Πριν από μερικά χρόνια η Monde Diplomatique είχε αναφερθεί, μέσα από ένα εκτενές άρθρο στις «γκρίζες ζώνες της φιλανθρωπίας». Οι καταγγελίες για τις κακοποιήσεις παιδιών στην Κιβωτό του Κόσμου επανάφεραν στο προσκήνιο τη συζήτηση γύρω από τις σκοτεινές όψεις της ευεργεσίας και κατ’ επέκταση γύρω από τη θεμελιώδη φαντασίωση που κρύβεται συχνά πίσω από την ελεημοσύνη…


Τι είδους άνθρωποι ευεργετούν συστηματικά; Πότε κάποιος προσφέρει συστηματικά για να εξουσιάζει ανεξέλεγκτα; Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές διενεργείται έρευνα σε τουλάχιστον πέντε δομές της «Κιβωτού του Κόσμου» από την Υποδιεύθυνση Προστασίας ανηλίκων. Όλα ξεκίνησαν με την καταγγελία του 19χρονου για σεξουαλική κακοποίηση από στέλεχος της ΜΚΟ. Την καταγγελία για ασέλγεια διαδέχτηκαν άλλες καταγγελίες για συνθήκες διαβίωσης και διαχείρισης στην Κιβωτό του Κόσμου.

Ξυλοδαρμοί, τιμωρίες, έλλειψη φροντίδας και φαγητού, φόβος, απομόνωση. Αυτές οι λέξεις επαναλαμβάνονταν στην αφήγηση των ανθρώπων που έζησαν ως παιδιά στις δομές της οργάνωσης. Οι καταγγελίες, όσο περνούν οι ώρες, πληθαίνουν. ‘Οπως και οι σκέψεις γύρω από το ζήτημα.

Κάποτε η Τζουλιάνα Σρέντερ, ερευνήτρια Γνωστικής και Κοινωνικής Ψυχολογίας είχε υποστηρίξει στο άρθρο της «Το παράδοξο της φιλανθρωπίας» πως οι άνθρωποι που επιμένουν να προσφέρουν βοήθεια, το κάνουν με τρόπο πατερναλιστικό. Και δεν είχε άδικο… Δεν είναι λίγοι εκείνοι που προσφέρουν για να ελέγξουν και αντιλαμβάνονται την ευεργεσία ως μια μορφή εξουσίας. Για τον φιλάνθρωπο ο άλλος άνθρωπος είναι κατώτερος. Ίσως γιατί η φιλανθρωπία είναι κατακόρυφη -όπως έχει επισημάνει ο Ουρουγουανός συγγραφέας Εντουάρντο Γκαλεάνο- ενώ η αλληλεγγύη είναι οριζόντια.

Η Κιβωτός του Κόσμου, μετά το ξέσπασμα των καταγγελιών, έσπευσε να διευκρινίσει πως ελέγχει τα ποινικά μητρώα των εθελοντών και εν συνεχεία τους εκπαιδεύει. Μόνο που όπως όλα δείχνουν δεν υπάρχει κάποιος που να τους τσεκάρει ψυχολογικά. Συχνά η θεμελιώδης φαντασίωση πίσω από τη φιλανθρωπία είναι ο έλεγχος μέσω της προσφοράς.

Artwork: Γιάννης Παπαϊωάννου / Olafaq

Αν λάβουμε υπόψη πως η φιλοξενία, όπως και η συγχώρεση –στην πολιτική και ηθική σκέψη του Ζακ Ντεριντά– είναι μορφές δώρου και κατά συνέπεια μορφές κυριαρχίας, τα ευεργετούμενα παιδιά μεγαλώνουν με μια οφειλή για το «δώρο» που λαμβάνουν. Θα μπορούσαμε, συνεπώς, να πούμε πως βάσει αυτού του συλλογισμού τα παιδιά  αποκτούν ένα χρέος και ο δωρητής αποκτά έναν έλεγχο πάνω τους. Έτσι γίνονται ευάλωτα σε διάφορες μορφές εξουσίας.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ξεσπά σκάνδαλο σε δομή με παιδιά που ζουν σε δομές εθελοντικών μη κερδοσκοπικών οργανισμών. Αυτό δεν σημαίνει πως θα πρέπει να ποινικοποιηθεί η γενναιοδωρία, ο εθελοντισμός, η ευεργεσία. Δεν θα έπρεπε, ωστόσο, η φιλανθρωπία να αντικαθιστά το κράτος και να αφήνει τους δωρητές να αποκτούν εξουσία πάνω σε εκείνους που δέχονται την προσφορά τους» δεδομένου πως είναι αναπόδραστο να δημιουργηθεί μια σχέση υπακοής και εξάρτησης.

Ο Μπέρτολχ Μπρεχτ είχε τοποθετηθεί κατά της καπιταλιστικής φιλανθρωπίας, κυρίως στο έργο του «Η όπερα της πεντάρας» καθώς η φιλανθρωπία -είχε πια απολέσει την αρχική της σημασία και είχε ήδη ταυτιστεί  με την ελεημοσύνη μετά τη βιομηχανική επανάσταση  με τους οικονομικά ισχυρούς να προσφέρουν  από το «περίσσευμα» τους στους οικονομικά αποκλεισμένους. Και αυτό αποδείχτηκε πως δεν καταργεί την ανισότητα. Αντιθέτως την διαιωνίζει. Κι όμως παρόλο που έχουν δοθεί σημαντικοί αγώνες από τον 19ο αιώνα στο δυτικό κόσμο για να αντικατασταθεί η εκκλησιαστική φιλανθρωπία από την κοινωνική αλληλεγγύη, αρκετά ευρωπαϊκά κράτη βασίζονται  ακόμα και σήμερα στη «φιλανθρωπία» και στους «ευεργέτες».

Αν υπάρχει ένας τρόπος να μη δημιουργούμε ευεργετούμενα χρεωμένα σώματα, αυτός είναι η δημιουργία ενός πραγματικού κράτους Πρόνοιας. Αν υπάρχει ένας τρόπος να αποφύγουμε τη σκοτεινή όψη της φιλανθρωπίας, είναι να μην την έχουμε ανάγκη, δηλαδή να οικοδομήσουμε ένα αληθινό κοινωνικό κράτος. Τότε δεν θα χρειάζεται τα παιδιά να «φιλοξενούνται» στις δομές ΜΚΟ και να εξαρτούν την ύπαρξη τους από τους όποιους φιλάνθρωπούς.

Γιατί η φιλανθρωπία δεν παράγει κοινωνική αλλαγή. Αναπαράγει μόνο πατερναλιστικά μοτίβα. Ας μιλήσουμε επιτέλους με άλλους όρους. Για αλληλεγγύη και ανθρωπισμό ή μάλλον καλύτερα για solidalisme, δηλαδή την «αμοιβαία ευθύνη που εγκαθίσταται ανάμεσα στους ανθρώπους», έννοια δανεική από τον Λεόν Μπουρζουά.