Οι Άγγλοι θρηνούν για το χαμό της Βασίλισσας τους. Σαν να πενθούν για μια νεκρή Μητέρα ή για έναν νεκρό Πατέρα. Τι ενσάρκωνε η μακροβιότερη μονάρχης στην ιστορία της Αγγλίας για τους Βρετανούς υπηκόους; Ποια είναι η σχέση του φαινομένου της μαζοποίησης με το θεσμό της μοναρχίας και με το μαζικό θρήνο;
Οι φήμες του θανάτου της Ελισάβετ προτού ακόμα πεθάνει μας δείχνουν πως το σώμα του μονάρχη, στη βρετανική κοινή συνείδηση, ισούται με την προσωποποίηση του κράτους. Η Ελισάβετ κατάφερε από την αρχή να εγκαθιδρύσει την πεποίθηση πως όλοι οι Βρετανοί κυβερνώνται από κάποιον ανώτερο ηγέτη που αγαπάει εξίσου όλα τα μέλη της Κοινοπολιτείας. Στα μέσα του 20ου αιώνα, λίγο μετά την τελευταία Στέψη, οι κοινωνικοί επιστήμονες Μάικλ Γιανγκ και Έντουαρντ Σιλς είχαν αξιολογήσει την άνοδο στο θρόνο της Ελισάβετ ως μια “εμπειρία όχι ατομική, αλλά συλλογική”. Και ήταν. Όπως αποδείχτηκε πως δεν ήταν συλλογική η ένταξη της Βρετανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι Άγγλοι πίστεψαν στην Βασίλισσα τους και όχι στην Ευρώπη.
Για να συλλάβουμε την έννοια του πλήθους που θρηνεί, θα πρέπει να επιστρέψουμε στην ψυχολογία των μαζών. Ας ξεκαθαρίσουμε μερικά πράγματα. Όπως τι είναι το πλήθος και ποιες αξίες προασπίζεται. Το πλήθος μπορεί, ως γνωστόν, να παθιαστεί με άτομα που θεωρεί χαρισματικά. Μπορεί να σαγηνευτεί όταν μεταφέρεται από «έναν κόσμο λογικής σε έναν κόσμο φαντασίας, όπου η παντοδυναμία των ιδεών και των λόγων ξυπνά διαδοχικές αναμνήσεις, εμπνέει δυνατά συναισθήματα», όπως γράφει ο Serge Moscovici, εξηγώντας πως η συγκέντρωση μετατρέπεται σε «υπνωτική λειτουργία, κατά την οποία ο αρχηγός χρησιμοποιεί όλο του το κύρος».
Το κοινωνικό φαινόμενο της μαζοποίησης παρουσιάζεται συνήθως μέσα σε πολυπληθείς ομάδες ανθρώπων. Το πλήθος μαγεύεται από μια απαστράπτουσα προσωπικότητα και αισθάνεται την ανάγκη να υποταχθεί/υποκλιθεί σε έναν ηγέτη που δεν του επιβάλλεται αλλά το σαγηνεύει, όπως ένας υπνωτιστής- φράση δανεική από τον Gustav Le Bon. Αφότου ο ηγέτης εμφανίζεται στο θέατρο των εξελίξεων και το πλήθος βυθίζεται σε κατάσταση συλλογικής ύπνωσης, δεν αμφισβητεί πια τη «βασιλεία» του. Το συλλογικό ασυνείδητο κυριαρχεί και εξαλείφει ατομικές διαφορές. Τα επιμέρους άτομα του πλήθους σχηματίζουν λιβιδινικούς δεσμούς μεταξύ τους. Αυτοί οι δεσμοί οφείλονται στην ταύτιση με τον Ηγέτη/Βασιλιά.
Στη βρετανική κοινή συνείδηση η Βασίλισσα έγινε ταυτόσημη της Διαχρονικότητας, της συνέχειας και της σταθερότητας. Το πρόσωπο της βρίσκεται εδώ και δεκαετίες πάνω στα χαρτονομίσματα. «Η ζωή και η δουλειά μου είναι απολύτως ένα», είχε πει κάποτε στο BBC. Η φράση αυτή τη συνοδεύει. Το όνομα της Ελισάβετ ισούται με την εργατικότητα και την αφοσίωση. Κατά πόσο οι Άγγλοι θα διαχωρίσουν το θεσμό από το πρόσωπο; Θα κλονιστεί άραγε ο θεσμός της μοναρχίας μετά το θάνατο της; Στο «Αγγλικό Σύνταγμα», ο Ουόλτερ Μπάτζετ έγραφε λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα πως ο «λαός υποκλίνεται μπροστά στο θεατρικό δράμα της κοινωνίας». Το αποκορύφωμα αυτού του δράματος είναι η Βασίλισσα. Μέχρι πρότινος δυο στους τρεις Βρετανούς ενέκριναν την ύπαρξη της μοναρχίας. Ο θεσμός της βασιλείας θα παραμείνει άραγε δημοφιλής; Σύμφωνα με τη φροϋδική σκέψη, όταν σπάει ο λιβιδινικός δεσμός εξαιτίας της απώλειας του ηγέτη, η μάζα αποσυντίθεται. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν πως ο θάνατος της θα συνοδευτεί από αντιπαραθέσεις σχετικά με την εγκαθίδρυση τα Δημοκρατίας στο Ηνωμένο Βασίλειο, στον Καναδά, στην Αυστραλία. Να υπενθυμίσουμε πως τον 17ο αιώνα η θεοκρατική μοναρχία αντικαθίσταται από την συνταγματική, στο όνομα της πολιτικής μεταρρύθμισης των ευρωπαϊκών χωρών και του καταμερισμού εργασίας. Αυτό σημαίνει πως στη συνταγματική μοναρχία η εξουσία προέρχεται από τον λαό και πως ο μονάρχης πρέπει να συμμορφώνεται με μια σειρά κανόνων ή δικαιωμάτων που εμπεριέχονται σε ένα σύνταγμα. Αυτό δεν αναιρεί πως θα πρέπει να συνεχίζει να υπάρχει ο μηχανισμός της υποβολής, τον οποίο εισήγαγε ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης. Σε ελεύθερη μετάφραση; Για να υπάρχει Συνταγματική Μοναρχία, θα πρέπει να συνεχίσει να είναι ερωτοληπτική σχέση μεταξύ του λαού και του βασιλιά… Και αυτό δεν είναι δεδομένο.
Οι Άγγλοι θρηνούν για το χαμό της Βασίλισσας τους. Σαν να πενθούν για μια νεκρή Μητέρα ή για έναν νεκρό Πατέρα. Τι ενσάρκωνε η μακροβιότερη μονάρχης στην ιστορία της Αγγλίας για τους Βρετανούς υπηκόους; Ποια είναι η σχέση του φαινομένου της μαζοποίησης με το θεσμό της μοναρχίας και με το μαζικό θρήνο;
Οι φήμες του θανάτου της Ελισάβετ προτού ακόμα πεθάνει μας δείχνουν πως το σώμα του μονάρχη, στη βρετανική κοινή συνείδηση, ισούται με την προσωποποίηση του κράτους. Η Ελισάβετ κατάφερε από την αρχή να εγκαθιδρύσει την πεποίθηση πως όλοι οι Βρετανοί κυβερνώνται από κάποιον ανώτερο ηγέτη που αγαπάει εξίσου όλα τα μέλη της Κοινοπολιτείας. Στα μέσα του 20ου αιώνα, λίγο μετά την τελευταία Στέψη, οι κοινωνικοί επιστήμονες Μάικλ Γιανγκ και Έντουαρντ Σιλς είχαν αξιολογήσει την άνοδο στο θρόνο της Ελισάβετ ως μια “εμπειρία όχι ατομική, αλλά συλλογική”. Και ήταν. Όπως αποδείχτηκε πως δεν ήταν συλλογική η ένταξη της Βρετανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι Άγγλοι πίστεψαν στην Βασίλισσα τους και όχι στην Ευρώπη.
Για να συλλάβουμε την έννοια του πλήθους που θρηνεί, θα πρέπει να επιστρέψουμε στην ψυχολογία των μαζών. Ας ξεκαθαρίσουμε μερικά πράγματα. Όπως τι είναι το πλήθος και ποιες αξίες προασπίζεται. Το πλήθος μπορεί, ως γνωστόν, να παθιαστεί με άτομα που θεωρεί χαρισματικά. Μπορεί να σαγηνευτεί όταν μεταφέρεται από «έναν κόσμο λογικής σε έναν κόσμο φαντασίας, όπου η παντοδυναμία των ιδεών και των λόγων ξυπνά διαδοχικές αναμνήσεις, εμπνέει δυνατά συναισθήματα», όπως γράφει ο Serge Moscovici, εξηγώντας πως η συγκέντρωση μετατρέπεται σε «υπνωτική λειτουργία, κατά την οποία ο αρχηγός χρησιμοποιεί όλο του το κύρος».
Το κοινωνικό φαινόμενο της μαζοποίησης παρουσιάζεται συνήθως μέσα σε πολυπληθείς ομάδες ανθρώπων. Το πλήθος μαγεύεται από μια απαστράπτουσα προσωπικότητα και αισθάνεται την ανάγκη να υποταχθεί/υποκλιθεί σε έναν ηγέτη που δεν του επιβάλλεται αλλά το σαγηνεύει, όπως ένας υπνωτιστής- φράση δανεική από τον Gustav Le Bon. Αφότου ο ηγέτης εμφανίζεται στο θέατρο των εξελίξεων και το πλήθος βυθίζεται σε κατάσταση συλλογικής ύπνωσης, δεν αμφισβητεί πια τη «βασιλεία» του. Το συλλογικό ασυνείδητο κυριαρχεί και εξαλείφει ατομικές διαφορές. Τα επιμέρους άτομα του πλήθους σχηματίζουν λιβιδινικούς δεσμούς μεταξύ τους. Αυτοί οι δεσμοί οφείλονται στην ταύτιση με τον Ηγέτη/Βασιλιά.
Στη βρετανική κοινή συνείδηση η Βασίλισσα έγινε ταυτόσημη της Διαχρονικότητας, της συνέχειας και της σταθερότητας. Το πρόσωπο της βρίσκεται εδώ και δεκαετίες πάνω στα χαρτονομίσματα. «Η ζωή και η δουλειά μου είναι απολύτως ένα», είχε πει κάποτε στο BBC. Η φράση αυτή τη συνοδεύει. Το όνομα της Ελισάβετ ισούται με την εργατικότητα και την αφοσίωση. Κατά πόσο οι Άγγλοι θα διαχωρίσουν το θεσμό από το πρόσωπο; Θα κλονιστεί άραγε ο θεσμός της μοναρχίας μετά το θάνατο της; Στο «Αγγλικό Σύνταγμα», ο Ουόλτερ Μπάτζετ έγραφε λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα πως ο «λαός υποκλίνεται μπροστά στο θεατρικό δράμα της κοινωνίας». Το αποκορύφωμα αυτού του δράματος είναι η Βασίλισσα. Μέχρι πρότινος δυο στους τρεις Βρετανούς ενέκριναν την ύπαρξη της μοναρχίας. Ο θεσμός της βασιλείας θα παραμείνει άραγε δημοφιλής; Σύμφωνα με τη φροϋδική σκέψη, όταν σπάει ο λιβιδινικός δεσμός εξαιτίας της απώλειας του ηγέτη, η μάζα αποσυντίθεται. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν πως ο θάνατος της θα συνοδευτεί από αντιπαραθέσεις σχετικά με την εγκαθίδρυση τα Δημοκρατίας στο Ηνωμένο Βασίλειο, στον Καναδά, στην Αυστραλία. Να υπενθυμίσουμε πως τον 17ο αιώνα η θεοκρατική μοναρχία αντικαθίσταται από την συνταγματική, στο όνομα της πολιτικής μεταρρύθμισης των ευρωπαϊκών χωρών και του καταμερισμού εργασίας. Αυτό σημαίνει πως στη συνταγματική μοναρχία η εξουσία προέρχεται από τον λαό και πως ο μονάρχης πρέπει να συμμορφώνεται με μια σειρά κανόνων ή δικαιωμάτων που εμπεριέχονται σε ένα σύνταγμα. Αυτό δεν αναιρεί πως θα πρέπει να συνεχίζει να υπάρχει ο μηχανισμός της υποβολής, τον οποίο εισήγαγε ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης. Σε ελεύθερη μετάφραση; Για να υπάρχει Συνταγματική Μοναρχία, θα πρέπει να συνεχίσει να είναι ερωτοληπτική σχέση μεταξύ του λαού και του βασιλιά… Και αυτό δεν είναι δεδομένο.
