Ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για τη νόσο για την οποία σπάνια μιλά κανείς ανοικτά, παρά το γεγονός ότι αφορά πάνω από 300 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως και στην Ευρώπη περίπου 40 εκατ. συμπολίτες μας. Η κατάθλιψη αποτελεί μια πολύπλοκη και πολύπλευρη ψυχική ασθένεια με πολλούς υποτύπους (και διαφορετικό επίπεδο βαρύτητας), έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα δημόσιας υγείας και δεν αφήνει κανέναν ανεπηρέαστο, ούτε κορυφαίους αθλητές που φαινομενικά μοιάζουν να τα έχουν όλα.

Οι αθλητές κορυφαίου βεληνεκούς κινδυνεύουν από κατάθλιψη σε ποσοστό ίδιο με αυτό του κοινού πληθυσμού. Σε επίπεδο πρωταθλητισμού οι αθλητές εξοντώνονται ψυχολογικά και σωματικά και σε ερασιτεχνικό επίπεδο υπάρχει  αποπροσανατολισμός σύμφωνα πάντα με τα κοινωνικά ή τα οικονομικά συμφέροντα.
«Οι έρευνες δείχνουν ότι η κατάθλιψη επηρεάζει περίπου το 5% των κορυφαίων αθλητών», αναφέρει ο καθηγητής Jens Kleinert, του ινστιτούτου ψυχολογίας του γερμανικού αθλητικού Πανεπιστημίου της Κολωνίας. «Πρόκειται για αριθμούς που κυμαίνονται στα ίδια επίπεδα με αυτά ερασιτεχνών αθλητών», αναφέρει χαρακτηριστικά. Ωστόσο, το ποσοστό αυτό φαίνεται να ανεβαίνει στο 10 με 15% μετά από τραυματισμούς.

Ο αθλητισμός, ειδικά όταν αποτελεί μία ενασχόληση στον ελεύθερο χρόνο, μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στην διαχείριση των διαταραχών άγχους. Αν υπάρχει σωστή διαχείριση των συναισθημάτων για τη συμμετοχή σε αγώνες, ο αθλητισμός μπορεί να αποτελέσει θετικό συντελεστή.  Σε επαγγελματικό επίπεδο όμως, οι απαιτήσεις είναι τέτοιες που μπορεί να δημιουργήσουν επιπρόσθετο άγχος. Η διαρκής και μόνιμη απαίτηση για εξαιρετικές επιδόσεις ενισχύει το στρες και φέρνει τους αθλητές αντιμέτωπους με τον ίδιο τους τον εαυτό και τις δυνατότητές τους, δημιουργώντας προκλήσεις τόσο για τη σωματική όσο και την ψυχική τους υγεία.

Η «συντριβή» είναι κοινό συναίσθημα και μπορεί να εμφανιστεί όταν το μυαλό και το σώμα μας έχουν υποβληθεί σε παρατεταμένη περίοδο στρες. «Ενώ το σώμα μας είναι έτοιμο να αντιμετωπίσει το βραχυπρόθεσμο άγχος, το άγχος που μας συντρίβει μπορεί να έχει αντίκτυπο στο μυαλό και το σώμα αν αφεθεί ανεξέλεγκτο. Οι φυσικές επιδράσεις μπορεί να περιλαμβάνουν πονοκεφάλους, αϋπνία, κόπωση, προβλήματα με το πεπτικό σύστημα και το αναπαραγωγικό σύστημα, αυξημένη αρτηριακή πίεση και εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα», εξηγεί η ψυχολόγος Tara L. Queen, ερευνήτρια του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνα. «Ο αντίκτυπος στο μυαλό μπορεί επίσης να είναι σημαντικός. Το άγχος που μας κυριεύει μπορεί να οδηγήσει σε άλλα θέματα ψυχικής υγείας, όπως χαμηλή διάθεση, άγχος και κατάθλιψη, καθώς και προβλήματα με τη γνώση, συμπεριλαμβανομένης της προσοχής, της μνήμης και της μάθησης».

Η προετοιμασία για συμμετοχή σε αγώνες και διοργανώσεις μπορεί να εξουθενώσει έναν αθλητή. Πρόκειται για μία επίπονη, χρονοβόρα διαδικασία που απαιτεί προσήλωση, συγκέντρωση, υπερβολικές θυσίες και ακόμα και η πιο μικρή απροσεξία, ή ατυχία μπορεί να καταβαραθρώσει ολόκληρα χρόνια προετοιμασίας σε ένα μόλις δευτερόλεπτο. Το γεγονός ότι ολόκληρος ο κόσμος μπορεί να παρακολουθεί αυτό το δευτερόλεπτο, αυτή τη στιγμή της ατυχίας, ενισχύει την απογοήτευση. «Από τη στιγμή που μια αποτυχία ή ένας τραυματισμός στοιχίσει την πορεία ενός αθλητή, ξεκινάει μια περίοδος που αμφιβάλουν για την αξία τους, τις ικανότητές τους και η αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθηση τους καταρρέουν», αναφέρει ο καθηγητής Kleinert σε συνέντευξή του στην Deutsche Welle. «Τότε, οι ψυχικές διαταραχές είναι τόσο σοβαρές που μπορεί να οδηγήσουν σε καταθλιπτικά επεισόδια. Οι μεταβολές της διάθεσης μπορεί να ενισχυθούν από την αντίληψη τους ότι πρέπει να διατηρούν την εικόνα ενός δυνατού αθλητή ή ήρωα στη δημόσια σφαίρα», προσθέτει ο Kleinert.

Σύμφωνα με τον ειδικό ψυχολόγο του Ινστιτούτου Vincera, στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, Dr. Andrew Wolanin, οι παράγοντες που συμβάλλουν στην κατάθλιψη σε αθλητές κορυφαίου επιπέδου είναι, μεταξύ άλλων, οι τραυματισμοί και η συνταξιοδότηση. Οι διαταραχές διάθεσης είναι πολύ συχνές σε μεταβατικές φάσεις στην καριέρα των αθλητών όπως οι περίοδοι τραυματισμών και εκφράζονται με κατάθλιψη, ένταση, θυμό, χαμηλή αυτοπεποίθηση, μειωμένη αυτοσυγκέντρωση, αποστροφή άσκησης.  Επίσης πολύ έντονη συμπτωματολογία διάθεσης παρουσιάζεται όταν οι αθλητές αποφασίζουν να αποσυρθούν από τον αθλητισμό. «Σχεδόν το ένα τέταρτο των αθλητών αντιμετώπιζαν και αντιμετωπίζουν καθημερινά την κατάθλιψη. Είναι κάτι που επηρεάζει τη ζωή τους και μετά την απόσυρσή τους. Αισθάνονται χαμένοι και πως δεν ξέρουν τι να κάνουν στην καθημερινότητά τους ή πώς να αισθανθούν καλά με τους εαυτούς τους», εξηγεί στο BBC ο Dr. Andrew Wolanin. «Πρώτα απ’ όλα είναι θέμα βιοχημικό: ο αθλητής δεν έχει πλέον όλες τις ορμόνες -που συμβάλουν στην καλή διάθεση- σε κυκλοφορία, από την αδρεναλίνη έως τη ντοπαμίνη, έως τη σεροτονίνη. Είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους ο αθλητισμός ενδείκνυται ως αντικαταθλιπτικό, επειδή βοηθά στην καταπολέμηση της απενεργοποιητικής πλευράς της κορτιζόλης. Μετά από μια μακρά αερόβια άσκηση, μερικοί άνθρωποι βιώνουν ένα αίσθημα ευφορίας», αναφέρει ο αθλητικός ψυχολόγος Dr. Andrew Wolanin.  Το άλλο θέμα αφορά τους στόχους. «Οι αθλητές υψηλού επιπέδου έχουν συνηθίσει να έχουν στόχους μεγάλους και  τα κίνητρά τους παραμένουν υψηλά. Στο διάστημα μετά από έναν τραυματισμό ή στο τέλος της καριέρας τους, τα κίνητρα χάνονται».

Τα προβλήματα και οι ρίζες τους εμφανίζονται και σε μικρή ηλικία καθώς ο πρωταθλητισμός απαιτεί προσπάθεια και αφοσίωση από τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός αθλητή. Με τις υπερβολικές συμπεριφορές των γονέων οι μικροί αθλητές  βιώνουν αισθήματα απόρριψης, κοινωνικού αποκλεισμού, με αποτέλεσμα να μειώνεται η αυτοπεποίθηση και η αυτοεκτίμηση τους σε συνδυασμό με την εκδήλωση συμπτωμάτων στρες και άγχους. Επίσης οι υπερβολικές προσδοκίες των προπονητών, των αθλητικών παραγόντων και των γονέων οδηγούν στην απώλεια ενδιαφέροντος, τη μειωμένη ευχαρίστηση και την προβληματική διαχείριση των συναισθημάτων. Ο αθλητισμός υπό την πίεση των γονέων και των υπόλοιπων φορέων, μπορεί να λειτουργήσει αρνητικά στην ανάπτυξη της υγιούς ψυχοσύνθεσης του παιδιού.

Η κατάθλιψη, οι τάσεις αυτοκτονίας και τα ναρκωτικά επηρεάζουν πολλούς αθλητές ανά τον κόσμο. Πλέον, υπάρχουν περιπτώσεις που οι μεγάλα ονόματα παγκόσμιου βεληνεκούς, δεν φοβούνται να ομολογήσουν πως είναι κι αυτοί εύθραυστοι και πως η ψυχική υγεία είναι ένα θέμα που αφορά τους αθλητές της ελίτ όπως ακριβώς κι όλους τους άλλους. Πολλοί, μάλιστα μοιράστηκαν τον αγώνα τους στο ντοκιμαντέρ «The Weight of Gold» της HBO, για να βοηθήσουν άλλους που αντιμετωπίζουν παρόμοια ζητήματα να νιώσουν λιγότερο μόνοι.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Simone Arianne Biles, κορυφαίας αθλήτριας της ενόργανης γυμναστικής, η οποία το 2021 παραιτήθηκε από μια σειρά μεταλλίων, αποχωρώντας από το ομαδικό και το σύνθετο ατομικό της γυμναστικής. «Πρέπει να κάνω ό,τι είναι σωστό για μένα και να επικεντρωθώ στην ψυχική μου υγεία και να μην τη θέσω περαιτέρω σε κίνδυνο», είπε με δάκρυα στα μάτια η Biles λίγο αφότου οι συναθλήτριές της κέρδισαν το ασημένιο μετάλλιο στο ομαδικό. Όπως είπε η σούπερ σταρ αθλήτρια, «ένιωσε ότι δεν βρισκόταν στον κατάλληλο χώρο πριν από την έναρξη του αγωνίσματος». Θέλησε να πάρει μία βαθιά ανάσα από όλο αυτό το «σκηνικό»: «Μάχομαι κάθε μέρα με αυτούς τους “δαίμονες” μέσα μου και δεν εμπιστεύομαι τόσο πολύ τον εαυτό μου όσο συνήθως», άρχισε να εξηγεί. «Δεν έχω αισθανθεί έτσι ποτέ ξανά στο παρελθόν. Η πνευματική ετοιμότητά μου δεν είναι εδώ, μαζί μου», πρόσθεσε.

«Φυσικά νιώθω καλά, είμαι σε φόρμα. Συναισθηματικά όμως, η κατάστασή μου ποικίλλει ανάλογα με την ώρα και τη στιγμή. Το να έρθεις στους Ολυμπιακούς Αγώνες και να είσαι πρωταγωνιστής δεν είναι εύκολο επίτευγμα, οπότε προσπαθούμε να αντιμετωπίζουμε την κάθε μέρα ξεχωριστά» Η ίδια δήλωνε ότι αισθάνεται πως κουβαλά στις πλάτες της το βάρος όλου του κόσμου. Και όχι άδικα. Οι προσδοκίες τεράστιες από μια σπουδαία αθλήτρια, που θεωρείται κορυφαία αυτή τη στιγμή στο άθλημά της και μία από τις καλύτερες όλων των εποχών.

«Υπήρχε περίοδος της ζωής μου που δεν ήθελα να ζω» ανέφερε χαρακτηριστικά ο Michael Phelps σε συνέντευξή του στο CNN το 2018 όταν έχει δεχθεί σφοδρά «πυρά» την κατάχρηση αλκοόλ αλλά και το γεγονός ότι κάπνιζε μαριχουάνα. O κορυφαίος Αμερικάνος κολυμβητής, με 28 Ολυμπιακά μετάλλια και αμέτρητα ρεκόρ, δίνει το δικό του καθημερινό αγώνα με την κατάθλιψη και δε δίστασε να το δημοσιοποιήσει.  «Ξέρετε, πριν από δύο-τρεις εβδομάδες είχα μια τρομακτική κρίση κατάθλιψης. Αυτό είναι κάτι που θα συνεχιστεί κατά τη διάρκεια της ζωής μου. Αλλά υπάρχουν και άλλα πράγματα που πρέπει να μάθω για τον εαυτό μου και να κατανοήσω τους λόγους για τους οποίους μου συμβαίνουν αυτά τα πράγματα. Δεν ήθελα να μιλήσω με κάποιον ειδικό στην αρχή αλλά μόλις το έκανα αντελήφθην ότι αισθανόμουν καλύτερα και ήμουν υγιέστερος. Μάθαινα πολλά πράγματα για τον εαυτό μου, τα οποία δεν γνώριζα» δήλωσε ο Phelps, και συμπλήρωσε: «Όταν ξεκίνησα να μιλάω και να μοιράζομαι τα συναισθήματά μου, η ζωή έγινε πιο εύκολη, Έλεγα διαρκώς στον εαυτό μου, γιατί δεν το έκανα νωρίτερα, 10 χρόνια πριν; Αλλά δεν ήμουν έτοιμος», αναφέρει χαρακτηριστικά.  «Είναι ΟΚ να μην είσαι ΟΚ. Η ψυχική ασθένεια έχει ένα κοινωνικό στίγμα με το οποίο μαχόμαστε καθημερινά. Πιστεύω ότι ο κόσμος πια καταλαβαίνει ότι είναι πραγματικότητα. Ο κόσμος το συζητά και είναι πλέον ο μόνος τρόπος για να υπάρξει αλλαγή. Γι’ αυτό διαρκώς αυξάνονται τα ποσοστά αυτοκτονίας, οι άνθρωποι φοβούνται να μιλήσουν και να ανοιχτούν. Μιλώντας ανοιχτά, έχω τη δυνατότητα να επηρεάσω ανθρώπους και να σώσω ζωές, και αυτό είναι πολύ πιο δυνατό. Αυτές οι στιγμές και τα συναισθήματα είναι έτη φωτός καλύτερα από το να κερδίζεις ένα χρυσό Ολυμπιακό μετάλλιο! Είμαι ευγνώμων που δεν αφαίρεσα τη ζωή μου».

Είναι σημαντικό τόσο για τους αθλητές αλλά και για τους προπονητές τους να είναι γνώστες των συμπτωμάτων της κατάθλιψης έτσι ώστε να μπορούν να αντιληφθούν πότε κάποιος αθλητής πάσχει από κατάθλιψη, και να τον παραπέμψουν στον κατάλληλο ειδικό για να τους βοηθήσει. Η κατάθλιψη είναι μια διαταραχή η οποία μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, φτάνει ο καθ’ ένας από εμάς να αντιληφθεί τα συμπτώματα και να αποταθεί στους κατάλληλους ειδικούς. Είναι επίσης πολύ συχνό φαινόμενο και στον αθλητισμό όσο «περίεργο» και αν μας φαίνεται.  «Είναι σημαντικό οι προπονητές, οι αθλητές και οι διοικούντες να είναι προσεκτικοί και να προσεγγίζουν την κατάθλιψη με την σοβαρότητα που της αρμόζει. Πρέπει να γίνουν περισσότερα για να βοηθηθούν οι αθλητές και να μιλούν ανοιχτά για το πρόβλημά τους» τονίζει ο Dr. Andrew Wolanin.

• Με στοιχεία από: CNN, Deutsche Welle