«Ποια είναι η τρέχουσα τιμή ενός έντιμου ανθρώπου και πατριώτη σήμερα; Αμφιταλαντεύονται και θλίβονται και ενίοτε απευθύνουν εκκλήσεις, αλλά δεν κάνουν τίποτα αποφασιστικά και αποτελεσματικά. Περιμένουν, καλοπροαίρετα, κάποιος άλλος να διορθώσει το κακό, ώστε να μην υπάρχει πια να τους θλίβει. Στην καλύτερη περίπτωση, θυσιάζουν μόνο μια φτηνή ψήφο, και μια ισχνή υποστήριξη και ευχή για καλή επιτυχία, για το σωστό, όπως το βλέπουν». Ο όρος “πολιτική ανυπακοή” αναφέρθηκε πρώτη φορά από τον Χένρι Ντέιβιντ Θορώ στο δοκίμιό του 1848, «Πολιτική ανυπακοή» (Εκδόσεις Ερατώ, 2009), για να περιγράψει την άρνησή του να πληρώσει τον πολιτειακό κεφαλικό φόρο που εφάρμοσε η αμερικανική κυβέρνηση ώστε να διεξάγει πόλεμο και να επιβάλει τον νόμο κατά των φυγόδικων σκλάβων.

«Γιατί ο πολίτης να οφείλει έστω και στον ελάχιστο βαθμό, να παραδώσει τη συνείδησή του στον νομοθέτη;» αναρωτήθηκε ο Θορώ. «Γιατί ο κάθε άνθρωπος διαθέτει συνείδηση λοιπόν; Νομίζω ότι πρέπει να είμαστε πρώτα άνθρωποι και μετά υπήκοοι. Διότι το ζητούμενο δεν είναι να καλλιεργείται ο σεβασμός προς το νόμο, αλλά προς το δίκαιο. Η μόνη υποχρέωση που έχω είναι να κάνω ανά πάσα στιγμή αυτό που θεωρώ δίκαιο».

Από το δοκίμιο αναδύεται το μεγαλείο της συνείδησης ενός ανθρώπου και η δύναμη της ελεύθερης ψυχής του καθώς εκφράζουν με δύναμη την αντίθεσή τους απέναντι σε μια άπληστη κοινωνία που το μόνο που πρεσβεύει, είναι η εκμετάλλευση των πολλών προς όφελος μιας μικρής μειοψηφίας. Η προσωπική ευθύνη του καθενός από εμάς, για την ανοχή μας σε πολιτικές που μας καταδυναστεύουν, αποτελούν στόχο για τον αντιρρησία Θορώ. Ταυτόχρονα ζητά απ’ όλους εμάς να αντιδράσουμε, να δράσουμε, καθώς και να προσφέρουμε νέες ιδέες για μια άλλη κοινωνία.

Σχεδόν 80 χρόνια αργότερα, ο Μαχάτμα Γκάντι στράφηκε στα γραπτά του Θορώ καθώς αγωνιζόταν να οργανώσει την αντίσταση προς την αδικία χωρίς να καταφύγει στη βία, και μόλις λίγες δεκαετίες αργότερα, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ επηρεάστηκε και από τους δύο άνδρες καθώς αντιμετώπιζε τα ίδια ζητήματα. Ο Κινγκ μυήθηκε για πρώτη φορά στη φιλοσοφία της μη βίαιης αντίστασης όταν διάβασε το Δοκίμιο για την πολιτική ανυπακοή του Χένρι Ντέιβιντ Θορώ ως πρωτοετής φοιτητής στο Κολέγιο Morehouse. Ο Κινγκ «γοητεύτηκε από την ιδέα της άρνησης να συνεργαστεί με ένα άδικο σύστημα».

Τόσο «ηθικά όσο και πρακτικά» προσηλωμένος στην ιδέα της μη βίας, ο Κινγκ πίστευε ότι «το χριστιανικό δόγμα της αγάπης που λειτουργεί μέσω της γκαντιανής μεθόδου της μη βίας ήταν ένα από τα πιο ισχυρά όπλα που είχαν στη διάθεσή τους οι καταπιεσμένοι άνθρωποι στον αγώνα τους για ελευθερία».

Πώς μπορεί κανείς να καταπολεμήσει το σύστημα χωρίς να καταφύγει στη βία;

Κατέληξαν στα ίδια συμπεράσματα, ότι η μη βία ήταν η πιο λειτουργική λύση, τόσο από άποψη ηθικής ή πνευματικής φιλοσοφίας, όσο και από πλευράς καθαρής αποτελεσματικότητας.

Οι διαδηλώσεις και οι διαμαρτυρίες είναι συνυφασμένες με τον ιστό της προόδου της δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Από τις βίαιες επαναστάσεις, μέχρι τα προοδευτικά κινήματα που αναζητούν τη δικαιοσύνη και την ισότητα, σε όλη την ιστορία οι άνθρωποι έχουν βγει στους δρόμους για να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους για τη δυσχερή θέση της μιας ή της άλλης ομάδας, για τη μια ή την άλλη πολιτική. Δεν ήταν όλες οι αντιστάσεις στην ιστορία μη βίαιες, σηματοδότησαν  ωστόσο τις αλλαγές στην κοινωνία μας που μας επηρεάζουν μέχρι σήμερα. Εκτός από την εξασφάλιση του δικαιώματος ψήφου για εκλεγμένους αντιπροσώπους, πίστευαν ότι οι ηγέτες όχι μόνο θα εκπροσωπούσαν τους ψηφοφόρους τους αλλά και θα εισάκουγαν τα παράπονα και θα ανταποκρίνονταν ανάλογα.

Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, αυτή η μειοψηφία που κατείχε την εξουσία  που ανέφερε ο Θορώ, συνήθως δεν λάμβανε υπόψη τις ανάγκες της πλειοψηφίας, και ιστορικά, η αλλαγή έχει επέλθει κυρίως μέσω επαναστάσεων, αγώνων και των δημόσιων διαμαρτυριών.

Η Μαίρη Φράνσις Μπέρι, συγγραφέας του βιβλίου «Η ιστορία μας διδάσκει να αντιστεκόμαστε», έγραψε: «Είναι ζωτικής σημασίας να αναγνωρίσουμε ότι η αντίσταση λειτουργεί ακόμη και αν δεν επιτυγχάνει όλους τους στόχους των κινημάτων και ότι τα κινήματα είναι πάντα απαραίτητα, επειδή οι μεγάλες αλλαγές θα γεννηθούν με την αντίσταση».

Υποστηρίζει ότι οι διαμαρτυρίες δεν είναι μόνο ένα ουσιαστικό μέρος της πολιτικής διαδικασίας, αλλά και ότι η ψήφος από μόνη της δεν είναι αρκετή αν θέλετε να αλλάξετε το πολιτικό σύστημα και να ασκήσετε πίεση στους εκλεγμένους ηγέτες. Η Μπέρι βρέθηκε, μάλιστα, στο επίκεντρο πολλών από τα μεγαλύτερα κινήματα στην Αμερική του περασμένου αιώνα, από το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα του Κινγκ, μέχρι τον αγώνα για την κατάργηση του Απαρτχάιντ, το κίνημα Pro-choice και το AIDS. Σε κάθε ένα από αυτά τα κινήματα, είχαν να αντιμετωπίσουν μια κυβέρνηση που δεν επηρεαζόταν εύκολα από τον απλό δημόσιο διάλογο.

Ο ίδιος ο Γκάντι διέκρινε μεταξύ δύο ή περισσότερων τύπων «μη βίας». Αφού αρχικά αποκάλεσε τα κινήματα διαμαρτυρίας του στη Νότια Αφρική «παθητική αντίσταση», απέρριψε τον όρο και υιοθέτησε έναν νέο όρο, τη σατυαγκράχα. Η σατυαγκράχα, που μεταφράζεται κατά προσέγγιση από τα σανσκριτικά «δύναμη της αλήθειας», είναι ένας ιδιαίτερος τύπος μη βίαιης αντίστασης ή πολιτικής αντίστασης. Δεν είναι το ίδιο με την παθητική αντίσταση και τάσσεται υπέρ της μη βίαιης αντίστασης έναντι της χρήσης βίας. Η μη βίαιη αντίσταση θεωρήθηκε από τον Γκάντι, ως η κορυφή της γενναιότητας.

«Όταν σε μια συνάντηση Ευρωπαίων, διαπίστωσα ότι ο όρος “παθητική αντίσταση”, θεωρείτο όπλο των αδυνάτων, ότι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από μίσος και ότι θα μπορούσε τελικά να εκδηλωθεί ως βία», έγραψε ο Γκάντι. «Έπρεπε να διαψεύσω όλες αυτές τις διατυπώσεις και να εξηγήσω την πραγματική φύση του ινδικού κινήματος. Ήταν σαφές ότι οι Ινδοί έπρεπε να επινοήσουν μια νέα λέξη για να χαρακτηρίσουν τον αγώνα τους» .

Τόσο ο Γκάντι όσο και ο Κινγκ οργάνωσαν διαμαρτυρίες με σκοπό να προκαλέσουν την αντίδραση των αρχών και να καταδείξουν τη βαρβαρότητα των κυβερνήσεων και των πολιτικών που ασκούσαν.

Προκάλεσαν εκείνους που ήταν υπεύθυνοι για την εφαρμογή των άδικων νόμων, προκειμένου να κάνουν το ευρύτερο κοινό να συνειδητοποιήσει την αδικία όλων αυτών. Κατάλαβαν ότι ο πόνος και η δυστυχία ήταν ταυτόχρονα διδακτικοί και επιδραστικοί.

Όταν κάποιος προχωράει αποφασιστικά προς την κατεύθυνση των ονείρων του, και παλεύει για να ζήσει τη ζωή που είχε ονειρευτεί, θα συναντήσει την επιτυχία εκεί που δεν την περίμενε.

Χένρι Ντέιβιντ Θορώ

Πολλοί αριστεροί απεχθάνονται τη βία και ωστόσο απορρίπτουν την ιδέα να υποκύψουν μπροστά στη ρατσιστική ρητορική και τον φασισμό που επιδεικνύουν πολλοί δεξιοί. Επιλέγουν να πολεμήσουν την απολυταρχία σε όλες τις μορφές της, και δεν έχουν καμία πρόθεση να το κάνουν με το γάντι. Αυτό έχει δώσει αφορμή για τη δημιουργία ομάδων που οργανώνονται για να αντιταχθούν σε κάθε είδους ομάδες μίσους, συμπεριλαμβανομένων των λευκών ρατσιστών, των νεοναζί και των χριστιανών εθνικιστών, γεγονός που μερικές φορές έχει οδηγήσει σε βίαια επεισόδια.

Θα υποστήριζα ότι υπάρχει ένας δρόμος δίκαιης αντίστασης που δεν είναι ούτε ειρηνικός, ούτε βίαιος, με την έννοια ότι δεν πιστεύω ότι αυτές οι στρατηγικές είναι αλληλοαποκλειόμενες. Δεν είναι απαραίτητο να είναι κανείς ειρηνικός για να είναι μη βίαιος. Τις περισσότερες φορές, τόσο ο Γκάντι όσο και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ κατηγορήθηκαν για διατάραξη της ειρήνης, ακόμη και για υποκίνηση ταραχών, παρόλο που σπάνια οι υποστηρικτές τους ήταν αυτοί που χτυπούσαν, αλλά τα δέχονταν με αξιοπρέπεια και τιμή.

Ο Κινγκ έγραψε:

«Δεν χρειαζόμαστε συμμάχους που να είναι περισσότερο αφοσιωμένοι στην τάξη παρά στη δικαιοσύνη».

Αναγνώριζε ότι υπήρχαν εκείνοι που ήθελαν να τον υποστηρίξουν, αρκεί να ήταν ευγενικός και ειρηνικός και να μην αναστάτωνε τη δημόσια τάξη. Ο Κινγκ αναγνώρισε τη ματαιότητα αυτού του γεγονότος.

Αλλά τόσο ο Κινγκ όσο και ο Γκάντι ήταν συνεπείς στην πεποίθησή τους ότι δεν αρκούσε να αντιμετωπίζεις το πολιτικό σύστημα με μη βίαιες πράξεις, αλλά έπρεπε να είσαι μη βίαιος και στην καρδιά σου. Αυτό το κομμάτι είναι για μένα το πιο δυσνόητο, αλλά και το πιο αληθινό. Αν κρατάτε το μίσος στην καρδιά σας, αυτό θα βγει τελικά προς τα έξω, και δεν έχει σημασία αν θα προκαλέσετε ένα πλήγμα ή όχι.

Πιστεύω ότι πρέπει να αγωνιστούμε για να αλλάξουμε τα πράγματα. Πρέπει να είμαστε ενοχλητικοί, γιατί έτσι τραβάς την προσοχή. Πρέπει να είμαστε προκλητικοί γιατί θέλουμε μια απάντηση. Πρέπει να είμαστε συγκρουσιακοί γιατί θέλουμε οι εξουσιαστές να αντιδράσουν με τρόπους που να καταδεικνύουν στον κόσμο την αδικία που επικρατεί.

Ο Γκάντι επέτυχε τη μαζική κινητοποίηση του λαού του γιατί δημιούργησε το όραμα για ανεξαρτησία των Ινδών από τους Βρετανούς αποικιοκράτες. Το όραμα αυτό, το οποίο μεταφέρθηκε και μέσω των συνεχών διδασκαλιών του Γκάντι, κατόρθωσε να επιτύχει κοινωνική αλληλεγγύη στον ινδικό λαό και να μειώσει το χάσμα μεταξύ των κοινωνικών τάξεων στην Ινδία.

Μαζική κινητοποίηση επέτυχε και ο ιερέας Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στις 28 Αυγούστου 1963 με την Πορεία Ελευθερίας για τα δικαιώματα των μαύρων που πραγματοποιήθηκε στην Ουάσιγκτον και συμμετείχαν 250.000 διαδηλωτές.

Στην πορεία αυτή έδωσε τον περίφημο λόγο του «Έχω ένα όνειρο» Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ συνελήφθη και έγραψε από τη φυλακή το περίφημο «Γράμμα από τη φυλακή του Μπέρμινγχαμ» στο οποίο καλούσε για πολιτική ανυπακοή ενάντια στους άδικους νόμους. Η κυβέρνηση Κέννεντυ αντιλήφθηκε την εκρηκτική κατάσταση που είχε δημιουργηθεί και το 1964 πέρασε ο νόμος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.

Ο Κινγκ έγραψε χαρακτηριστικά:

«Το σκοτάδι δεν μπορεί να διώξει το σκοτάδι- μόνο το φως μπορεί να το καταφέρει αυτό. Το μίσος δεν μπορεί να διώξει το μίσος- μόνο η αγάπη μπορεί να το καταφέρει».

Απορρίπτω την ιδέα μιας «ειρηνικής διαδήλωσης» που προσεύχεται χαμηλόφωνα για τη δικαιοσύνη, αλλά δεν προτίθεται να ρισκάρει. Αυτό δεν είναι θάρρος και δεν είναι πίστη. Αλλά απορρίπτω επίσης και τη διαιώνιση του μίσους. Δεν πρέπει να γίνουμε σε καμία περίπτωση αυτό που πολεμάμε, αλλά να γίνουμε όλα όσα πρεσβεύουμε, προάγγελοι αυτού του κόσμου που ονειρευόμαστε. Γιατί όπως είπε κι ένας ποιητής, μόνο η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο.

Πρέπει να προκαλούμε. Πρέπει να αντισταθούμε. Πρέπει να επιμείνουμε.

Αλλά δεν έχει νόημα να είμαστε ειρηνικοί.

Και ας μην ξεχνάτε τα λόγια του σπουδαίου Χένρι Ντέιβιντ Θορώ: «Η ανυπακοή είναι το πραγματικό θεμέλιο της ελευθερίας. Οι υπάκουοι πρέπει να είναι σκλάβοι».

Δείτε επίσης: Στη Λωρίδα της Γάζας συντελείται γενοκτονία σε live μετάδοση και κανείς δεν μπορεί να πει ότι δε γνώριζε