Με μια δεύτερη ματιά, τα φρύδια ανασηκώνονται ελαφρώς. Σε ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου, η αίσθηση δυσπιστίας λιώνει και μεταβάλλεται σε μια έκπληκτη χαρά. Μια μικρή λάμψη ζεστασιάς φωλιάζει στο στήθος. «Αυτός ο άγνωστος μόλις μου χαμογέλασε».

Και τα αμήχανα μάγουλα φουσκώνουν σαν το ψωμί στο φούρνο.

Πότε ήταν η τελευταία φορά που νιώσατε εκείνο το μικρό λάκτισμα στην καρδιά σας, όταν ένας ιδιαίτερα ελκυστικός άνθρωπος σας χαμογέλασε τυχαία; Αυτομάτως ακολουθεί ένα σενάριο που παίζεται διαδοχικά με μεγάλη ταχύτητα στο μυαλό σας. Μετά, συνεχίζεις τη μέρα σου ζαλισμένη. Το χαμόγελο είναι το πιο αβίαστο ταχυδακτυλουργικό κόλπο στον κόσμο.

Και αν είσαι σαν εμένα, κάπως ατσούμπαλη στο παρκάρισμα, τότε το χαμόγελο είναι η καλύτερη επιλογή σου. Ανεξάρτητα από το αν ευθύνεσαι ή όχι για την οργή κάποιου άλλου οδηγού, η οργή σχεδόν αυτόματα απαλύνεται αν του χαμογελάσεις.

Η δύναμη ενός χαμόγελου μεταφράζεται και ταξιδεύει μέσα από πολλαπλά στρώματα – από το χαμόγελο ενός αγνώστου στο δικό σας, και από εκεί κατευθείαν στη διάθεσή σας. Αποτελεί ένα περίεργο φαινόμενο, αλλά πώς θα μπορούσαμε να το εξηγήσουμε; Πρέπει να υπάρχουν πολλοί ψυχολογικοί, βιολογικοί και πολιτισμικοί λόγοι, αλλά προς το παρόν, αυτούς θα τους αγνοήσουμε προς όφελος μιας στιγμιαίας απόλαυσης της θεωρίας των συναισθημάτων (η αγαπημένη μου διασταύρωση μεταξύ πνευματικών ασυναρτησιών και απόλυτης, πομπώδους ακαδημαϊκής σοφίας). Το βιβλίο The Affect Theory Reader των Gregory J. Seigworth και Melissa Gregg περιγράφει ότι η συναισθηματική επίδραση βρίσκεται στις «εντάσεις που περνούν από σώμα σε σώμα», στις «συντονισμένες εντάσεις που κυκλοφορούν» και διασχίζουν τους «επιδερμικούς φραγμούς», θολώνοντας τα όριά τους, όπως το νερό που εξατμίζεται σε ομίχλη. Όπως εξηγούν οι συγγραφείς:

«Το συναίσθημα, στην πιο ανθρωπομορφική του μορφή, είναι το όνομα που δίνουμε σε εκείνες τις εσωτερικές δυνάμεις που κινούνται παράλληλα ή πέρα από τη συνειδητή γνώση, – που χρησιμεύουν για να μας οδηγήσουν προς την κίνηση, προς τη σκέψη, την έμπνευση και την επέκταση, σαν συνειρμοί που δημιουργούν αυτόματες αντιδράσεις, που μπορούν ομοίως να μας «παραλύσουν» ή στιγμιαία να λειτουργήσουν αναχαιτιστικά, που μπορούν ακόμη και να μας αφήσουν συγκλονισμένους από το φαινομενικό ακαταμάχητο του κόσμου».

Αν μου επιτρέψετε μια σύντομη εικασία, είναι ότι ίσως, σε ένα υποσυνείδητο επίπεδο, αισθάνεστε ότι ένα χαμόγελό σας θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο σε έναν άγνωστο, πριν καν αποφασίσετε να του χαμογελάσετε. Για να το πάμε ακόμα παραπέρα, ίσως τα χαμόγελα είναι απλώς τα ορατά αποτελέσματα της επίδρασης που μας διαπερνά σαν άνεμος, διεγείροντας τις διαθέσεις μας, «ανυψώνοντάς μας προς τα πάνω ». Ο τρόπος με τον οποίο περιγράφεται εδώ η επίδραση, θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο διάφορες ταινίες κινουμένων σχεδίων, όπως η Pocahontas της Disney ή το Spirited Away του Studio Ghibli, απεικονίζουν τον άνεμο – ως μια δύναμη που ανυψώνει, εμπνέει, επιφέροντας σχεδόν απτή αλλαγή στην εμπειρία των χαρακτήρων.

Το αν η επιλογή μας να χαμογελάσουμε είναι καθαρά δική μας απόφαση ή άμεσο αποτέλεσμα της συναισθηματικής επίδρασης, είναι κάτι που προσωπικά δεν μπορώ να το απαντήσω καθώς ξεπερνά την αρμοδιότητά μου ως κοινωνιολόγος, οπότε θα το αφήσω να το απαντήσει κάποιος ειδικός. Ωστόσο, είναι ασφαλές να πούμε ότι η συναισθηματική επίδραση είναι παρούσα σε κάθε αμοιβαίο χαμόγελο. Αυτές οι σημαντικές στιγμές μοιάζουν σαν να κατοικείς για λίγο στην ψυχή κάποιου και παράλληλα να τον αφήνεις να μπει στη δική σου. Είναι μικρές δόσεις αναγνώρισης από ένα άλλο ον, το οποίο, από ένα απλό γύρισμα της μοίρας, έτυχε να βρεθεί στο διάβα σας καθώς χάραζε τη δική του διαδρομή στο σύμπαν, στέλνοντας μια αχτίδα χαράς προς το μέρος σας. Ένα πηγαίο χαμόγελο ισοδυναμεί με το να εύχεστε καλά πράγματα σε κάποιον. Σύμφωνα με τα λόγια του Antony Pinol, ένα χαμόγελο είναι μια «γιορτή της απόλυτης ισότητας μεταξύ δύο ανθρώπινων όντων».

Ωστόσο, το να χαμογελάτε σε αγνώστους είναι ένας τρόπος για να μετατρέψετε την ανωνυμία αυτής της πολυάσχολης μητρόπολης σε μια πέλαγος δυνατοτήτων, αντί να σας εκφοβίζει το χάος της. Το να χαρίζεις χαμόγελα είναι σαν να υφαίνεις λεπτά αραχνοΰφαντα δίχτυα αγάπης όπου κι αν πας, βελούδινους ιστούς που συγκρατούν το φως και σε συνδέουν απαλά με κάθε ζωντανό πράγμα γύρω σου. Όταν χαμογελάτε σε έναν άγνωστο, η ηλιόλουστη εκδοχή σας γίνεται μια κηλίδα χρώματος στο συνεχές της ζωής. Οι άγνωστοι αυτοί θα πάρουν το χαμόγελό σας και θα το μετουσιώσουν σε ένα νέο χαμόγελο προς έναν άλλο άγνωστο, και έτσι τα πράγματα μεταμορφώνονται και κινούνται διαλεκτικά μέσα στον κόσμο. Το να χαμογελάς είναι σαν να αφήνεις ίχνη στο συνεχές της ζωής.

Δύσκολα μπορεί κανείς να μιλήσει για το χαμόγελο χωρίς να μιλήσει για τα μάτια. Το χαμόγελο με τα μάτια, γνωστό και ως «χαμόγελο Duchenne» ή αλλιώς «χαμογελαστά μάτια», έχει αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερη σημασία στην εποχή της Πανδημίας, καθώς φορούσαμε μάσκες σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Σίγουρα θα σας έχει τύχει τουλάχιστον μια φορά στο σούπερ μάρκετ, όπου εσείς και ένας άγνωστος με ένα φιλικό βλέμμα διαπραγματευτήκατε μια εναλλακτική λύση για το χτύπημα των καροτσιών σας. Είναι θαυμάσιο να παρακολουθείτε πώς η κίνηση των ματιών και των φρυδιών αναλαμβάνει τις εκφραστικές λειτουργίες του κρυμμένου μισού προσώπου του άλλου.

Τα μάτια, λένε, είναι το «παράθυρο της ψυχής», ή αλλιώς, «τα μάτια είναι ο καθρέφτης της ψυχής». Τι θα λέγατε για μια διασταύρωση των δύο: σκεφτείτε τα μάτια σαν έναν μονόδρομο καθρέφτη – αντανακλαστικό από τη μια πλευρά και διαφανές από την άλλη – δεν θα δείτε το άτομο που σας παρατηρεί πίσω από το γυαλί, εκτός αν πλησιάσετε πολύ κοντά ή αν ξέρετε πώς να κοιτάξετε. Αυτό, δυστυχώς, οδηγεί πολλούς στο να επιχειρούν να κοιτάξουν μόνο τη δική τους αντανάκλαση μέσα σας, χωρίς να έχουν καμία πρόθεση να κοιτάξουν εσάς. Μια μάλλον απαισιόδοξη σκέψη – αλλά δυστυχώς ισχύει στις περισσότερες περιπτώσεις. Το μυαλό μπορεί να είναι ένα πολύ μοναχικό μέρος. Και αυτό το αίσθημα απομόνωσης κι αλλοτρίωσης μπορεί να γίνει πιο έντονο στην ανωνυμία μιας πολυσύχναστης μητρόπολης, στην οποία βρισκόμαστε συνεχώς εν κινήσει, όπου περισσότερο φεύγουμε παρά μένουμε.

Ωστόσο, το να χαμογελάτε σε αγνώστους είναι ένας τρόπος για να μετατρέψετε την ανωνυμία αυτής της πολυάσχολης μητρόπολης σε μια πέλαγος δυνατοτήτων, αντί να σας εκφοβίζει το χάος της. Το να χαρίζεις χαμόγελα είναι σαν να υφαίνεις λεπτά αραχνοΰφαντα δίχτυα αγάπης όπου κι αν πας, βελούδινους ιστούς που συγκρατούν το φως και σε συνδέουν απαλά με κάθε ζωντανό πράγμα γύρω σου. Όταν χαμογελάτε σε έναν άγνωστο, η ηλιόλουστη εκδοχή σας γίνεται μια κηλίδα χρώματος στο συνεχές της ζωής. Οι άγνωστοι αυτοί θα πάρουν το χαμόγελό σας και θα το μετουσιώσουν σε ένα νέο χαμόγελο προς έναν άλλο άγνωστο, και έτσι τα πράγματα μεταμορφώνονται και κινούνται διαλεκτικά μέσα στον κόσμο. Το να χαμογελάς είναι σαν να αφήνεις ίχνη στο συνεχές της ζωής.

Κι όμως, υπάρχουν στιγμές: εκείνες οι αναλαμπές αναγνώρισης, όπου τα μάτια βλέπουν ξαφνικά τον άλλον στη μέση ενός τυφλωμένου πλήθους· εκείνες οι σιωπηλές εναλλαγές χαμόγελων και συμπόνοιας, στο λεωφορείο, στα σουπερ μάρκετ, στους χώρους εργασίας, στο απέναντι μπαλκόνι, στην ουρά για να πληρώσουμε λογαριασμούς στο δρόμο ή σε μια γεμάτη αίθουσα χορού· εκείνα τα φευγαλέα χαμόγελα που ανταλλάσσονται μέσα από τα παράθυρα των αυτοκινήτων, προτού μάς χωρίσει και πάλι η κίνηση.  

Εντάξει ε, ωραία… αλλά τι νόημα έχουν όλα αυτα; θα ρωτήσετε. Λοιπόν, συχνά είμαστε τόσο απορροφημένοι στις σκέψεις μας που ξεχνάμε πόσο σπάνια και όμορφα είναι κάποια πράγματα που συχνά θεωρούμε ασήμαντα. Οι περιφράσεις που συζητήθηκαν παραπάνω λειτουργούν ως υπενθυμίσεις, φέρνοντας περιστασιακές στιγμές διαύγειας και θαυμασμού, οι οποίες είναι αρκετός λόγος για να χαμογελάσετε σε έναν άγνωστο. Γιατί να μη φωτίσετε τη μέρα κάποιου απλά και μόνο επειδή έτσι; Διάολε, υπάρχουν πανέμορφα μυστήρια που μας φωνάζουν συνεχώς από κάθε κατεύθυνση. Και κοίτα να δεις, είσαι ένα από αυτά! Ένας μικρόκοσμος, μια συνεκδοχή: μια μικροσκοπική περίληψη όλων όσων υπάρχουν. Η σκέψη και μόνο προκαλεί ένα χαμόγελο. Επιπλέον, όπως υποστηρίζουν οι Seigworth και Gregg, «το συναίσθημα είναι μια επίμονη απόδειξη της διαρκούς βύθισης ενός σώματος μέσα και ανάμεσα στις ιδιοτροπίες και τους ρυθμούς του κόσμου». Αυτή η «συνεχής βύθιση» μπορεί να θεωρηθεί ότι υποστηρίζει την ιδέα ότι κάθε πράγμα, κάθε άνθρωπος, είναι μέρος του όλου. Έτσι, χαμογελώντας σε έναν άγνωστο, είναι σα να χαμογελάτε και στον εαυτό σας παράλληλα.

Αυτή η γραμμή σκέψης σχετικά με τη σύνδεση με το όλο, είναι επίσης παρούσα στα λόγια της Μάγιας Αγγέλου: «τίποτα ανθρώπινο δεν είναι ξένο για μένα», επαναλαμβάνοντας τη γνωστή φράση του Τερέντιου την οποία αρεσκόταν να επαναλαμβάνει και ο Καρλ Μαρξ. Ό,τι «καλό» ή «κακό» βλέπετε να κάνει κάποιος, έχετε τη δυνατότητα μιμούμενοι να κάνετε το ίδιο. Αυτός είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο η ύπαρξη μπορεί μερικές φορές να είναι απολύτως τρομακτική. Εδώ είναι που μπαίνουν στο προσκήνιο τα τυχαία χαμόγελα από αγνώστους. Παρόλο που μπορεί να μην αποτελεί μια μαγική λύση, και ούτε υπόσχεται να απαλλάξει τον κόσμο από τα δεινά του, ένα απροσδόκητο χαμόγελο μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα ενθαρρυντικό χτύπημα στον ώμο, σαν μια αόρατη χείρα βοηθείας που σας τραβάει πίσω από τα βάθη του σκοταδιού σας, μια ευγενική υπενθύμιση της παρούσας στιγμής.

Κάντε λοιπόν την άτακτη αποστολή σας να μολύνετε όσο το δυνατόν περισσότερους ανυποψίαστους αγνώστους με ένα χαμόγελο. Να είστε γενναιόδωροι και αδιάκριτοι (εκτός αν σας πουν την σπαστική έκφραση «κοπελιά, χαμογέλα και λίγο», οπότε εκεί επαναστατήστε). Αισθάνεστε σαν υπερδύναμη. Σαν να κάνεις ένα σύντομο, γλυκό ξόρκι σε κάποιον. Κι όμως, υπάρχουν στιγμές: εκείνες οι αναλαμπές αναγνώρισης, όπου τα μάτια βλέπουν ξαφνικά τον άλλον στη μέση ενός τυφλωμένου πλήθους· εκείνες οι σιωπηλές εναλλαγές χαμόγελων και συμπόνοιας, στο λεωφορείο, στα σουπερ μάρκετ, στους χώρους εργασίας, στο απέναντι μπαλκόνι, στην ουρά για να πληρώσουμε λογαριασμούς στο δρόμο ή σε μια γεμάτη αίθουσα χορού· εκείνα τα φευγαλέα χαμόγελα που ανταλλάσσονται μέσα από τα παράθυρα των αυτοκινήτων, προτού μάς χωρίσει και πάλι η κίνηση.