O άνθρωπος μεγαλώνει και κουβαλά μαζί του ένα μωσαϊκό από εικόνες, πρόσωπα, μυρωδιές και στιγμές. Κάποιες από αυτές τις αναμνήσεις μοιάζουν χαραγμένες ανεξίτηλα στη συνείδησή του. Ο χορός της αποφοίτησης, το πρώτο αμήχανο ραντεβού, ο δάσκαλος που τον ενέπνευσε περισσότερο στο λύκειο. Είναι τα σημεία-κλειδιά με τα οποία υφαίνει το νήμα της προσωπικής του αφήγησης. Όμως πόσο σίγουρος μπορεί να είναι κανείς ότι όσα θυμάται αντιστοιχούν στην πραγματικότητα και δεν είναι απλώς προϊόντα επαναλαμβανόμενης αναδόμησης;
Μια υποθετική σκηνή αποκαλύπτει τη ρευστότητα της μνήμης: συναντάς μετά από χρόνια έναν παλιό καθηγητή της εφηβείας σου. Η κουβέντα φέρνει στην επιφάνεια μια ιστορία που εκείνος θυμάται ζωντανά (μια εθελοντική δράση μαζί με την κόρη του που σας χάρισε και βραβείο προσφοράς). Εσύ αντίθετα, δεν έχεις την παραμικρή εικόνα. Θεωρείς ότι σε μπερδεύει με κάποιον άλλον. Μέχρι που την επόμενη μέρα σου στέλνει φωτογραφία από εκείνη την ημέραμε εσένα πρωταγωνιστή. Το γεγονός υπήρξε όμως εσύ το έχεις σβήσει από το προσωπικό σου αρχείο.
Η επιστήμη της μνήμης δείχνει ότι τέτοια περιστατικά δεν είναι σπάνια. Ο Mark Howe, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου ερευνά εδώ και χρόνια τη μοίρα των πρώιμων αναμνήσεων. Οι περισσότεροι ενήλικες δεν θυμούνται σχεδόν τίποτα από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, ένα φαινόμενο γνωστό ως «βρεφική αμνησία». Αντίθετα με όσα πίστευαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι ή κάποιοι πρώιμοι ψυχολόγοι οι εμπειρίες δεν καταγράφονται μόνιμα στον εγκέφαλο σαν ανεξίτηλες εγγραφές. Η βιολογική υποδομή για μόνιμη αποθήκευση αναπτύσσεται αργότερα, περίπου την περίοδο που το παιδί αποκτά αυτογνωσία και αρχίζει να διατυπώνει τις εμπειρίες του σε γλωσσική μορφή.
Ακόμα κι έτσι η αφήγηση του εαυτού που διαμορφώνεται μέσα από αυτές τις πρώτες αναμνήσεις είναι εύθραυστη. Πολλές εικόνες μένουν αποσπασματικές, πολλές άλλες μεταλλάσσονται με τον χρόνο επηρεασμένες από νέες εμπειρίες ή από όσα μας αφηγούνται οι άλλοι. Οι πρώιμες αναμνήσεις κόβονται και ράβονται εκ νέου, ώστε να εξυπηρετούν τις ανάγκες του παρόντος μας, δηλαδή ό,τι θεωρείται άχρηστο για την καθημερινή επιβίωση σβήνει αφήνοντας χώρο σε νέα δεδομένα.
Η ψυχανάλυση υποστήριξε κάποτε ότι οι πρώιμες μνήμες καταπιέζονται σκόπιμα για να μας προστατεύσουν από ψυχολογικά οδυνηρές εμπειρίες. Ο Howe όμως, όπως και πολλοί σύγχρονοι ερευνητές θεωρεί πιο πειστική την εξήγηση που βασίζεται στην ανωριμότητα του εγκεφάλου και στην έλλειψη γλωσσικών και αφηγηματικών δεξιοτήτων εκείνη την περίοδο. Η αδυναμία πρόσβασης στις αναμνήσεις αυτές δεν είναι προϊόν καταπίεσης, αλλά φυσικό αποτέλεσμα της βιολογικής και γνωστικής ανάπτυξης.
Και μετά έρχεται το φαινόμενο των «δυναμικών αναμνήσεων», δηλαδή μια περίοδος από την εφηβεία έως τα πρώτα τριάντα, όπου οι εμπειρίες αποτυπώνονται με ιδιαίτερη ένταση και παραμένουν ζωντανές στη μνήμη μας. Όχι μόνο οι προσωπικές μας αναμνήσεις, αλλά και οι «διαμεσολαβημένες», αυτές που μοιραζόμαστε με φίλους ή οικογένεια εμφανίζουν τον ίδιο κύρτο. Η συλλογική αναπόληση όμως, μπορεί να αλλοιώσει την αλήθεια δημιουργώντας αφηγήσεις τόσο καλοδουλεμένες ώστε να φαίνονται αδιάσειστες, ενώ στην πραγματικότητα είναι μερικώς ή εντελώς πλασματικές.
Η ακρίβεια λοιπόν δεν είναι πάντα ο πυρήνας της μνήμης. Αυτό που μένει ζωντανό με τον χρόνο είναι ό,τι θεωρούμε σημαντικό για την ταυτότητά μας. Οι μνήμες δεν είναι στατικές αποτυπώσεις, αλλά δυναμικές αφηγήσεις που ξαναγράφονται κάθε φορά που τις φέρνουμε στον νου. Ένα γεγονός μπορεί να παραμορφωθεί ελαφρά ή να ενισχυθεί, ώστε να ταιριάζει στην εικόνα που θέλουμε να έχουμε για τον εαυτό μας.
Στο παράδειγμα με τον ξεχασμένο καθηγητή, η μνήμη δεν απέτυχε μόνο επειδή πέρασαν τα χρόνια. Ίσως το γεγονός δεν είχε για εσένα την τότε στιγμή την αξία που θα το καθιστούσε «αποθηκεύσιμο» στον μακροπρόθεσμο φάκελο του μυαλού. Ίσως οι προτεραιότητές σου εκείνη την εποχή να έκλεισαν τον δρόμο για την εδραίωσή του κι όμως η ανακάλυψή του χρόνια μετά μπορεί να προσθέσει μια καινούρια πινελιά στην αυτοεικόνα σου, να σε κάνει να αναλογιστείς ότι ίσως ήσουν πιο δραστήριος, πιο κοινωνικός ή πιο γενναιόδωρος απ’ όσο πίστευες.
Η λειτουργία της μνήμης δεν είναι να καταγράφει σαν κάμερα την πραγματικότητα, αλλά να μας προσφέρει ένα συνεκτικό αφήγημα, μια ιστορία για το ποιοι είμαστε. Η ιστορία αυτή μεταβάλλεται με τον χρόνο, εμπλουτίζεται, διορθώνεται ή ακόμα και ωραιοποιείται, αλλά παραμένει το στήριγμα της προσωπικής μας ταυτότητας. Η μνήμη δεν είναι ένα αρχείο, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός, που αναπνέει και μεταμορφώνεται μαζί μας.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
O άνθρωπος μεγαλώνει και κουβαλά μαζί του ένα μωσαϊκό από εικόνες, πρόσωπα, μυρωδιές και στιγμές. Κάποιες από αυτές τις αναμνήσεις μοιάζουν χαραγμένες ανεξίτηλα στη συνείδησή του. Ο χορός της αποφοίτησης, το πρώτο αμήχανο ραντεβού, ο δάσκαλος που τον ενέπνευσε περισσότερο στο λύκειο. Είναι τα σημεία-κλειδιά με τα οποία υφαίνει το νήμα της προσωπικής του αφήγησης. Όμως πόσο σίγουρος μπορεί να είναι κανείς ότι όσα θυμάται αντιστοιχούν στην πραγματικότητα και δεν είναι απλώς προϊόντα επαναλαμβανόμενης αναδόμησης;
Μια υποθετική σκηνή αποκαλύπτει τη ρευστότητα της μνήμης: συναντάς μετά από χρόνια έναν παλιό καθηγητή της εφηβείας σου. Η κουβέντα φέρνει στην επιφάνεια μια ιστορία που εκείνος θυμάται ζωντανά (μια εθελοντική δράση μαζί με την κόρη του που σας χάρισε και βραβείο προσφοράς). Εσύ αντίθετα, δεν έχεις την παραμικρή εικόνα. Θεωρείς ότι σε μπερδεύει με κάποιον άλλον. Μέχρι που την επόμενη μέρα σου στέλνει φωτογραφία από εκείνη την ημέραμε εσένα πρωταγωνιστή. Το γεγονός υπήρξε όμως εσύ το έχεις σβήσει από το προσωπικό σου αρχείο.
Η επιστήμη της μνήμης δείχνει ότι τέτοια περιστατικά δεν είναι σπάνια. Ο Mark Howe, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου ερευνά εδώ και χρόνια τη μοίρα των πρώιμων αναμνήσεων. Οι περισσότεροι ενήλικες δεν θυμούνται σχεδόν τίποτα από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, ένα φαινόμενο γνωστό ως «βρεφική αμνησία». Αντίθετα με όσα πίστευαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι ή κάποιοι πρώιμοι ψυχολόγοι οι εμπειρίες δεν καταγράφονται μόνιμα στον εγκέφαλο σαν ανεξίτηλες εγγραφές. Η βιολογική υποδομή για μόνιμη αποθήκευση αναπτύσσεται αργότερα, περίπου την περίοδο που το παιδί αποκτά αυτογνωσία και αρχίζει να διατυπώνει τις εμπειρίες του σε γλωσσική μορφή.
Ακόμα κι έτσι η αφήγηση του εαυτού που διαμορφώνεται μέσα από αυτές τις πρώτες αναμνήσεις είναι εύθραυστη. Πολλές εικόνες μένουν αποσπασματικές, πολλές άλλες μεταλλάσσονται με τον χρόνο επηρεασμένες από νέες εμπειρίες ή από όσα μας αφηγούνται οι άλλοι. Οι πρώιμες αναμνήσεις κόβονται και ράβονται εκ νέου, ώστε να εξυπηρετούν τις ανάγκες του παρόντος μας, δηλαδή ό,τι θεωρείται άχρηστο για την καθημερινή επιβίωση σβήνει αφήνοντας χώρο σε νέα δεδομένα.
Η ψυχανάλυση υποστήριξε κάποτε ότι οι πρώιμες μνήμες καταπιέζονται σκόπιμα για να μας προστατεύσουν από ψυχολογικά οδυνηρές εμπειρίες. Ο Howe όμως, όπως και πολλοί σύγχρονοι ερευνητές θεωρεί πιο πειστική την εξήγηση που βασίζεται στην ανωριμότητα του εγκεφάλου και στην έλλειψη γλωσσικών και αφηγηματικών δεξιοτήτων εκείνη την περίοδο. Η αδυναμία πρόσβασης στις αναμνήσεις αυτές δεν είναι προϊόν καταπίεσης, αλλά φυσικό αποτέλεσμα της βιολογικής και γνωστικής ανάπτυξης.
Και μετά έρχεται το φαινόμενο των «δυναμικών αναμνήσεων», δηλαδή μια περίοδος από την εφηβεία έως τα πρώτα τριάντα, όπου οι εμπειρίες αποτυπώνονται με ιδιαίτερη ένταση και παραμένουν ζωντανές στη μνήμη μας. Όχι μόνο οι προσωπικές μας αναμνήσεις, αλλά και οι «διαμεσολαβημένες», αυτές που μοιραζόμαστε με φίλους ή οικογένεια εμφανίζουν τον ίδιο κύρτο. Η συλλογική αναπόληση όμως, μπορεί να αλλοιώσει την αλήθεια δημιουργώντας αφηγήσεις τόσο καλοδουλεμένες ώστε να φαίνονται αδιάσειστες, ενώ στην πραγματικότητα είναι μερικώς ή εντελώς πλασματικές.
Η ακρίβεια λοιπόν δεν είναι πάντα ο πυρήνας της μνήμης. Αυτό που μένει ζωντανό με τον χρόνο είναι ό,τι θεωρούμε σημαντικό για την ταυτότητά μας. Οι μνήμες δεν είναι στατικές αποτυπώσεις, αλλά δυναμικές αφηγήσεις που ξαναγράφονται κάθε φορά που τις φέρνουμε στον νου. Ένα γεγονός μπορεί να παραμορφωθεί ελαφρά ή να ενισχυθεί, ώστε να ταιριάζει στην εικόνα που θέλουμε να έχουμε για τον εαυτό μας.
Στο παράδειγμα με τον ξεχασμένο καθηγητή, η μνήμη δεν απέτυχε μόνο επειδή πέρασαν τα χρόνια. Ίσως το γεγονός δεν είχε για εσένα την τότε στιγμή την αξία που θα το καθιστούσε «αποθηκεύσιμο» στον μακροπρόθεσμο φάκελο του μυαλού. Ίσως οι προτεραιότητές σου εκείνη την εποχή να έκλεισαν τον δρόμο για την εδραίωσή του κι όμως η ανακάλυψή του χρόνια μετά μπορεί να προσθέσει μια καινούρια πινελιά στην αυτοεικόνα σου, να σε κάνει να αναλογιστείς ότι ίσως ήσουν πιο δραστήριος, πιο κοινωνικός ή πιο γενναιόδωρος απ’ όσο πίστευες.
Η λειτουργία της μνήμης δεν είναι να καταγράφει σαν κάμερα την πραγματικότητα, αλλά να μας προσφέρει ένα συνεκτικό αφήγημα, μια ιστορία για το ποιοι είμαστε. Η ιστορία αυτή μεταβάλλεται με τον χρόνο, εμπλουτίζεται, διορθώνεται ή ακόμα και ωραιοποιείται, αλλά παραμένει το στήριγμα της προσωπικής μας ταυτότητας. Η μνήμη δεν είναι ένα αρχείο, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός, που αναπνέει και μεταμορφώνεται μαζί μας.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
