταση είναι μάταιη. Ότι είμαστε λιγότεροι. Ότι δεν μπορούμε να νικήσουμε.
Αυτό είναι το ψέμα που επιτρέπει στον αυταρχισμό να εξαπλώνεται, μία σιωπηλή φωνή τη φορά. Όμως η ιστορία λέει κάτι διαφορετικό. Ο αυταρχισμός μπορεί να ηττηθεί. Όχι περιμένοντας, αλλά με τολμηρή και ενωμένη κινητοποίηση που μιλάει την αλήθεια στην εξουσία.
Όταν εκατοντάδες επιστήμονες —πολλοί από τους οποίους έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στη μελέτη της πτώσης των δημοκρατιών— προειδοποιούν ότι ο φασισμός επιστρέφει, δεν είναι υπερβολικοί. Είναι ακριβείς.
Ξέρουμε πώς μοιάζει ο φασισμός.
Τον έχουμε ξαναδεί.
Και ξέρουμε ότι πρέπει όλοι να δράσουμε τώρα για να τον σταματήσουμε.
Βραβευθέντες με Νόμπελ: Έρικ Μάσκιν, Ρότζερ Μ. Μάιερσον, Άλβιν Ε. Ροθ, Λαρς Πίτερ Χάνσεν, Όλιβερ Χαρτ, Ντάρον Ατζέμογλου, Βόλφγκανγκ Κέτερελε, Τζον Σ. Μέιδερ, Μπράιαν Π. Σμιντ, Μισέλ Μαγιόρ, Τακαάκι Κατζίτα, Τζόρτζιο Παρίσι, Πιερ Αγκοστίνι, Γιοάχιμ Φρανκ, Ρίτσαρντ Τζ. Ρόμπερτς, Λίλαντ Χάρτγουελ, Πολ Νερς, Τζακ Σζόστακ, Έντβαρντ Ι. Μόζερ, Μέι-Μπριτ Μόζερ, Χάρβεϊ Τζέιμς Άλτερ, Βίκτορ Άμπρος, Γκάρι Ράβκουν, Μπάρι Τζέιμς Μάρσαλ, Κρεγκ Μέλο, Τσαρλς Ράις
Κορυφαίοι μελετητές του φασισμού και της δημοκρατίας: Ρουθ Μπεν-Γκιάτ, Τίμοθι Σνάιντερ, Τζέισον Στάνλεϊ, Κλαούντια Κουντς, Μία Φούλερ, Τζοβάνι Ντε Λούνα και Αντρέα Μαμμόνε
Ο πλήρης κατάλογος των υπογραφόντων βρίσκεται εδώ.
*Με στοιχεία από το Time.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
