Ας ξεκινήσουμε από τον εξής αφορισμό: Οι άνθρωποι είναι έξυπνοι. Για ποιο λόγο άλλωστε να αποκαλούμε τους εαυτούς μας Homo sapiens; Ιστορικά, οι άνθρωποι έχουν υπάρξει αρκετά έξυπνοι ώστε να επινοήσουν τρόπους για να πάνε στο φεγγάρι. Γιατί, όμως, μια μικρή μειοψηφία ανθρώπων επιλέγει να πιστεύει ότι δεν πατήσαμε ποτέ το πόδι μας στο φεγγάρι, ή ηλίθια πράγματα όπως ότι η Γη είναι επίπεδη, ότι τα εμβόλια «βάζουν μέσα σου τον σατανά», και γενικότερα ότι όλα με τα οποία διαφωνούν είναι ψέματα κ.ο.κ.;
Σίγουρα υπάρχουν πολιτικά κίνητρα πίσω από τέτοιου είδους παραπληροφόρηση, αλλά, ως επί το πλείστον, οι άνθρωποι πιστεύουν αναληθή και ηλίθια πράγματα όχι επειδή είναι ηλίθιοι, αλλά επειδή είναι τεμπέληδες. Συνήθως σκεφτόμαστε ότι οι άνθρωποι είναι τεμπέληδες με τη φυσική έννοια – για παράδειγμα, «είναι πολύ τεμπέλα για να στρώσει το κρεβάτι της». Οι άνθρωποι διαθέτουν σωματικές ικανότητες τις οποίες επιλέγουν να μην χρησιμοποιήσουν. Παρομοίως, οι άνθρωποι διαθέτουν επίσης διανοητικές ικανότητες τις οποίες επιλέγουν να αφήνουν σε αχρηστία. Στην καθημερινότητά μας όλο και πιο συχνά συναντάμε ανθρώπους που βαριούνται να σκεφτούν. Ανθρώπους που αποφεύγουν όπως ο διάβολος το λιβάνι την βαθιά διανόηση.
Υπάρχουν δύο τρόποι σκέψης
Στη φιλοσοφία, υπάρχει μια εκτενής συζήτηση σχετικά με τη κριτική σκέψη. Κάποιος σκέφτεται ορθά όταν αποφεύγει την προχειρότητα και επιτρέπει στον κόσμο να του δείξει τι ισχύει, διατηρώντας παράλληλα μια κριτική άποψη για όσα βιώνει. Κάποιος σκέφτεται λανθασμένα όταν βιάζεται να βγάλει συμπεράσματα, αποκλείοντας νέες πληροφορίες. Η ορθή σκέψη απαιτεί μια συνειδητή και χρονοβόρα προσπάθεια. Η λανθασμένη σκέψη πηγάζει από την τεμπελιά – την ενδιαφέρει περισσότερο μια οποιαδήποτε γρήγορη κι εύκολη απάντηση και όχι μια σωστή απάντηση.
Ο ψυχολόγος Daniel Kahneman, στο βιβλίο του “Σκέψη αργή και γρήγορη”, αναφέρει ότι οι άνθρωποι σκέφτονται με δύο τρόπους. Ο ένας είναι η γρήγορη, αυτόματη και στερεοτυπική σκέψη και ο δεύτερος είναι η αργή, επίπονη και συνειδητή σκέψη. Ακολουθεί μια σύντομη περίληψη του επιχειρήματος του Δρ. Kahneman.
Οι μορφές σκέψης που εντοπίζει ο Δρ Kahneman είναι η κλινική εκδοχή μιας πραγματικότητας που οι φιλόσοφοι έχουν διερευνήσει εδώ και αιώνες. Και οι δύο μορφές σκέψης αποτελούν μέρος του τρόπου με τον οποίο όλοι μας αλληλοεπιδρούμε με τον κόσμο, και χρειαζόμαστε και τις δύο μορφές. Όταν λοιπόν αλληλεπιδρούν με τον κόσμο γύρω τους, οι άνθρωποι μπορούν -και συνήθως το κάνουν- να έχουν απλές, άμεσες αντιδράσεις, αλλά οι άνθρωποι μπορούν επίσης να ανταποκρίνονται με συνειδητές, έλλογες αντιδράσεις, κάτι που όπως είναι λογικό, δεν συμβαίνει συχνά.
Υπάρχουν καταστάσεις στις οποίες μας συμφέρει κατά κάποιο τρόπο να λάβουμε μια γρήγορη και άμεση απάντηση. Ο φιλόσοφος William James αναγνώρισε τη χρηστική αξία αυτών των αποφάσεων, αναφερόμενος στην ανάγκη για γρήγορες και εύστοχες σκέψεις, αν και όπως αναφέρει, θα προτιμούσε όλοι μας να αφιερώνουμε χρόνο και προσπάθεια για να σκεφτόμαστε συνειδητά και έλλογα. Το ζητούμενο εδώ για τον James ήταν ότι θα πρέπει να σκεφτόμαστε βάσει τις στέρεες εμπειρικές αποδείξεις με στόχο τη διαμόρφωση πεποιθήσεων που να είναι χρήσιμες για εμάς. Η προσέγγισή του ενώ είναι πολύ ρεαλιστική, πιθανόν να υστερεί και σε κάποια σημεία.
Ο James έχει δίκιο ότι ο λόγος που πιστεύουμε όλες τις πεποιθήσεις μας, είναι ακριβώς επειδή τις βρίσκουμε χρήσιμες. Έχει επίσης δίκιο ότι η χρηστική αξία είναι ο στόχος της ποιοτικής, συνειδητής, αργής σκέψης. Άλλωστε, ποιος ο λόγος να ξοδεύουμε χρόνο και προσπάθεια για να σκεφτόμαστε, αν δεν καταλήξουμε σε απαντήσεις που μπορούμε στη συνέχεια να χρησιμοποιήσουμε προς όφελός μας;
Το κλειδί στον πραγματισμό του James είναι ότι οι σκέψεις μας πρέπει να συνδέονται με την παρούσα πραγματικότητα. Οι φιλόσοφοι από τον Θωμά Ακινάτη μέχρι τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν και τον Πάολο Φρέιρε συμφωνούν με αυτή την προσέγγιση. Η αργή, συνειδητή σκέψη είναι φιλοσοφική σκέψη. Είναι η μέθοδος με την οποία βρίσκουμε απαντήσεις και λύσεις που ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Προσαρμόζουμε τη σκέψη μας στην πραγματικότητα αυτή και ικανοποιούμε τις ανάγκες μας για τη δημιουργία πρακτικά χρήσιμων πεποιθήσεων.
Οκνηρή σκέψη
Το πρόβλημα είναι ότι η τεμπέλικη σκέψη είναι επίσης χρήσιμη, αλλά λιγότερο χρήσιμη, φυσικά, επειδή η τεμπελιά είναι ένα κίνητρο ώστε να συμβιβαστούμε με λιγότερα. Οι άνθρωποι επιλέγουν να είναι τεμπέληδες επειδή κερδίζουν κάτι από αυτό. Η φυσική τεμπελιά είναι είτε έλλειψη ενδιαφέροντος, είτε ένας τρόπος να «τα φορτώσετε στον κόκορα». Η τεμπέλικη σκέψη είναι ομοίως είτε απουσία ενδιαφέροντος, είτε το να «φορτώσετε» σε κάποιον άλλο την ευθύνη εύρεσης απαντήσεων και λύσεων.
Οι τεμπέληδες σκέφτονται είτε με απάθεια, είτε επειδή θέλουν κάποιος άλλος σκέφτεται γι’ αυτούς. Όπως και να έχει, η τεμπέλικη σκέψη είναι μια αποφυγή της προσωπικής ευθύνης του ατόμου να σκέφτεται και να ενεργεί για τον εαυτό του. Όταν κάποιος δεν καταβάλλει κόπο και χρόνο να σκεφτεί, υποπίπτει σε ηθικό σφάλμα, όπως ακριβώς το να μην βρίσκει δουλειά, περιμένοντας από τους άλλους για να τον συντηρήσουν.
Η χειρότερη συνέπεια της οκνηρής σκέψης είναι ότι αποσυνδέει τις πεποιθήσεις από την εμπλοκή με την πραγματικότητα. Η ορθή σκέψη απαιτεί μια συνειδητή, χρονοβόρα προσπάθεια πρακτικής ενασχόλησης με την πραγματικότητα, προσαρμόζοντας συνεχώς τις πεποιθήσεις μας στις εμπειρίες μας. Αυτή η αργή διαδικασία συνεχούς προσαρμογής είναι που διατηρεί τις πεποιθήσεις μας θεμελιωμένες και χρήσιμες. Χωρίς αυτή τη διαδικασία, οι πεποιθήσεις μας με την πάροδο του χρόνου αρχίζουν να χάνουν την εγκυρότητα τους, καθώς αποσυνδέονται με την πραγματικότητα.
Αν για παράδειγμα δεν συντηρείτε τη μηχανή του αυτοκινήτου σας, η μηχανή κάποια στιγμή θα χαλάσει. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πεποιθήσεις. Πρέπει να συντηρούνται με συνεχή, επιμελή προσπάθεια και προσοχή.
Οι τεμπέληδες ιδιοκτήτες αυτοκινήτων καταλήγουν με ένα χαλασμένο αυτοκίνητο. Οι τεμπέληδες στοχαστές καταλήγουν με σαθρές πεποιθήσεις. Ούτε ένα χαλασμένο αυτοκίνητο, ούτε μια προβληματική πεποίθηση έχουν ιδιαίτερη αξία.
Ένας λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι ενστερνίζονται τις θεωρίες συνωμοσίας είναι επειδή βαριούνται να σκεφτούν. Ένας λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι αρνούνται να αποδεχτούν αλήθειες που συγκρούονται με τις πεποιθήσεις τους, είναι επίσης η νωθρότητά τους να σκεφτούν – είναι πιο ευκολότερο να αρνείται κανείς τα γεγονότα παρά να αναγκάσει τον εαυτό του να σκεφτεί πώς να προσαρμόσει τη σκέψη του για να αντιμετωπίσει αυτά τα γεγονότα.
Οι άνθρωποι που βαριούνται να σκεφτούν, στην πραγματικότητα αποφεύγουν την προσωπική τους ευθύνη. Αναγκάζουν ή περιμένουν από τους άλλους να σκέφτονται για αυτούς, και οι ίδιοι είναι πολύ τεμπέληδες ώστε να εξετάσουν τα γεγονότα που τους περιβάλλουν. Το να αφιερώσει κανείς χρόνο και κόπο για να επεξεργαστεί τα επιχειρήματα μιας θεωρίας συνωμοσίας (πολιτικής ή μη πολιτικής) θα μπορούσε να αποδομήσει την πίστη στους ψευδείς ισχυρισμούς αυτής της θεωρίας.
Ο καθένας οφείλει να σκέφτεται έλλογα και συνειδητά. Το οφείλει κανείς στον εαυτό του και σε όλους τους άλλους. Η τεμπελιά είναι μέγας πειρασμός στον οποίο ενδίδουμε με μεγάλη ευκολία. Όπως είναι πιο εύκολο να καταστρέφεις παρά να δημιουργείς, έτσι είναι ευκολότερο να αποφεύγεις την ευθύνη σου και, τρόπον τινά, να εξαφανίζεις τα αποδεικτικά στοιχεία καθώς αποδέχεσαι ανόητες και λανθασμένες πεποιθήσεις. Πόσα από τα προβλήματα της κοινωνίας μας προέρχονται άλλωστε από την οκνηρία μας να σκεφτούμε;
Υ.Γ: Δεν είναι όλες οι οκνηρές σκέψεις φανατικές, αλλά όλες οι φανατικές πεποιθήσεις είναι οκνηρές σκέψεις.
❈Δείτε επίσης: Το να είσαι έξυπνος, δε σε κάνει και σοφό, καρδιά μου
Ας ξεκινήσουμε από τον εξής αφορισμό: Οι άνθρωποι είναι έξυπνοι. Για ποιο λόγο άλλωστε να αποκαλούμε τους εαυτούς μας Homo sapiens; Ιστορικά, οι άνθρωποι έχουν υπάρξει αρκετά έξυπνοι ώστε να επινοήσουν τρόπους για να πάνε στο φεγγάρι. Γιατί, όμως, μια μικρή μειοψηφία ανθρώπων επιλέγει να πιστεύει ότι δεν πατήσαμε ποτέ το πόδι μας στο φεγγάρι, ή ηλίθια πράγματα όπως ότι η Γη είναι επίπεδη, ότι τα εμβόλια «βάζουν μέσα σου τον σατανά», και γενικότερα ότι όλα με τα οποία διαφωνούν είναι ψέματα κ.ο.κ.;
Σίγουρα υπάρχουν πολιτικά κίνητρα πίσω από τέτοιου είδους παραπληροφόρηση, αλλά, ως επί το πλείστον, οι άνθρωποι πιστεύουν αναληθή και ηλίθια πράγματα όχι επειδή είναι ηλίθιοι, αλλά επειδή είναι τεμπέληδες. Συνήθως σκεφτόμαστε ότι οι άνθρωποι είναι τεμπέληδες με τη φυσική έννοια – για παράδειγμα, «είναι πολύ τεμπέλα για να στρώσει το κρεβάτι της». Οι άνθρωποι διαθέτουν σωματικές ικανότητες τις οποίες επιλέγουν να μην χρησιμοποιήσουν. Παρομοίως, οι άνθρωποι διαθέτουν επίσης διανοητικές ικανότητες τις οποίες επιλέγουν να αφήνουν σε αχρηστία. Στην καθημερινότητά μας όλο και πιο συχνά συναντάμε ανθρώπους που βαριούνται να σκεφτούν. Ανθρώπους που αποφεύγουν όπως ο διάβολος το λιβάνι την βαθιά διανόηση.
Υπάρχουν δύο τρόποι σκέψης
Στη φιλοσοφία, υπάρχει μια εκτενής συζήτηση σχετικά με τη κριτική σκέψη. Κάποιος σκέφτεται ορθά όταν αποφεύγει την προχειρότητα και επιτρέπει στον κόσμο να του δείξει τι ισχύει, διατηρώντας παράλληλα μια κριτική άποψη για όσα βιώνει. Κάποιος σκέφτεται λανθασμένα όταν βιάζεται να βγάλει συμπεράσματα, αποκλείοντας νέες πληροφορίες. Η ορθή σκέψη απαιτεί μια συνειδητή και χρονοβόρα προσπάθεια. Η λανθασμένη σκέψη πηγάζει από την τεμπελιά – την ενδιαφέρει περισσότερο μια οποιαδήποτε γρήγορη κι εύκολη απάντηση και όχι μια σωστή απάντηση.
Ο ψυχολόγος Daniel Kahneman, στο βιβλίο του “Σκέψη αργή και γρήγορη”, αναφέρει ότι οι άνθρωποι σκέφτονται με δύο τρόπους. Ο ένας είναι η γρήγορη, αυτόματη και στερεοτυπική σκέψη και ο δεύτερος είναι η αργή, επίπονη και συνειδητή σκέψη. Ακολουθεί μια σύντομη περίληψη του επιχειρήματος του Δρ. Kahneman.
Οι μορφές σκέψης που εντοπίζει ο Δρ Kahneman είναι η κλινική εκδοχή μιας πραγματικότητας που οι φιλόσοφοι έχουν διερευνήσει εδώ και αιώνες. Και οι δύο μορφές σκέψης αποτελούν μέρος του τρόπου με τον οποίο όλοι μας αλληλοεπιδρούμε με τον κόσμο, και χρειαζόμαστε και τις δύο μορφές. Όταν λοιπόν αλληλεπιδρούν με τον κόσμο γύρω τους, οι άνθρωποι μπορούν -και συνήθως το κάνουν- να έχουν απλές, άμεσες αντιδράσεις, αλλά οι άνθρωποι μπορούν επίσης να ανταποκρίνονται με συνειδητές, έλλογες αντιδράσεις, κάτι που όπως είναι λογικό, δεν συμβαίνει συχνά.
Υπάρχουν καταστάσεις στις οποίες μας συμφέρει κατά κάποιο τρόπο να λάβουμε μια γρήγορη και άμεση απάντηση. Ο φιλόσοφος William James αναγνώρισε τη χρηστική αξία αυτών των αποφάσεων, αναφερόμενος στην ανάγκη για γρήγορες και εύστοχες σκέψεις, αν και όπως αναφέρει, θα προτιμούσε όλοι μας να αφιερώνουμε χρόνο και προσπάθεια για να σκεφτόμαστε συνειδητά και έλλογα. Το ζητούμενο εδώ για τον James ήταν ότι θα πρέπει να σκεφτόμαστε βάσει τις στέρεες εμπειρικές αποδείξεις με στόχο τη διαμόρφωση πεποιθήσεων που να είναι χρήσιμες για εμάς. Η προσέγγισή του ενώ είναι πολύ ρεαλιστική, πιθανόν να υστερεί και σε κάποια σημεία.
Ο James έχει δίκιο ότι ο λόγος που πιστεύουμε όλες τις πεποιθήσεις μας, είναι ακριβώς επειδή τις βρίσκουμε χρήσιμες. Έχει επίσης δίκιο ότι η χρηστική αξία είναι ο στόχος της ποιοτικής, συνειδητής, αργής σκέψης. Άλλωστε, ποιος ο λόγος να ξοδεύουμε χρόνο και προσπάθεια για να σκεφτόμαστε, αν δεν καταλήξουμε σε απαντήσεις που μπορούμε στη συνέχεια να χρησιμοποιήσουμε προς όφελός μας;
Το κλειδί στον πραγματισμό του James είναι ότι οι σκέψεις μας πρέπει να συνδέονται με την παρούσα πραγματικότητα. Οι φιλόσοφοι από τον Θωμά Ακινάτη μέχρι τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν και τον Πάολο Φρέιρε συμφωνούν με αυτή την προσέγγιση. Η αργή, συνειδητή σκέψη είναι φιλοσοφική σκέψη. Είναι η μέθοδος με την οποία βρίσκουμε απαντήσεις και λύσεις που ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Προσαρμόζουμε τη σκέψη μας στην πραγματικότητα αυτή και ικανοποιούμε τις ανάγκες μας για τη δημιουργία πρακτικά χρήσιμων πεποιθήσεων.
Οκνηρή σκέψη
Το πρόβλημα είναι ότι η τεμπέλικη σκέψη είναι επίσης χρήσιμη, αλλά λιγότερο χρήσιμη, φυσικά, επειδή η τεμπελιά είναι ένα κίνητρο ώστε να συμβιβαστούμε με λιγότερα. Οι άνθρωποι επιλέγουν να είναι τεμπέληδες επειδή κερδίζουν κάτι από αυτό. Η φυσική τεμπελιά είναι είτε έλλειψη ενδιαφέροντος, είτε ένας τρόπος να «τα φορτώσετε στον κόκορα». Η τεμπέλικη σκέψη είναι ομοίως είτε απουσία ενδιαφέροντος, είτε το να «φορτώσετε» σε κάποιον άλλο την ευθύνη εύρεσης απαντήσεων και λύσεων.
Οι τεμπέληδες σκέφτονται είτε με απάθεια, είτε επειδή θέλουν κάποιος άλλος σκέφτεται γι’ αυτούς. Όπως και να έχει, η τεμπέλικη σκέψη είναι μια αποφυγή της προσωπικής ευθύνης του ατόμου να σκέφτεται και να ενεργεί για τον εαυτό του. Όταν κάποιος δεν καταβάλλει κόπο και χρόνο να σκεφτεί, υποπίπτει σε ηθικό σφάλμα, όπως ακριβώς το να μην βρίσκει δουλειά, περιμένοντας από τους άλλους για να τον συντηρήσουν.
Η χειρότερη συνέπεια της οκνηρής σκέψης είναι ότι αποσυνδέει τις πεποιθήσεις από την εμπλοκή με την πραγματικότητα. Η ορθή σκέψη απαιτεί μια συνειδητή, χρονοβόρα προσπάθεια πρακτικής ενασχόλησης με την πραγματικότητα, προσαρμόζοντας συνεχώς τις πεποιθήσεις μας στις εμπειρίες μας. Αυτή η αργή διαδικασία συνεχούς προσαρμογής είναι που διατηρεί τις πεποιθήσεις μας θεμελιωμένες και χρήσιμες. Χωρίς αυτή τη διαδικασία, οι πεποιθήσεις μας με την πάροδο του χρόνου αρχίζουν να χάνουν την εγκυρότητα τους, καθώς αποσυνδέονται με την πραγματικότητα.
Αν για παράδειγμα δεν συντηρείτε τη μηχανή του αυτοκινήτου σας, η μηχανή κάποια στιγμή θα χαλάσει. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πεποιθήσεις. Πρέπει να συντηρούνται με συνεχή, επιμελή προσπάθεια και προσοχή.
Οι τεμπέληδες ιδιοκτήτες αυτοκινήτων καταλήγουν με ένα χαλασμένο αυτοκίνητο. Οι τεμπέληδες στοχαστές καταλήγουν με σαθρές πεποιθήσεις. Ούτε ένα χαλασμένο αυτοκίνητο, ούτε μια προβληματική πεποίθηση έχουν ιδιαίτερη αξία.
Ένας λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι ενστερνίζονται τις θεωρίες συνωμοσίας είναι επειδή βαριούνται να σκεφτούν. Ένας λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι αρνούνται να αποδεχτούν αλήθειες που συγκρούονται με τις πεποιθήσεις τους, είναι επίσης η νωθρότητά τους να σκεφτούν – είναι πιο ευκολότερο να αρνείται κανείς τα γεγονότα παρά να αναγκάσει τον εαυτό του να σκεφτεί πώς να προσαρμόσει τη σκέψη του για να αντιμετωπίσει αυτά τα γεγονότα.
Οι άνθρωποι που βαριούνται να σκεφτούν, στην πραγματικότητα αποφεύγουν την προσωπική τους ευθύνη. Αναγκάζουν ή περιμένουν από τους άλλους να σκέφτονται για αυτούς, και οι ίδιοι είναι πολύ τεμπέληδες ώστε να εξετάσουν τα γεγονότα που τους περιβάλλουν. Το να αφιερώσει κανείς χρόνο και κόπο για να επεξεργαστεί τα επιχειρήματα μιας θεωρίας συνωμοσίας (πολιτικής ή μη πολιτικής) θα μπορούσε να αποδομήσει την πίστη στους ψευδείς ισχυρισμούς αυτής της θεωρίας.
Ο καθένας οφείλει να σκέφτεται έλλογα και συνειδητά. Το οφείλει κανείς στον εαυτό του και σε όλους τους άλλους. Η τεμπελιά είναι μέγας πειρασμός στον οποίο ενδίδουμε με μεγάλη ευκολία. Όπως είναι πιο εύκολο να καταστρέφεις παρά να δημιουργείς, έτσι είναι ευκολότερο να αποφεύγεις την ευθύνη σου και, τρόπον τινά, να εξαφανίζεις τα αποδεικτικά στοιχεία καθώς αποδέχεσαι ανόητες και λανθασμένες πεποιθήσεις. Πόσα από τα προβλήματα της κοινωνίας μας προέρχονται άλλωστε από την οκνηρία μας να σκεφτούμε;
Υ.Γ: Δεν είναι όλες οι οκνηρές σκέψεις φανατικές, αλλά όλες οι φανατικές πεποιθήσεις είναι οκνηρές σκέψεις.
