Η πρόσφατη απόδραση του Μπαζού από το Αττικό Ζωολογικό Πάρκο δεν είναι ένα πρωτοφανές θέμα. Οι αποδράσεις ζώων από τα κλουβιά ζωολογικών κήπων έχουν γίνει συχνά πρωτοσέλιδα σε ειδήσεις, εφημερίδες, και μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δεν πρόκειται για άσκοπες πράξεις σαμποτάζ ή περιέργειας των φυλακισμένων ζώων να δουν τι κρύβεται πέρα από τα σύρματα – αντίθετα, είναι μορφές ενεργής και συνειδητής αντίστασης στις συνθήκες που τους επιβάλλει ο άνθρωπος.

Πριν το περιστατικό με τον Μπαζού, υπήρχε ο Κεν Άλλεν, ένας ουρακοτάνγκος στο ζωολογικό κήπο του Σαν Ντιέγκο, ο οποίος ήταν διαβόητος για την εκτέλεση πολύπλοκων σχεδίων απόδρασης. Μπορούσε να βρει κάθε παξιμάδι και βίδα στο κλουβί του και να τα ξεβιδώσει, ενώ σε κάθε ευκαιρία πετούσε πέτρες και περιττώματα στους επισκέπτες. Κάποια στιγμή, μάλιστα, κατασκεύασε μια σκάλα από μερικά πεσμένα κλαδιά, δοκιμάζοντας προσεκτικά το βάρος του πάνω σε αυτήν. Όταν το κατάλαβαν αυτό οι εργαζόμενοι στον ζωολογικό κήπο σήκωσαν κι άλλο τα τοιχώματα του κλουβιού του και αφαίρεσαν τις χειρολαβές. 

Ελπίζοντας να αποσπάσουν κάπως την προσοχή του Κεν, οι υπεύθυνοι του ζωολογικού κήπου έφεραν στο κλουβί του δύο θηλυκούς ουρακοτάγκους. Αλλά ο Κεν τις επιστράτευσε κι αυτές ως συνεργούς, αφού πρώτα επιδόθηκε σε πολλά ερωτικά παιχνίδια και με τις δύο.

Μια μέρα, ενώ εκείνος αποσπούσε την προσοχή των φυλάκων, η συγκρατούμενή του Βίκυ παραβίαζε ένα παράθυρο. Την επόμενη μέρα, έπιασαν τον Κεν που προσπαθούσε να περάσει από αυτό το παράθυρο πάνω από μια τάφρο, παρά το γεγονός ότι οι ουρακοτάγκοι φοβούνται πολύ το νερό. Όσο για τα ηλεκτροφόρα καλώδια στην κορυφή των τοίχων του κλουβιού, ο Κεν τα δοκίμαζε επανειλημμένα, σχεδόν εμμονικά κάθε τόσο, και μια μέρα, κατά τη διάρκεια ενός διαλείμματος συντήρησης, προσπάθησε να πηδήξει έξω. 

Όσο και αν ακούγεται παράξενο, αυτές οι πράξεις αντίστασης των ζώων στην αιχμαλωσία αντικατοπτρίζουν εκείνες των ανθρώπων: αγνοούν τις εντολές, αργούν να κινηθούν, αρνούνται να εργαστούν, σπάνε τον εξοπλισμό, προκαλούν ζημιές στα κλουβιά, τσακώνονται μεταξύ τους και κάποια δραπετεύουν, έστω μόνα τους. Αυτές οι μεμονωμένες ενέργειές τους είναι ένας αγώνας ενάντια στην σκλαβιά και την εκμετάλλευση – ως εκ τούτου, συνιστούν πολιτική δραστηριότητα.   

Η πολιτική, κατά βάθος, είναι η επιστήμη και η τέχνη της λήψης αποφάσεων. Συνήθως νομίζουμε ότι πολιτική είναι όλα εκείνα τα πράγματα που κάνουν οι πολιτικοί και οι ακτιβιστές στο πλαίσιο της εθνικής και τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά στην πραγματικότητα είναι η απλή, καθημερινή δουλειά κάθε κοινοτικής οργάνωσης. Κάθε φορά που δύο ή περισσότεροι άνθρωποι κάνουν μια συμφωνία ή καταλήγουν σε μια απόφαση, μια πολιτική πράξη βρίσκεται σε εξέλιξη.

Για τους ανθρώπους, λοιπόν, η πολιτική διαδραματίζεται με διάφορους τρόπους: στα κοινοβούλια, στην κάλπη, στις καθημερινές μας αποφάσεις για το πώς θέλουμε να ζήσουμε. Κάθε επιλογή μας που επηρεάζει τους άλλους είναι από μόνη της πολιτική. Αυτό περιλαμβάνει προφανώς τις εκλογές, αλλά περιλαμβάνει επίσης τα πράγματα που κατασκευάζουμε και σχεδιάζουμε, τις σχέσεις μας με τους συνεργάτες και τους γείτονές μας, αυτά που καταναλώνουμε, αυτά που κάνουμε ή μοιραζόμαστε ή απορρίπτουμε. Ακόμη και αν πούμε ότι δεν θέλουμε να έχουμε καμία σχέση με την πολιτική, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να έχουμε πραγματικά αυτή την επιλογή – η πολιτική επηρεάζει σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής μας, είτε το θέλουμε είτε όχι. Εξ ορισμού, είναι η διαδικασία με την οποία γίνεται σχεδόν οτιδήποτε. Με αυτή την έννοια, η πολιτική, όταν είναι οργανωμένη, είναι επίσης ένα είδος τεχνολογίας: το πλαίσιο επικοινωνίας και επεξεργασίας που διέπει την καθημερινή αλληλεπίδραση και δυνατότητα. Και μια πραγματικά διαπλανητική πολιτική θα μπορούσε να επεκτείνει τη λήψη αποφάσεων για τα ζώα και τα οικοσυστήματά τους/μας και ενδεχομένως για μια τεχνητή νοημοσύνη, που θα τα φρόντιζε και τα δύο. 

Τα ζώα ασκούν την πολιτική τους καθαρά πρακτικά. Αυτό φυσικά μπορεί να ισχύει για μεμονωμένα ζώα, όπως στην περίπτωση του Μπαζού και του Κεν Άλεν, αλλά είναι και μια συμπεριφορά ιδιαίτερα σημαντική για τις κοινωνικές ομάδες των ζώων. Η κοινωνική συνοχή είναι ζωτικής σημασίας για τη συλλογική επιβίωση, και έτσι τα πιο κοινωνικά ζώα εφαρμόζουν κάποιο είδος λήψης αποφάσεων με συναίνεση, ιδίως όταν αυτές οι αποφάσεις αφορούν τη μετανάστευση ή την επιλογή σημείων διατροφής. Ακριβώς όπως και στην ανθρώπινη κοινωνία, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ των μελών της αγέλης – σκεφθείτε για λίγο την ιδέα να πείσει κάποιος μια ομάδα ανθρώπων που πεινάει να συμφωνήσει σε ένα εστιατόριο. Μια απάντηση σε ένα ανάλογο πρόβλημα στον κόσμο των ζώων θα ήταν σπάνια δεσποτική – αντιθέτως, πολύ συχνότερα, περιλαμβάνει τη δημοκρατική διαδικασία. 

Τα κόκκινα ελάφια, για παράδειγμα, τα οποία ζουν σε μεγάλα κοπάδια και σταματούν συχνά για να ξεκουραστούν, θα αρχίσουν να απομακρύνονται από μια περιοχή ανάπαυσης όταν το 60% των ενηλίκων ελαφιών σηκωθεί – και κυριολεκτικά ψηφίσει, χτυπώντας με τα πόδια του τη γη. Το ίδιο ισχύει και για τα βουβάλια, αν και τα σημάδια σε αυτά είναι πιο διακριτικά: τα θηλυκά μέλη ενός κοπαδιού δείχνουν την προτιμώμενη κατεύθυνση μετακίνησής τους σηκώνοντας το κεφάλι τους, κοιτάζοντας προς μια κατεύθυνση και ξανακοιτώντας κάτω.

Τα πουλιά, επίσης, επιδεικνύουν μια σύνθετη συμπεριφορά λήψης αποφάσεων. Συνδέοντας μικρούς καταγραφείς GPS σε περιστέρια, οι επιστήμονες έμαθαν ότι τις αποφάσεις σχετικά με το πότε και προς τα πού θα πετάξει ένα σμήνος, τις μοιράζονται όλα τα μέλη του. Και τέλος, ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της ισότητας των ζώων δεν μπορεί παρά να είναι η μέλισσα.

Οι μέλισσες έχουν τη δική τους ξεχωριστή ιστορία, πρώτον ως σκεπτόμενοι κτηνοτρόφοι και ειρηνιστές – όλες οι μέλισσες κατάγονται από ένα είδος σφήκας που αποφάσισε να γίνει χορτοφάγο πριν από περίπου 100 εκατομμύρια χρόνια – και δεύτερον ως εξαιρετικά οργανωμένες, επικοινωνιακές και συναινετικές κοινότητες. Η ιστορική δέσμευσή τους στην κοινωνική ζωή κατοχυρώνεται σε εκείνην την παλιά παροιμία των μελισσοκόμων, η οποία θα μπορούσε να είναι και πολιτικό σύνθημα: “μία μέλισσα, δεν είναι μέλισσα”, ή για να το πούμε πιο απλά “μια μέλισσα μόνη της δεν έχει καμία αξία”. 

Τα ζώα γνωρίζουν πώς να δραστηριοποιούνται πολιτικά, και αποδεικνύεται ότι είναι αρκετά καλά σε αυτό. Πώς θα πρέπει λοιπόν να ενσωματώσουμε αυτή τη γνώση σε μια δική μας νέα πολιτική-πέρα-από-την-ανθρώπινη; Μπορούμε να δώσουμε στα ζώα πολιτικό κύρος; Όχι φυσικά, αλλά μια κύρια τάση της εποχής μας, είναι η προσέγγιση ώστε να προσαρμόσουμε τις υπάρχουσες νομικές δομές μας για να τα φιλοξενήσουμε καλύτερα σε έναν πλανήτη που υπερθερμαίνεται μέρα με την μέρα. Εδώ και αρκετά χρόνια, έχουν γίνει προσπάθειες να δοθεί στα μη ανθρώπινα όντα νομική προσωπικότητα, η οποία συνεπάγεται το δικαίωμα να «μιλούν» και να ακούγονται, ή μάλλον καλύτερα να εκπροσωπούνται μέσω άλλων ως άτομα, ενώπιον των δικαστηρίων. Ακόμα και μεταξύ των ειδικών που δεν αμφισβητούν το δικαίωμά μας να χρησιμοποιούμε και να σκοτώνουμε ζώα, υπάρχει διαφωνία σχετικά με το τι πραγματικά σημαίνει ευημερία των ζώων. Με τις κυβερνήσεις να ζητούν αναθεώρηση των προτύπων καλής διαβίωσης των ζώων, ο σκεπτόμενος πλανήτης καλείται να αναπτύξει μια σαφέστερη ιδέα για το τι έχει σημασία για την ευημερία του ζωικού βασιλείου. 

Για ορισμένους επιστήμονες, η ευημερία των ζώων αναφέρεται στην ικανότητα ενός είδους να αντιμετωπίζει το περιβάλλον του. Η αντιμετώπιση αξιολογείται βάσει μιας σειράς από φυσιολογικούς, συμπεριφορικούς και ανοσολογικούς παράγοντες. Για άλλους εμπειρογνώμονες, η ευημερία ενός ζώου είναι καλή αν προσφέρει ευχάριστα συναισθήματα (ή τουλάχιστον δεν δείχνει ότι ένα είδος εξαφανίζεται ή ζει άσχημα).

Οπότε για να βαθμολογήσουμε την ευημερία με αυτόν τον τρόπο πρέπει να απαντήσουμε σε πολύ σημαντικά ερωτήματα, όπως αν τα ζώα αισθάνονται πάντα άσχημα στον εγκλεισμό, γεγονός που τα εμποδίζει να επιδίδονται στις φυσικές συμπεριφορές τους. Όμως, πολύ συχνά η γνώμη των εμπειρογνωμόνων δεν συμβαδίζει με τις ανησυχίες των απλών πολιτών και ο κίνδυνος παραμένει όταν η επιστημονικά καθοδηγούμενη σκέψη για την μακροημέρευση των ζώων αυτού του πλανήτη μπορεί να παράγει μια “μη βιώσιμη” πολιτική ευημερίας. 

 Υπάρχει μια σύγχρονη και σαφέστατη τάση στην πολιτική για την καλή διαβίωση των ζώων – η ουσιαστική αλλαγή μπορεί να γεννιέται από τον ακτιβισμό λίγων, αλλά καλλιεργείται από την αξιοπρέπεια των πολλών. Στις ΗΠΑ, ο νόμος για την ευημερία των εργαστηριακών ζώων προέκυψε από την ανησυχία του κοινού μετά από αναφορές των μέσων ενημέρωσης για κακοποίηση ζώων από τους επιστήμονες.

Στην Αυστραλία, είδαμε μια άνευ προηγουμένου αντίδραση και κινητοποίηση μετά από τα θλιβερά πλάνα της οργάνωσης Animals Australia για την κακοποίηση που λαμβάνει χώρα στο εμπόριο ζωντανών ζώων ή στα αποπνικτικά σφαγεία της Ινδονησίας και της Κίνας. Ένα πραγματικά προοδευτικό βήμα θα ήταν οι κατευθυντήριες γραμμές να προωθήσουν αξίες που να συνάδουν περισσότερο με τις απόψεις των απλών πολιτών. 

Aν και είναι αλήθεια ότι οι απόψεις των ανθρώπων για την καλή διαβίωση των ζώων δεν είναι ομοιόμορφες, υπάρχει μια σειρά προοδευτικών αξιών όπως η αξιοπρέπεια, ο σεβασμός, η ευχαρίστηση και η ευαισθησία που αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος στη σύγχρονη βιβλιογραφία για τη σωτηρία των ζώων. Η συμπερίληψη αυτών των αξιών στις κατευθυντήριες γραμμές θα αντανακλούσε τον πλουραλισμό των απόψεων και θα απαντούσε στην έκκληση για αλλαγή που εμπεριέχεται σε όποια δημόσια κατακραυγή. Γιατί, τελικά, αυτό που δεν καταλαβαίνουν οι πολλοί, είναι ένα μικρό συμπέρασμα: στερώντας την ελευθερία και το δικαίωμα της ζωής από τα ζώα, ο άνθρωπος σπρώχνει το είδος του σε μια καταστροφική ολέθρια πορεία. Και είμαι σχεδόν σίγουρος ότι σε περίπτωση που έρθει αυτή η Μέρα της Κρίσης, και γίνει η Δευτέρα Παρουσία, ο κριτής Θεός θα έχει την μορφή ενός πληγωμένου ζώου.