Πάει καιρός που η εξεύρεση κατοικίας έχει καταλήξει να είναι μια αβάσταχτα δύσκολη υπόθεση και που ολοένα και περισσότεροι από εμάς νιώθουμε εκτοπισμένοι από την ίδια μας  την πόλη. Ίσως γιατί οι πόλεις υποτάσσονται στα κράτη, τα οποία στην πλειονότητα τους, έχουν εγκαταλείψει προ πολλού την «κατοικία ως κοινωνικό αγαθό» στο όνομα της τουριστικοποίησης. Πάντα, ωστόσο, (θα) υπάρχει κάτι που (θα) αντιστέκεται. Αυτή τη στιγμή στα Εξάρχεια πραγματοποιείται συλλογή υπογραφών διαδικτυακά κατά της κατασκευής σταθμού του μετρό στην πλατεία Εξαρχείων με κεντρικό σύνθημα «Σώζουμε την πλατεία Εξαρχείων. Το μοναδικό ελεύθερο, δημόσιο χώρο της γειτονιάς μας». Ο σχεδιασμένος σταθμός του μετρό, σύμφωνα με τους κατοίκους, θα καταστρέψει έναν από τους λίγους δημόσιους χώρους στο κέντρο της Αθήνα και τη μοναδική πλατεία της γειτονιά ενώ παράλληλα θα επιταχύνει τη συνεχή, ανεξέλεγκτη αύξηση της αξίας των ακινήτων διώχνοντας έτσι τους σημερινούς ενοικιαστές, αλλάζοντας τον χαρακτήρα της γειτονιάς.

Συναντήσαμε το Νίκο Κουραχάνη, τον επίκουρο καθηγητή Κοινωνικής Πολιτικής και Στέγασης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στο κέντρο της πόλης, λίγες ώρες αφότου ο Πρωθυπουργός εξήγγειλε το νέο στεγαστικό πρόγραμμα. Η συζήτηση δεν θα μπορούσε να μην έχει ως σημείο εκκίνησης το σχέδιο ανάπτυξης του τουρισμού στα Εξάρχεια και την καταστολή που έχει αναπτυχθεί στη συγκεκριμένη γειτονιά «Ζούμε σε συνθήκες φουκωικές, σε συνθήκες επιτήρησης και τιμωρίας. Δεν πρέπει να ανεχόμαστε τα Εξάρχεια ως κατεχόμενη ζώνη», σχολίασε εξηγώντας μας πως φτάσαμε στο σημείο να μη βρίσκουμε σπίτι στην Αθήνα. «Συνέπεια της έξαρσης του Airbnb είναι η αφαίρεση ενός σημαντικού μέρους του οικιστικού αποθέματος που προοριζόταν για σκοπούς μακροχρόνιας μίσθωσης (για μόνιμους δηλαδή κατοίκους που θα ενοικίαζαν ένα διαμέρισμα για πολλά χρόνια), προκειμένου να παραχωρηθεί σε βραχυχρόνιες μισθώσεις (συνήθως για τουρίστες ή επισκέπτες σε μια πόλη). Συνέπεια αυτού του φαινομένου, με απλά λόγια, είναι να μειώνονται τα διαθέσιμα ενοικιαζόμενα σπίτια για μόνιμη κατοίκηση και, άρα, να αυξάνονται οι τιμές τους».

Πολύ πριν από το Airbnb, υπήρξε το δομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εκτυλίχθηκε η κρίση κατοικίας. «Η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού στον Δυτικό κόσμο από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα προμήνυε βίαιες αναδιαρθρώσεις του κοινωνικού κράτους οδηγώντας σε σημαντικές και απότομες περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες και σε αχαλίνωτη απελευθέρωση της αγοράς. Ο αντίκτυπος στη στεγαστική πολιτική ήταν σφοδρός και ενσαρκώθηκε με την εγκατάλειψη της κατοικίας ως κοινωνικό αγαθό υιοθετώντας όψεις χρηματιστικοποίησης και εμπορευματοποίησης της», σχολίασε ο ακαδημαϊκός, ο οποίος μεταξύ άλλων έχει  υπογράψει το βιβλίο “Άστεγοι και Κοινωνικός Αποκλεισμός στην Ελλάδα της Κρίσης” (εκδόσεις Τόπος).

Ποιες είναι οι κρυφές προθέσεις ανάπλασης του αθηναϊκού κέντρου; Τελικά ο στόχος του εξευγενισμού είναι η δημιουργία ελεγχόμενης ατμόσφαιράς; Η απάντηση του Νίκου Κουραχάνη είναι θετική. «Ναι, ο εξευγενισμός και η  τουριστικοποίηση  έχουν πάντα θύματα τους πιο ευάλωτους κατοίκους». Εκτοπίζοντας τους κατοίκους από το χώρο τους, μειώνονται οι διαδηλώσεις και οι συλλογικές διεκδικήσεις.

Το φαινόμενο της κρίσης κατοικίας πλήττει, ήδη, όλο το αθηναϊκό κέντρο. Πως αναμένεται να μετασχηματιστει η ανθρωποφεωγραφια μιας τουριστικοποιημένης ζώνης όπως το αθηναϊκό κέντρο; «Τα τουριστικά θέρετρα, έχουν συνέπεια τον εκτοπισμό των μόνιμων κατοίκων και, ιδιαίτερα των πιο ευάλωτων, ώστε να καταλάβουν τη θέση τους παροδικοί επισκέπτες-τουρίστες στη βάση του οικονομικού οφέλους των ιδιοκτητών ακινήτων και των επιχειρήσεων των περιοχών. Πρόκειται για μια πρακτική που πλήττει κυριολεκτικά τους πιο αδύναμους: χαμηλά αμειβόμενοι εργαζόμενοι, νέες/οι και νέα ζευγάρια, φοιτητές, αναπληρωτές εκπαιδευτικοί, συνταξιούχοι και, εν γένει, όσοι έχουν ανάγκη από την υποστήριξη του κοινωνικού κράτους το οποίο βαίνει σε μια διαρκή διαδικασία υπολειμματικοποίησης. Ο μετασχηματισμός της ανθρωπογεωγραφίας των τουριστικοποιημένων περιοχών θα είναι, συνεπώς, ανεξέλεγκτος όσο δεν λαμβάνονται μέτρα που θα προστατεύουν τις προοπτικές των μόνιμων κατοίκων για πρόσβαση σε οικονομικά προσιτή κατοικία (affordable housing). Σε μια συγκυρία πλήρους αδράνειας της δημόσιας πολιτικής για το ζήτημα αυτό έχουμε ήδη δει ότι πολλές περιοχές , για παράδειγμα το Κουκάκι, είναι απλησίαστες, πλέον, για μόνιμη κατοίκηση».

Γιατί  λοιπόν η πολιτεία ή ο δήμος Αθηναίων δεν ακολουθεί  το παράδειγμα του Δήμου της Λισαβόνας που επέλεξε να ανακαινίσει κτίρια που βρίσκονται στην ιδιοκτησία του για να διατεθούν ως κατοικίες προσιτού και εγγυημένου ενοικίου επιδοτώντας τους ιδιοκτήτες των ακινήτων προκειμένου να διαθέσουν ξανά τα ακίνητά τους στην αγορά της μακροχρόνιας μίσθωσης σε προσιτές τιμές; Και για ποιο λόγο ο μοναδικός τρόπος αντιμετώπισης στεγαστικής κρίσης από την κυβέρνηση, η οποία έχει καταργήσει την προστασία της πρώτης κατοικίας, είναι τα στεγαστικά δάνεια;

Στεγαστικά δάνεια ως «μορφή εξουσιαστικού ελέγχου»

«Τα στεγαστικά δάνεια από τις τράπεζες είναι η βασική δίοδος των λαϊκών στρωμάτων για την απόκτηση κατοικίας. Ωστόσο, αυτή η συνθήκη έχει δημιουργήσει μεγάλες εξαρτήσεις μεταξύ πιστωτή και οφειλέτη. Πολλοί μελετητές, όπως ο Maurizio Lazzarato, έχουν περιγράψει το χρέος ως μια μορφή εξουσιαστικού ελέγχου στις ζωές των πολιτών. Αυτό το επιχείρημα βρίσκει απόλυτη εφαρμογή στην περίπτωση των στεγαστικών δανείων, καθώς οι πολίτες αποδέχονται να δεσμεύσουν ένα πολύ σημαντικό μέρος του εισοδήματος τους για δεκαετίες, προκειμένου να αποκτήσουν ένα διαμέρισμα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Μεγάλη Ύφεση του 2008 ξεκίνησε από τη φούσκα στην αγορά ακινήτων πυροδοτώντας αλυσιδωτές επιπτώσεις σε παγκόσμια κλίμακα» αναλύει τονίζοντας « Αν εγώ έχω πάρει ένα δάνειο για τα υπόλοιπα τριάντα χρόνια της ζωής μου το οποίο βαραίνει το 50% του εισοδήματος μου, καταλαβαίνουμε πως οι άνθρωποι ζουν για να πληρώνουν τη στεγαστική τους συνθήκη».

– Από που εκπορεύονται τελικά  οι στεγαστικές ανισότητες;
Οι ίδιες οι κυβερνήσεις έχουν γεννήσει τη στεγαστική κρίση. Πλοηγούμαστε για πάνω από δέκα χρόνια σε συνθήκες κοινωνικής φρικαλεότητας: τη μνημονιακή περίοδο που άφησε κληρονομία τη διεύρυνση των νέο-αστέγων, την κρίση διαχείρισης του προσφυγικού που άφησε πνιγμούς και στεγαζόμενους σε σκηνές και στο χώμα, το Airbnb που γενίκευσε το φαινόμενο της στεγαστικής επισφάλειας, τον «Πτωχευτικό Νόμο» που ψηφίστηκε εν μέσω πανδημίας και στεγαστικού εγκλεισμού και αφαιρεί την προστασία της κύριας κατοικίας από πλειστηριασμούς για τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά. Οι προκλήσεις για τη στεγαστική πολιτική είναι δυσθεώρητες και, μάλιστα, σε δυσοίωνους καιρούς.

– Που αναμένεται να μας οδηγήσει η κρίση στέγασης;
Οι στεγαστικές ανισότητες αποτελούν μια βαρύνουσα μεταβλητή για την πορεία της ζωής μας. Κάποιος που θα μεγαλώσει σε μια φτωχογειτονιά είναι περισσότερο εκτεθειμένος σε υγειονομικούς κινδύνους (η επιστημονική βιβλιογραφία επισημαίνει ότι ιστορικά οι πανδημίες πλήττουν περισσότερο τους φτωχούς καθώς ζουν υπερσυνωστισμένοι σε λίγα τετραγωνικά μέτρα). Παράλληλα, είναι πιθανό να βιώνει συνθήκες ενεργειακής φτώχειας (νοικοκυριά χωρίς ρεύμα ή δίχως τη δυνατότητα να ανταποκριθούν οικονομικά στις απαιτήσεις της υφιστάμενης ενεργειακής κρίσης). Ακόμη, ένα παιδί που μεγαλώνει σε μια γειτονιά με κακές στεγαστικές συνθήκες είναι πιθανότερο να φοιτήσει και σε ένα παραμελημένο σχολείο μετατρέποντας τις κοινωνικές σε εκπαιδευτικές ανισότητες και, επακόλουθα, σε κοινωνικές και εργασιακές, εφόσον οι διαθέσιμες επιλογές στον χωρικό του περίγυρο θα περιστρέφονται γύρω από χαμηλού κύρους εργασία. Η κατοικία είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για την οργάνωση της ζωής μας. Όποιος ξεκινάει από ανεπαρκείς στεγαστικές συνθήκες δύσκολα θα καταφέρει να απαλλαγεί από μια ζωή με βάσανα. Ο αφροαμερικανός μπασκετμπολίστας που έμενε σε ένα χαμόσπιτο στα Σεπόλια μαζί με την πολυμελή οικογένεια του ή ο Ιρανός αριστούχος μαθητής που ζούσε στη Μόρια και στο Καρά Τεπέ έπρεπε να περάσουν από πολλές τρικυμίες μέχρι να βρουν τη στεριά στη δική τους Οδύσσεια. Οι υπόλοιποι συνομήλικοι τους που δεν έγιναν star στο NBA ή αριστούχοι στις πανελλαδικές εξετάσεις θα εξακολουθούν να ζουν στις ίδιες άθλιες συνθήκες κατοίκησης επικαθορίζοντας και την πορεία του εργασιακού και του κοινωνικού τους βίου σε μια ζωή με ανάλογη εξαθλίωση και κακοποίηση, καθώς το καπιταλιστικό κράτος δεν επιθυμεί να αμβλύνει τις στεγαστικές και κοινωνικές ανισότητες.

Η συζήτηση με τον Νίκο Κουραχάνη είναι ανεξάντλητη. Επεκτείνεται στις πολιτικές στέγασης για τους πρόσφυγες, στον τρόπο που η πολιτεία και ο δήμος ανακυκλώνουν τους άστεγους μέσα από τα Υπνωτήρια και τα Συσσίτια, τις όψεις του αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού που εφαρμόζονται στους πλειστηριασμούς… Το ραντεβού για τη συνέντευξη είχε οριστεί λίγα λεπτά μετά το τέλος της διαδήλωσης ενάντια στην πανεπιστημιακή αστυνομία που για άλλη μια φορά έριξε αυλαία με «ψεκασμούς και βία»  όπως μας λέει. «Η διάλυση του κοινωνικού κράτους προωθείται πλέον με αυταρχική μορφή», καταλήγει. Τα λόγια του φέρνουν στο νου τις θέσεις του μαρξιστή ανθρωπογεωγράφου Ντέιβιντ Χάρβεϊ σύμφωνα με τις οποίες «μέσω του χώρου συγκροτούνται  σχέσεις εξουσίας, αλλά και αντίστασης».

Συνεπώς απώτερος στόχος μιας κυβέρνησης αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού είναι η πόλη να πάψει να αποτελεί βασική εστία πολιτικών επαναστάσεων, όπου αναπτύσσονται βαθύτερα ρεύματα κοινωνικής και πολιτικής αλλαγής.

– Τι είδους πολιτική θα  όφειλε να ακολουθήσει ένα κράτος δικαίου;
Η Κοινωνική Πολιτική οφείλει, ανεξαρτήτως δεινής συγκυρίας ή περίστασης, να αναδιανείμει τους υφιστάμενους πόρους από τους ευπορότερους προς τους ασθενέστερους. Η χώρα μας, με όρους στεγαστικής πολιτικής, ήταν διαχρονικά απούσα από αυτή τη διαδικασία. Το τι πολιτικές οφείλει να ακολουθήσει το κοινωνικό κράτος για την αναχαίτιση της στεγαστικής κρίσης δεν επιδέχεται ενιαίας απάντησης. Η Κοινωνική Πολιτική ως επιστημονικό αντικείμενο υπηρετεί την επίτευξη της ανθρώπινης ευημερίας. Επομένως, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να αναλώνεται αποκλειστικά στη διαχείριση της ακραίας φτώχειας και της κατασταλτικής αντιμετώπισης της ανθρώπινης εξαθλίωσης, αλλά, να προβλέπει την εκπλήρωση αξιοπρεπούς διαβίωσης. Εφόσον η κατοικία είναι η βάση οργάνωσης της ζωής, σε συνθήκες στεγαστικής κρίσης απαιτείται η αναχαίτιση των αιτίων που ενθαρρύνουν τη στεγαστική επισφάλεια και την απειλή της έξωσης: επιδόματα ενοικίου που να ανταποκρίνονται σε ύψος επιδόματος και σε εύρος πληθυσμού που έχει ανάγκη από μια τέτοια κοινωνική παροχή, κατάργηση του πτωχευτικού νόμου και επαναφορά του πλαισίου προστασίας της κύριας κατοικίας από τους πλειστηριασμούς για όσους αποδεδειγμένα δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις δανειακές τους υποχρεώσεις, διαμόρφωση και αξιοποίηση ενός αποθέματος κοινωνικής κατοικίας καταρχάς με την αξιοποίηση της κρατικής περιουσίας, περιορισμός και γενναία φορολόγηση των μεγάλων παικτών του Airbnb και δημιουργία πλαφόν στις τιμές ενοικίου της αγοράς ακινήτων ανά περιοχή με βάση τα οικονομικά, κοινωνικά και δημογραφικά δεδομένα της.

Ο Δήμος Αθηναίων δεν έχει κάνει (ακόμα) τίποτα για να προστατέψει την κατοικία, όπως για παράδειγμα ο Δήμος της Λισαβόνας που φρόντισε να διασφαλίσει την πρόσβαση των μόνιμων κατοίκων σε προσιτή και αξιοπρεπή κατοικία. Ο Νίκος Κουραχάνης είναι κατηγορηματικός πως η παράμετρος της πολιτικής βούλησης είναι καθοριστική. Εξίσου σημαντική, αν όχι καθοριστικότερη, είναι, όμως και  η παράμετρος των κοινωνικών αντιστάσεων. «Η πρωτοβουλία ενάντια στους πλειστηριασμούς κατάφερε πριν από λίγο καιρό την προσωρινή αναστολή της υφαρπαγής της κύριας κατοικίας μιας συμπολίτισσας μας που δεν μπορούσε να αποπληρώσει τις δανειακές της υποχρεώσεις. Ας εμπνευστούμε από αυτές τις μικρές νίκες και ας επιδιώξουμε κατακτήσεις που μπορούν να προσφέρουν ξανά το όραμα της ελπίδας για μια ζωή με νόημα», καταλήγει ο Έλληνας πανεπιστημιακός. Μοιάζει να συντάσσεται με την σκέψη του Ανρί Λεφέβρ πως θα πρέπει να διεκδικήσουμε μια «ανανεωμένη πρόσβαση στην αστική ζωή. Αν δεν θέλουμε να είμαστε επισφαλώς στεγαζόμενοι, εν δυνάμει νεοάστεγοι, τα «ανεπιθύμητα στρώματα» που θα εκτοπίζει και θα  φιμώνει η ίδια η πόλη.